تحلیل گفتمان: با تاکید بر گفتمان انتقادی به عنوان روش تحقیق کیفی

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 1، دوره 2، شماره 4، آبان 1388، صفحه 7-28   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

صمد کلانتری¹؛ محمد عباس‌زاده²؛ موسی سعادتی³؛ رعنا پورمحمد⁴؛ نیر محمدپور⁵

¹استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی و احد شهرضا.

²استادیار جامعه‌شناسی دانشگاه تبریز.

³کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی.

⁴دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهش علوم اجتماعی.

⁵کارشناس ارشد جامعه‌شناسی.

چکیده

تحلیل­گفتمان، رویکردی میان رشته­ای است که ریشه در زبان­شناسی دارد. این اصطلاح برای اولین بارتوسط «زلیک هریس» به­ کار رفته است. هدف عمده تحلیل گفتمان این است که تکنیک و روش جدیدی را در مطالعه متون، رسانه­ها، فرهنگ­ها، علوم، سیاست، اجتماع و مواردی مانند آن به ­دست آورد. بنابراین، تحلیل گفتمان جزء روش­های تحقیق کیفی بوده که جهت کشف معنای به­ کار رفته در متن یا سخن به­کار می­رود و از آن در زمینه­های مختلف مانند سیاست، رسانه­ها و ... استفاده می­شود. رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی سیری تکوینی از ­تحلیل گفتمان در مطالعه­های زبان­شناختی است­که تحلیل­گفتمان را به­ لحاظ نظری و روش­شناختی از سطح توصیف متون به سطح تبیین ارتقا داده است و به لحاظ محدوده تحقیق نیزگستره ­آن را ازسطح بافت موقعیت فرد به سطح کلان یعنی، جامعه، تاریخ و ایدئولوژی وسعت بخشیده است. در تحلیل گفتمان انتقادی نقد ایدئولوژی و قدرت بیش از سایر انواع تحلیل گفتمان مورد توجه قرار دارد. این مقاله در صدد است ضمن معرفی تحلیل گفتمان انتقادی،  نظریه پردازان مطرح در این حوزه را به ایجاز معرفی نماید.

کلیدواژه‌ها

: تحلیل‌گفتمان؛ تحلیل‌گفتمان انتقادی؛ ایدئولوژی؛ قدرت

اصل مقاله

 

                                          

 

 

 

تحلیل گفتمان: با تاکید بر گفتمان انتقادی به عنوان روش تحقیق کیفی

 

دکترصمد کلانتری[1]

دکترمحمد عباس­زاده[2]

موسی سعادتی[3]

رعنا پورمحمد[4]

نیر محمدپور[5]

 

چکیده

تحلیل­گفتمان، رویکردی میان رشته­ای است که ریشه در زبان­شناسی دارد. این اصطلاح برای اولین بارتوسط «زلیک هریس» به­ کار رفته است. هدف عمده تحلیل گفتمان این است که تکنیک و روش جدیدی را در مطالعه متون، رسانه­ها، فرهنگ­ها، علوم، سیاست، اجتماع و مواردی مانند آن به ­دست آورد. بنابراین، تحلیل گفتمان جزء روش­های تحقیق کیفی بوده که جهت کشف معنای به­ کار رفته در متن یا سخن به­کار می­رود و از آن در زمینه­های مختلف مانند سیاست، رسانه­ها و ... استفاده می­شود. رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی سیری تکوینی از ­تحلیل گفتمان در مطالعه­های زبان­شناختی است­که تحلیل­گفتمان را به­ لحاظ نظری و روش­شناختی از سطح توصیف متون به سطح تبیین ارتقا داده است و به لحاظ محدوده تحقیق نیزگستره ­آن را ازسطح بافت موقعیت فرد به سطح کلان یعنی، جامعه، تاریخ و ایدئولوژی وسعت بخشیده است. در تحلیل گفتمان انتقادی نقد ایدئولوژی و قدرت بیش از سایر انواع تحلیل گفتمان مورد توجه قرار دارد. این مقاله در صدد است ضمن معرفی تحلیل گفتمان انتقادی،  نظریه پردازان مطرح در این حوزه را به ایجاز معرفی نماید.

واژگان کلیدی: تحلیل­گفتمان، تحلیل­گفتمان انتقادی، ایدئولوژی، قدرت.

مقدمه

انسان‌ها، زبان را به ­منظورهای مختلفی چون انتقال وکسب اطلاعات، بیان احساس­ها و مواردی از این قبیل به­ کار می‌برند. از طرف ­دیگر، انسان‌ها به­کمک تجربه‌های شخصی خود از محیط ­بیرون و گفتار دیگران، برداشت­ها و تعابیری حاصل می‌کنند که گاه با واقعیت تطابق دارد و گاه فاصله‌ای در این ­­بین­ موجود است و همین عدم تطابق برخی تعابیر با واقعیت‌ها باعث ­می‌شود که از گفتگو بین دو یا چند نفر تعبیر دیگری استنباط شود. وقتی شخصی قطعه‌ای از زبان را می‌خواند یا می‌شنود، نه ­تنها تلاش می‌کند معنای واژه‌ها را بفهمد، بلکه درصدد است که مقاصد نویسنده یا سخنگو را نیز استنباط کند. پاره‌ای ازجمله‌ها یا قطعه‌ای ازگفتارها را از نظرمعنا نمی‌توان فهمید، مگر این­که انسان بداند چه­کسی صحبت می‌کند، درباره‌ چه چیزی یا چه­کسی حرف می‌زند، چه زمانی و در چه مکانی مطلب را بیان کرده است.گفتمان‌ها نه تنها مربوط به چیزهایی است که می‌توانندگفته­ شوند یا درباره‌شان فکر شود، بلکه درباره این نیز هست­ که چه ­کسی، در چه زمانی و با چه­ آمریتی می‌تواند صحبت ­کند.گفتمان‌ها، مجسم­کننده­ معنا و ارتباط­های اجتماعی است. فوکو اشاره می‌کند که تکیه وی بر گفتمان به گونه‌ای مستقل از زبان و ‌اندیشه، بدین ­معنا نیست­ که در مقابل سلطه آن نمی‌توانیم کاری بکنیم. گفتمان‌ها اعمالی هستند که ­به­ طور نظام‌مند موضوعاتی را شکل می‌دهندکه خود سخن می‌گویند. گفتمان‌ها درباره موضوع­های صحبت نکرده و هویت موضوع­ها را تعیین نمی‌کنند، آن­ها سازنده موضوع­ها­ بوده و در فرآیند این سازندگی، مداخله خود را پنهان ­می‌دارند(تاجیک، 1377: 15). بر این اساس می­توان گفت که­ تحلیل­ گفتمان درمجموع جزء روش­های تحقیق ­کیفی بوده­ که­ جهت کشف معنای به­ کار رفته در متن یا سخن به ­کار می­رود و از آن در زمینه­های ­مختلف مانند سیاست، رسانه­ها و ... استفاده­ می­شود. تحلیل ­گفتمان انتقادی[6] یک­ متدولوژی­ ترکیبی می­باشدکه بیشتر توسط محققان اجتماعی­ مورد استفاده قرارمی­گیرد. در این روش، از تحلیل ­کمی و کیفی برای بررسی روابط برمبنای تئوری انتقادی ­استفاده­ می­شود.CDA  کاربرد نظریه­ی­ انتقادی ­برای­ تحلیل ­محتوی می­باشد(Agiro,  2009). CDA  با توجه به ریشه­های انتقادی ­آن ­که درسنت­ زبان­شناختی­انتقادی قراردارد، تلاش می­کند تا شیوه­های توصیف زبان­شناختی سنتی را در فعالیت­های­انتقادی به­کار بگیرد. به­ طوری­که این­ احتمال وجود دارد که­ کل پروژه­ها را از آغاز آن تا به­ حال بی ­اعتبار سازد(Jones, 2007: 356).

تحلیل­گفتمان[7] به­ «سخن­کاوی»، «تحلیل­کلام» و «تحلیل­گفتار» نیز ترجمه­ شده است (فرکلاف، 1379: 8). از این­حیث،تحلیل­گفتمان یک رویکرد میان رشته­ای پیچیده و گسترده­ای است­که شامل رویکردهای روش­شناختی و نظری متفاوت از زبان­شناسی، مردم­شناسی و جامعه­شناسی­ می­باشد(Wortham, 2007). در زمان­ حاضر، گونه­های مختلفی از تحلیل­ گفتمان در دسترس ­است. روان­شناسی­ گفتمانی­ که­ توسط­ ادواردز و پاتر[8] (1992)، هاره[9] و پاتر و وترل[10] (1998) بسط ­پیدا کرده، سعی­ دارد نشان­ دهد که چگونه در گفتگوها «گونه­های مختلف­گفتگوی شرکت­کنندگان­ درباره ­رویدادها (خاطره­ها، توصیف­ها، فرمول­بندی­ها) برساخته­ شده­اند تا تعاملات ­ارتباطی برقرارکنند»
(فلیک، 1387: 361). در سال­های اخیر، تحلیل ­گفتمان تاثیر مهمی روی ­روان­شناسی اجتماعی به ­ویژه ­در بریتانیا داشته ­است. تحلیل­ گفتمان، متدهای جدید ­تحقیق و نیز شیوه­های جدید مفهوم­سازی[11] سوال­های تحقیقاتی را ارائه کرده است(Anataki, edal: 2002).

اصطلاح تحلیل­ گفتمان، نخستین ­بار در سال 1952 درمقاله­ای از زبان­شناس معروف انگلیسی «زلیک­هریس[12]» به­ کار رفته­است(بهرام­پور، 1379: 8). زلیک­ در این  ­مقاله دیدی صورت­گرایانه از «جمله» به­ دست داد و تحلیل ­گفتمان را صرفاً نگاهی صورت­گرایانه و ساختارگرایانه به ­جمله و متن برشمرد. بعد از هریس، بسیاری از زبان­شناسان تحلیل­ گفتمان را نقطه مقابل تحلیل متن دانسته­اند. به ­اعتقاد این ­عده، تحلیل­ گفتمان، شامل ­تحلیل­ ساختار زبان ­گفتاری (مانند گفتگو،  مصاحبه و سخنرانی)و تحلیل­ متن شامل تحلیل­ ساختار زبان نوشتاری (مانند مقاله، داستان، گزارش و ...) است. دیری نگذشت که بعضی از زبان­شناسان، این­مفهوم را در معناهای متفاوتی به ­کار بردند. دسته اخیر معتقد بودند که تحلیل­ گفتمان بیشتر به­ کارکرد یا ساختار جمله و کشف و توصیف روابط آن می­پردازد. به ­عبارت ­دیگر، تحلیل­ گفتمان نزد این­ عده، عبارت ­بود از شناخت­ رابطه ­جمله­ها با یکدیگر و نگریستن به کل آن چیزی­ که نتیجه این روابط است. مطابق این تعریف، در تحلیل­ گفتمان (برخلاف تحلیل­های­سنتی زبان­شناسان)، دیگرصرفاً با عناصر نحوی و لغوی تشکیل ­دهنده ­جمله، به ­عنوان ­عمده­ترین ­مبنای تشریح ­معنا: یعنی، زمینه ­متن ­سر و کار نداریم، بلکه فراتر از آن با عوامل ­بیرون از متن، یعنی بافت موقعیتی، فرهنگی، اجتماعی و ... سر و کار داریم(بهرام­پور، 1379: 8). بنابراین، تحلیل ­گفتمان، چگونگی تبلور و شکل­گیری معنا و پیام واحدهای زبانی را در ارتباط با عوامل درون زبانی (زمینه متن واحدهای زبانی، محیط ­بلا فصل زبانی مربوطه و نیز کل نظام ­زبانی) و عوامل­ برون ­زبانی (زمینه ­اجتماعی، فرهنگی و موقعیتی) بررسی می­کند(فرکلاف، 1379: 8). مطالعه حاضرگامی در جهت شناخت تحلیل­ گفتمان،  اهداف، پیش­فرض­ها و نیز نظریات مطرح در این ­حوزه ­می­باشد.

 

 

تعریف  تحلیل گفتمان

واژه­گفتمان[13] که ­سابقه ­آن­ بنا بر برخی ­منابع، به ­قرن 14 میلادی ­بر می­گردد، از واژه ­فرانسوی Discourse و لاتین Discourses به ­معنی ­گفتگو، محاوره، گفتار و از واژه Discurrer - Discursum به­ معنی طفره ­رفتن، سرباز زدن از، تعلل ورزیدن و ... گرفته شده ­است(بشیر، 1385: 9). «وان­ دایک[14]» در توضیح ­معنایی ­گفتمان، آن­ گونه ­که ­در زبان ­روزمره و فرهنگ­های لغات به­ کار می­رود، گفتمان را شکلی از کاربرد زبان، مثلاً در یک­ سخنرانی ­یا حتی به ­طور کلی­تر، زبان ­گفتاری یا شیوه­ سخن گفتن می­داند (میرفخرایی،  1383:  8-7).

گفتمان در گستره مفهومی خود، به ­ویژه در بیان غیر فنی، صرفاً به­ مفهوم صحبت، مکالمه یا گفتگو می­باشد، که ­گاه به­ طور تلویحی بیانگر نوعی ­هدف­ آموزشی و تعلیمی نیز است. از این­ رو خطابه، موعظه، سمینار، سخن­رانی و رساله را می­توان نوعی­ گفتمان به ­معنای ­عام کلمه به­ حساب آورد. اما در معنای فنی، علمی و زبان­شناسانه­ی آن، که برای اولین بار در اواسط دهه 1960 توسط اندیشمند فرانسوی «بنونیسته[15]» به  کار گرفته شد، گفتمان به­ جنبه­هایی از زبان ­می­پردازد که تنها می­توان­ آن­ها را با ارجاع به­ متکلم، وضعیت یا موقعیت ­مکانی و زمانی وی یا با ارجاع به متغیرهای دیگر بیان نمود، که ­در مشخص ­کردن بسترهای بافت موضوعی پاره­ گفتار به­ کار می­روند. در این­ کاربرد فنی، گفتگو شرط­ مقدماتی هرگفتمان است و به ­بیان «دایان مک دانل[16]» گفتمان هر نوع گفتار و کلام و نوشتاری ­را که ­در جریان ­اجتماعی­ شکل ­می­گیرد، شامل ­می­شود(فرقانی، 1382: 62-60). «یول­ و­ براون[17]»، در تعریف ­تحلیل­ گفتمان ­می­نویسند: «تحلیل­گفتمان، تجزیه و تحلیل زبان در کاربرد آن است، در این­ صورت نمی­تواند منحصر به ­توصیف صورت­های ­زبانی مستقل از اهداف و کارکردهایی باشد که این­ صورت­ها برای پرداختن به آن­ها در امور انسانی به­ وجود آورده­اند»(فرکلاف، 1379: 9).

شیفرین[18] نیز با تکیه برگستره متنی، تحلیل ­گفتمان را چنین ­تعریف می­کند: «تحلیل گفتمان می­کوشد تا نظام وآرایش ­متنی عناصر زبانی را مطالعه کند. بنابراین، واحدهای زبانی نظیر مکالمه­ها یا متون نوشتاری را بررسی می­کند». بر این  اساس، تحلیل­ گفتمان با کاربرد زبان­ در زمینه­های ­اجتماعی به­ ویژه با تعامل­ها یا مکالمه­ها میان ­گویندگان سر و کار دارد(همان: 19). تحلیل ­گفتمان نزد زلیک هریس، روشی ­است برای تحلیل گفتار یا نوشتار پیوسته و این ­به معنای بسط زبان­شناسی توصیفی است به ورای محدوده جمله در یک ­زمان و درجهت ایجاد ارتباط بین فرهنگ و زبان، تحلیل گفتمان، تحلیل چنین­ واحد زبانی ­بالاتر از جمله ­است. واحدی­ که­ به ­نظر چیف[19] بسیار متنوع ­است (یارمحمدی، 1383: 199-198). از منظر دیگر، تحلیل ­گفتمان و متن به شاخه­ای از زبان­شناسی جدید اطلاق می­شود که ­هدف آن توصیف­ کلام پیوسته معنی­دار بالاتر از جمله است(آقاگل­زاده، 1385: 57-46). با توجه به­ تعاریف ارائه­ شده در باب ­تحلیل گفتمان می­توان پیش­فرض­ها و انگاره­های زیر را جهت­ اجرا و شناخت ­این­ تحلیل مطرح ­نمود: انسان­های ­مختلف، به­ متن یا گفتار واحد، متفاوت می­نگرند. یعنی انسان­های مختلف ­از متن واحد، برداشت یکسان و واحدی ندارند. دالی­ متفاوت می­تواند برای­ اشاره به­ مدلولی ظاهراً یکسان ­استفاده ­شود. خواندن (برداشت و تفسیر از متن)،  همیشه نادرست­ خواندن (برداشت نادرست از متن) است. متن­ را بایستی به ­عنوان کل معنادار نگریست و این معنا لزوماً در خود متن نیست. هیچ متن خنثی یا بی­طرفی وجود ندارد. متن­ها بار ایدئولوژیک دارند، و حقیقت همیشه در خطر است. در هر گفتمانی حقیقت نهفته ­است، اما هیچ­ گفتمانی دارای تمامی حقیقت نیست. نحو[20] متن نیز معنادار است، چون ­نحو دارای ­معانی­اجتماعی و ایدئولوژیک است و این ­معانی­ در جای خود به ­عواملی که ­دال­ها را می­سازند، نظیر: رمزها، بافت­ها، مشارکت­ها و تاریخ­ مختلف، وابسته­اند. معنا همان­ طورکه از­ متن ناشی می­شود از بافت یا زمینه­ اجتماعی و فرهنگی نیز تاثیر می­پذیرد. معنا و پیام یک متن[21] در بین ­نوشته­های آن­ متن قرار دارد. هر متنی­ در زمینه­ها و موقعیت­های خاصی تولید می­شود، از این رو رنگ خالق خود را همیشه به خود دارد. هر متنی به یک منبع قدرت یا اقتدار (نه­ لزوماً سیاسی) مرتبط است. گفتمان ­سطوح و ابعاد متعددی ­دارد، یعنی ­نه ­­یک ­سطح­ گفتمانی وجود دارد و نه یک­ گفتمان(بهرام­پور، 1387). مهم­ترین اهداف ­تحلیل ­گفتمان نیز با توجه به پیش­فرض­های مطرح شده عبارتند از:

  الف): نشان دادن رابطه ­بین نویسنده ­متن و خواننده.  ب): روشن­ساختن ساختار عمیق و پیچیده­ تولید متن، یعنی «جریان ­تولید گفتمان».  ج): نشان ­دادن تاثیر بافت متن (واحدهای زبانی) و بافت ­موقعیتی (عوامل ­اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، تاریخی و شناختی) بر روی گفتمان.  د): نشان­ دادن­ موقعیت و شرایط ­خاص تولیدکننده ­گفتمان (شرایط ­گفتمان).  ه): نشان دادن بی­ثباتی معنا. یعنی معنا همیشه در حال تغییر است، هرگز کامل نیست و هیچ وقت ­به­ طور کامل ­درک نمی­شود.  و): آشکار ساختن ­رابطه بین متن و ایدئولوژی، تحلیل­گفتمان از بدو پیدایش همواره در صدد بوده ­است تا نشان­ دهد که هیچ­ متن، گفتار یا نوشتاری بی­طرف نیست، بلکه ­به­ موقعیتی خاص وابسته است. این امر ممکن است کاملاً عمدی و ناآگاهانه باشد.  ی): هدف عمده تحلیل گفتمان این است که تکنیک و روش جدیدی ­را در مطالعه متون، رسانه­ها فرهنگ­ها، علوم، سیاست، اجتماع و ... به ­دست آورد(یارمحمدی، 1383: 4).

تحلیل گفتمان انتقادی

دیویدکریستال[22] (1992)، در تعریف­ تحلیل CDA  می­گوید: «رویکردی به ­تجزیه و تحلیل­ زبان است ­که­ هدف ­آن، آشکارسازی­ روابط ­پنهان ­قدرت و فرایندهای ایدئولوژیکی در زبان­شناسی است»(آقاگل­زاده، 1385: 11).

نورمن­فرکلاف[23]، تحلیل­انتقادی را روشی­ می­داند که ­در کنار سایر روش­ها برای بررسی تغییرات اجتماعی و فرهنگی به ­کارگرفته می­شود و مرجعی است­ که در نزاع علیه استثمار و سلطه، مورد استفاده قرار می­گیرد(یارمحمدی، 1383: 105). در واقع فرکلاف،CDA  را توسعه یک چارچوب تحلیلی (تئوری و متد) برای مطالعه زبان در رابطه با قدرت و ایدئولوژی می­داند(Rahimi & Amalsaleh, 2008: 118).

هیلاری­ جنکس[24]، CDA را این­گونه تعریف ­می­کند: «CDA در جستجوی این است که گفتمان چگونه در روابط قدرت درگیر شده است»Hoepfner, 2006: 5)).

وندایک[25]،CDA  را نوعی تحلیل­گفتمان می­داندکه روش­های سوء استفاده از قدرت اجتماعی، سلطه و نابرابری و نیز مقاومت متون دربافت­های اجتماعی و سیاسی درمقابل آن­ها را مورد مطالعه قرار می­دهد. او معتقد است­که با چنین روش تحلیلی، تحلیل­گران گفتمان ­انتقادی­ در تلاشند تا نابرابری­های­ اجتماعی­ را کشف­ و افشا نمایند و در نهایت در مقابل­آن ­­ایستادگی­کنند((Van Dijk, 1998: 1, Amalsaleh & Sajjadi, 2004: 28. CDA، تحلیل ­روابط­ دیالکتیکی بین ­گفتمان (شامل ­زبان و نیز اشکال ­دیگر فعل و انفعال­ها مانندزبان بدنی) و عناصردیگر کردارهای ­اجتماعی است2003)  .(Fairclough,

دو شاخه­ کلی در تحلیل ­گفتمان وجود دارد: شاخه ­زبان­شناختی ­فرمالیستی[26] و شاخه اجتماعی- فرهنگی­ محور. بسیاری ­از محققان این ­دو کانون­ مجزا از هم را در تحلیل گفتمان با هم ترکیب­کرده­اند تا یک نگاه همه ­جانبه به ­گفتمان داشته باشند که این­کار ازطریق CDA انجام­ می­گیرد(Leitch & Davenport, 2005). CDA ریشه ­در­­ زبان­شناسی انتقادی[27] دارد.­ بسیاری، مبنای CDA را در تئوری­ انتقادی­ مکتب فرانکفورت می­دانند
((Wodak, 2002:  12 & VanDijk, 1998: 1. زبان­شناسی ­انتقادی درسال 1970 به وسیله یک گروه از زبان­شناسان­ که در دانشگاه ایست انجلیا[28]  گردهم آمده بودند، توسعه پیدا کرد. روی­کرد آن­ها مبتنی بر زبان­شناسی نقش­گرای هلیدی[29] بود. هدف ­آن­ها آشکار کردن روابط­ قدرت ­پنهان و فرایندهای ایدئولوژیکی موجود در متون زبانی بود. این هدف با استفاده از ابزارهای ­تحلیل­ زبان­شناسی­ انتقادی­ مبتنی ­بر زبان­شناسی نقش­گرای­ هلیدی­ تعقیب شد(Sheyholislami, 2004).

 این ­رشته تحت ­تاثیراندیشمندان اجتماعی­نظیرگرامشی[30]، آلتوسر[31]، هابرماس[32]، فوکو[33] و دیگران، قرار دارد(Koosha & Shams, 2005: 10).

رویکرد CDA سیری تکوینی­از تحلیل­ گفتمان درمطالعه­های زبان­شناختی است که تحلیل ­گفتمان را به ­لحاظ ­نظری و روش­شناختی از سطح توصیف ­متون به ­سطح تبیین ارتقا داده ­است و به ­لحاظ محدوده تحقیق نیز گستره­ آن را از سطح بافت موقعیت فرد به سطح­کلان­ یعنی، جامعه، تاریخ و ایدئولوژی­ وسعت­ بخشیده ­است(آقاگل­زاده، 1386: 18).

زبان­شناسی انتقادی و CDA به تحلیل روابط ­ساختاری ­آشکار یا پنهان سلطه، تبعیض نژادی، قدرت، کنترل و تجلی آن­ها در زبان علاقه­مندند. به عبارت ­دیگر هدف CDA، فهم نابرابری­های ­اجتماعی ­است، آن ­گونه که در زبان به­ کار می­رود و این­کاربرد مستمر موجب شکل­گیری، تثبیت و مشروعیت آن می­شود. برهمین اساس اکثر تحلیل­گران گفتمان ­انتقادی، ادعای ­هابرماس را که «زبان­ هم­ چنین ­وسیله سلطه و نیروی اجتماعی ­است و در خدمت ­مشروعیت ­بخشی­ به ­روابط ­قدرت ­سازماندهی ­شده ­است» تأیید می­کنند(آقاگل­زاده ­وغیاثیان، 1386: 36 ).

CDA یک­ نوع تحلیل ­محتوای متدولوژیکی است که توسط پژوهشگران اجتماعی مورد استفاده قرار می­گیرد و به ­بررسی­ تکرار موضوعی­ موارد مرتبط­ به ­نظریه­ انتقادی­ می­پردازد(Fairclough, 2003). نظریه­ انتقادی به بررسی جوامع و ارزیابی این مورد   می­پردازد که­ چگونه ­این­ جوامع ­در مورد اقلیت­ها و با گروه­هایی ­که ­به ­شیوه­ی ­سنتی  سرکوب شده و ساکت شده­اند، آن­ها را انکارکرده و یا به ­هستی آن­ها ارج می­نهند. این نظریه به ­بررسی­ اثرات منفی قدرت در جامعه و چگونگی­کاهش­ این ­اثرات ­می­پردازد(Arnowitz & Giroux, 1991).

حرف C درCDA  به ­مفهوم دستورکار سیاسی­آشکار می­باشد. CDA متعهدانه عمل می­کند، از یک طرف به حمایت گروه­های سرکوب شده می­پردازد و ازطرف دیگر با گروه­های برتر مخالفت می­کند و به ­وضوح علائق و خواسته­های رهایی­بخش را مطرح می­کندکه باعث ایجاد انگیزه در آن­ می­شود. این­ کار باعث­ انتقال ­­دیدگاه­های ایدئولوژیکی می­شود که گفتمان در صدد انتقال آن است و می­خواهد روابط نابرابر قدرت بین (برای مثال) طبقات­ اجتماعی زنان و مردان، اقلیت­ها و اکثریت­های فرهنگی- قومی را به ­وجود می­آورد(Jones, 2007: 356).

با توجه به توضیح­های ارائه شده در موردگفتمان و CDA، می توان اذعان نمود که این گفتمان، جایگاه ویژه­ای­ در روش ­تحقیق ­کیفی به­ خود اختصاص داده است. چرا که، علاقه­مندی به­ تحقیق کیفی طی دهه­های اخیر به سرعت در حال افزایش بوده و تحقیق کیفی ­ارتباط ­خاصی با مطالعه روابط ­اجتماعی دارد و وامدار این واقعیت است که زیست­جهان­ها متکثر شده­اند. تغییرات سریع ­اجتماعی و در نتیجه­آن تنوع زیست جهان­ها به شکل­ روزافزونی محققان ­اجتماعی را با زمینه­های ­اجتماعی و دیدگاه­های جدیدی مواجه می­کنند. این مسائل به­ قدری برای آنان نوظهورند که روش­شناسی­های قیاسی سنتی­شان، استخراج سوال­ها و فرضیه­های تحقیق، از الگوهای نظری و آزمون  آن­ها در برابر شواهد تجربی، به ­واسطه­ گوناگونی موضوعات، دیگر پاسخگو نیست. از این ­رو، تحقیق ­اجتماعی به ­شکل فزاینده­ای وادار به ­استفاده ­­از استراتژی­های ­استقرایی شده­ است. علاوه ­بر این تحولات عمومی، محدودیت­ رویکرد کمی، همواره نقطه شروعی برای استدلال به نفع تحقیق کیفی بوده است(فلیک، 1387: 13).

در تحقیقات­ کیفی، ­پدیده ­مورد نظر بسیار پیچیده ­بوده­ و فهم ­آن ­مشکل ­می­باشد(Eric,­ 2006). پژوهش­های­ کیفی ­به ­محیط­های­ طبیعی توجه دارد و سر وکار آن با جریان طبیعی زندگی و با موقعیت­هایی است که به­ طور طبیعی درجریان وقایع لحظه به لحظه و روز به روز شکل ­می­گیرند. پژوهش­گر­ک یفی به ­دنبال ­تجربه ­زنده در شرایط واقعی ­است و تلاش­ می­کند که بدون برهم ­زدن ­صحنه و به ­صورت غیرمداخله­ای به گردآوری داده­ها بپردازد و هدف­ وی­ از این ­تلاش، اطمینان ­یافتن از این امر است که داده­ها و تحلیل آن­ها انعکاس درستی از وقایع جاری هستند(Wood, 2006: 7).

حال باید به ­این­ سوال پاسخ داد که ­تحلیل­گفتمان در حوزه روش­های­کیفی ­جای        می­گیرد یا کمی؟ برساخت­گرایی اجتماعی، پیش­ زمینه نظری تحلیل­گفتمان را تشکیل می­دهد. پرسش­ تحقیق در این روش به چگونگی ساخته شدن واقعیت اجتماعی در قالب ­گفتمان مربوط به فرایندها یا موضوعات خاص متمرکزاست. داده­های تجربی این حوزه از مقالات رسانه­ها تا مصاحبه را در بر ­می­گیرد. تفسیر برمبنای متن پیاده شده این مصاحبه­ها یا متونی که انتخاب می­شوند انجام می­گیرد(فلیک، 1387: 363).

تحلیل­ گفتمان هم ­یکی از روش­های تحقیقی ­کیفی ­است ­که ­تلاش ­می­کند ­واقعیت جاری در زندگی افراد را از زوایای مختلف نشان دهد. رویکردهای مختلف CDA به مطالعه ابعاد مختلف متن جهت درک زبان مورد استفاده می­پردازد(Wortham, 2007).  از این­گرایش به­ دلیل بین ­رشته­ای بودن به ­عنوان یکی ­از روش­های­ کیفی درحوزه­های مختلف­­ علوم ­سیاسی، علوم ­اجتماعی، ارتباطات و زبان­شناسی­ انتقادی­ استقبال­ شده است(فرکلاف، 1379: 8).

  رویکردهای تحلیل گفتمان انتقادی

CDA یک­رویکرد مستقل نیست و میان ­رشته­ای­ عمل ­می­کند. محققان مختلف CDA از روش­های گوناگون تئوریکی استفاده می­کنند این روش­ها شامل دیدگاه­های جامعه­شناختی ­خرد، تئوری­های ­شناخت و گرامر اجتماعی، جامعه و قدرت و مواردی مانند آن می­باشد(Hill, 2009). ازجمله اندیشمندانی­که به­صورت عمیق روی CDA کارکرده­اند و در توسعه ­آن ­سهم به ­سزائی ­داشته­اند، می­توان ­به ­وندایک، وداک[34] و فرکلاف[35] اشاره­ کرد.

دیدگاه نورمن فرکلاف در مورد CDA به ­عنوان روشی­ مطرح می­شود که می­توان آن را درتحقیقات­ اجتماعی­ علمی­ مورداستفاده­ قرارداد(Jones, 2007: 356).  فرکلاف­رویکرد خود را مطالعه ­انتقادی ­زبان ­می­نامد و اولین هدف ­را که بیشتر جنبه نظری دارد «کمک به تصحیح کم­ توجهی­گسترده­ نسبت به­ زبان ­در تولید، حفظ­ و تغییر روابط اجتماعی قدرت» و دومین هدف را که عملی­تر است «کمک به افزایش­آگاهی نسبت به­ این ­که چگونه ­زبان ­در سلطه ­بعضی  بر بعضی­ دیگر نقش دارد»، می­داند(آقاگل­زاده، 1386: 37).

از نظر فرکلاف، زبان یک ­کردار اجتماعی است. این­ مفهوم در بردارنده چندمفهوم ضمنی ­است: 1-  زبان ­بخشی ­از جامعه ­است و خارج­ از آن ­نیست.  2- زبان فرایندی اجتماعی است.  3- زبان یک­ فرایند مشروط­ اجتماعی است. یعنی مشروط ­به­ سایر بخش­های غیر زبانی جامعه است(همان).

فرکلاف ­در رویکرد خود بر آن ­است ­تا به ­­تبیین ­قراردادهای­­ موجود بپردازد، قراردادهایی­ که­ نتیجه روابط ­قدرت و نزاع  بر سر آن هستند. او بر مفروضات عقل سلیمی تاکید دارد که به ­طور ضمنی پا بند قراردادهایی هستند که ­بر اساس­ آن ­مردم با یکدیگر تعامل ­زبانی دارند و عموماً از وجودشان­ آگاه­ نیستند. این ­مفروضات، همان ایدئولوژی است­ که ­رابطه­ نزدیکی ­نیز با قدرت ­دارد. اعمال ­قدرت­ در جوامع ­نوین، به طور­ روزافزونی­ از طریق ایدئولوژی و به ­ویژه از طریق ­کارکردهای ایدئولوژیک زبان صورت می­گیرد(آقاگل­زاده ­و غیاثیان، 1386: 43). فرکلاف ­محقق ­پیشگام­ در CDA می­باشد که به بررسی تئوری­های اجتماعی و قدرت می­پردازد. همان ­گونه­که فرکلاف می­گوید، CDA ابزاری برای بررسی و فهم شکل و محتوای گفتمان می­باشد. بنابراین  CDA اساساً با تحلیل ­روابط ­ساختاری مبهم و هم­چنین واضح و روشن هم­چون تسلط، تبعیض، قدرت و کنترل در ارتباط است. به نحوی ­که این شرایط در زبان نمایش داده می­شود. متون یکی از­ منابع بسیار مهم برای  CDAمی­باشند. چرا که­ می­توانند تاثیر علّی بر مردم (باورها، دیدگاه­ها و ...) اعمال، روابط اجتماعی و جهان ­مادی ­داشته و حتی آن­ها را تغییر بدهند. از یک طرف فرایندهای تولید متن و تفسیر آن­ها از طریق ماهیت عمل اجتماعی شکل می­گیرد و از طرف دیگر فرایند تولید، متن ­را شکل می­دهد و فرایند تفسیری بر علائم و کلید واژه­های­ موجود در متن تاثیر می­گذارد(Hill, 2009).

CDA یک چهارچوب 3 بعدی است که به بررسی متن، عمل اجتماعی و گفتمان می­پردازد(Leitch &Davenport, 2005). 

وندایک نیز، بر اساس­گرایش چند رشته­ای خود، برای روشی­که در CDA به­کار  می­گیرد، برچسب تحلیل­ گفتمان شناختی- اجتماعی[36] را بر می­گزیند. وندایک بر این باور است که بین ساختارهای ­اجتماعی رابطه مستقیمی وجود ندارد و آن­ها همیشه به واسطه شناخت فردی و اجتماعی به یکدیگر مرتبط می­شوند. از این رو، او مثلث «جامعه ـ شناخت ـ گفتمان» را عرضه­ می­کند. در مثلث ­وندایک، گفتمان در مفهوم گسترده ­به­رویدادی ارتباطی اطلاق می­شودکه شامل تعامل­های گفتاری، متن نوشتاری، حرکات دست و صورت، تصاویر و سایر دلالت­های نشانه­شناختی­است(آقاگل­زاده و غیاثیان، 1386). در مثلث ­وندایک، ایدئولوژی­ یک ­نقش چشمگیر در خلق شناخت­های اجتماعی ­مورد پذیرش گروه­های اجتماعی، سازمان­ها یا نهادها بازی می­کند. ایدئولوژی دارای ­بعد شناختی ­است(Khajeh & Khanmohammad: 28)، که ­شامل هم شناخت فردی و هم­ شناخت­اجتماعی(همان: 39)، افکار، باورها، قضاوت­ها، دانش، ارزش­ها و ادراکات ­می­باشد. هم­چنین دارای یک ­بعد اجتماعی ­است ­که­ شامل
گروه­های اجتماعی (مانند روزنامه­نگاران ­و اساتید) و گروه­های ­کنش­ می­باشد
(.(Khajeh & Khanmohammad: 28 جامعه ­هم تعامل­های رو در ­رو و موقعیتی و ساختارهای ­خرد محلی و هم­ ساختارهای ­کلان ­سیاسی، اجتماعی، جهانی که براساس گروه و روابط گروهی (چون ­سلطه ­و­ نابرابری) تعریف­ می­شود جنبش­ها، نهادها، سازمان­ها، فرایندهای اجتماعی، نظام­های ­سیاسی، و ویژگی­های­ انتزاعی­تر جوامع و فرهنگ­ها را در بر می­گیرد(همان). به­ باور وندایک، CDA کارآمد باید درک درستی از ماهیت­ قدرت و ­سلطه ­اجتماعی ­داشته ­باشد. به عقیده وندایک قدرت در بردارنده کنترل است، یعنی ­کنترل ­اعضای یک گروه روی­ اعضای دیگر گروه­ها. در­کنارکنترل عمل­کرد افراد از طریق ­اعمال­ خشونت­آمیز، قدرت ­نوین و مؤثرتر یعنی ­قدرت­شناختی قرار دارد که با به­ کارگیری راهکارهای اقناع[37]، کتمان[38] یا اجماع[39] در گفتمان،  برعقاید و افکار دیگران ­تاثیر می­گذارد و سلطه ­در گفتمان­ را باز تولید ­می­کند(همان: 41-40).

روث وداک، بارویکردی­ جامعه­شناختی و تاریخی ­به­ گفتمان، معتقد است ­رویکرد تاریخی به­ گفتمان، گفتمان (زبان ­نوشتاری و گفتاری) را شکلی از کردار اجتماعی در نظر می­گیرد. توصیف­ گفتمان به ­عنوان یک کردار اجتماعی، به ­این معنا است که ­یک رابطه دیالکتیکی بین­گفتمان ویژه و موقعیت­ها، نهادها و ساختارهای ­اجتماعی ­که­ آن  را استخوان­بندی می­کند وجود دارد. یعنی گفتمان به ­وسیله­آن­ها شکل گرفته است و        به­ آن­ها نیز شکل می­دهد. گفتمان از نظر اجتماعی، سازنده شرایط ­اجتماعی است. آن، متشکل از موقعیت­ها، موضوع­های دانش و هویت­های ­اجتماعی و روابط بین مردم و گروه­های­ مردم ­است. گفتمان هم ­از این ­نظر که به حفظ و باز تولید وضع موجود اجتماعی کمک می­کند و هم ­بر دگرگونی ­آن تاثیر دارد، سازنده ­است. از این­ نظر گفتمان دارای اهمیت تاریخی می­باشد(Wodak, 2005:  9).

با وجود مفاهیم متفاوتی از­ ایدئولوژی، نظریه ­انتقادی ­تمایل به­ آگاهی­بخشی به افرادی دارد که ­در خصوص­ منافع و نیازهای­ خود فریب­ خورده­اند(آقاگل­زاده­ و غیاثیان، 1386: 47). ایدئولوژی برای CDA به­ عنوان ابزار مهمی جهت ­حفظ و نگهداری­ روابط­ قدرت نابرابر به ­کاربرده ­می­شود. CDA علاقه­ ویژه­ای ­به ­شیوه­هایی دارد که ­به ­صورت ­غیرمستقیم ایدئولوژی­ را در نهادهای ­اجتماعی گوناگون­ به­ کار می­برد. یکی­ از اهداف CDA، رازگشایی از گفتمان­ها از طریق رمزگشایی ایدئولوژی است(Wodak, 2005: 10).

با توجه­ به ­سه­رویکرد مطرح شده در رابطه با CDA، سه سطح برای این نوع گفتمان به ­عنوان یک روش ­تحقیق کیفی قابل­ تشخیص می­باشد: سطح توصیف: در این­ سطح متن بر اساس مشخصه­های زبان­شناختی اعم از آواشناسی، واج­شناسی، نحو، ساخت واژه یا صرف و معنی­شناسی و تا حدودی ­کاربردشناسی، مورد توصیف و تحلیل واقع می­شود. سطح تفسیر[40]: به ­تفسیر متن برمبنای­ آن­ چه­ که در سطح توصیف بیان شده با در نظرگرفتن بافت موقعیت و مفاهیم و راهبردهای­ کاربردشناسی و عوامل بینا متنی می­پردازد. سطح تبیین[41]: به ­توضیح چرایی تولید چنین ­متنی ­از میان امکانات مجاز موجود درآن­ زبان برای تولید متن درارتباط با عوامل­ جامعه­شناختی، تاریخی، گفتمان، ایدئولوژی و قدرت و قراردادها و دانش فرهنگی ـ اجتماعی می­پردازد(آقاگل­زاده، 1386: 19).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره (1): سطوح سه گانه تحلیل در CDA

(Hill, 2009)

 هم­چنین با توجه به­ رویکردهای مطرح شده در باب CDA، که جای­گاه زبان در آن جایگاه ­بالایی­ است: زبان­ یک­ پدیده ­اجتماعی است. نه فقط افراد بلکه نهادها وگروه­های اجتماعی نیز معانی ویژه­ای دارند و ارزش­ها در زبان به­ شیوه سیستماتیک بیان می­شوند. متون و واحدهای­ وابسته­ زبان­ در ارتباط ­می­باشند، خوانندگان و شنوندگان در دریافت متن­ منفعل­ نیستند و همگونی­هایی در زبان ­علوم و زبان نهادها وجود دارد((Wodak, 2002: 15. بر این اساس، CDA به ­دنبال دست­یابی به اهدافی است­ که عبارتند از:

 ساخت­ روابط­­ آشکار بین­­ رویه­های­ گفتمان، کردارهای ­اجتماعی و ساختارهای اجتماعی است.(Sheyolislami, 2004) تمرکز روی­ مشکلات­ اجتماعی ­و مسائل سیاسی (Van Dijk, 1998). بررسی ­رابطه­ میان­ زبان و قدرتWodak, 2002: 6)).  تغییر­نابرابری­ها، بی­عدلتی­ها، بیدادگری­ها و فقدان ­دموکراسی ­در جامعه، به­ وسیله ­بررسی کردار اجتماعی ­از طریق تحلیل­ انتقادی ­گفتمان و کنش­های ­­اجتماعی(Bhatia, Flowedew, Jones). نهایت­ امر این ­که، CDA، زبان را به­ عنوان گفتمان می­بیند، که ­شکلی از کردار اجتماعی ­است. آن ­روی نقش ­گفتمان­ در ­تولید و باز تولید واقعیت ­اجتماعی^[42]، در تحمیل^[43] و تاویل^[44] روابط و هویت­های اجتماعی و بنابراین مطالعه ­این­ که­ چه طور گفتمان بر پیوستگی^[45]و تغییر اجتماعی، تاثیر دارد(Koosha & Shams, 2005: 10).  تحلیل­ متن­ها و توصیف ویژگی­های استفاده شده برای کنترل و اداره­ خوانندگان (Rahimi & Amalsaleh, 2008: 118 (.

 CDA به­­ منظور فهم روابط و توان­ موجود در گفتمان به­ کار می­رود و از آن­ برای تجزیه وتحلیل ­رسانه­های ­خبری، تبلیغات ­و به­ ویژه ­اسناد سیاسی ­دولتی ­استفاده ­می­شود (Hill, 2009).

محقق برای انجام CDA باید مراحل زیر را در اجرای این روش تحقیق کیفی رعایت نماید:

 محقق باید متن را برای­ تحلیل ­به ­صورت­ مکتوب در آورد، البته اگر قبلاً به­ شکل مکتوب نبوده ­است. تداعی­آزاد معانی به ­منزله ­راهی برای دست­یابی به ­شبکه­های فرهنگی است ­که بایدآن­ها را یادداشت کرد. محققان باید با علامت­گذاری متن یا بخش گزینش شده­ای از آن، معمولاً به­ وسیله­ اسم،  به­ شکل سیستماتیکی موضوع را آیتم­بندی کنند. باید فاصله خود را از متن حفظ ­کرد. برای این­کار باید به ­جای این­که متن­را «راجع به» موضوع تحقیق بدانیم ­خود آن­ را هدف ­مطالعه به­ حساب ­بیاوریم. باید به­ شکل سیستماتیکی «سوژه­ها» شخصیت­ها، خصیصه­ها، موقعیت­های نقشی را که در متن­ مشخص شده­اند بازسازی کرد. باید حقوق و وظایف از پیش مفروض «سوژه­ها» را که در متن مشخص شده­اند، بازسازی کرد. نقشه شبکه روابط را در قالب الگوهایی ترسیم­ کرد. این الگوهای زبانی «گفتمان» هستند و می­توان به این­ طریق ­آن­ها را در ارتباط با ایدئولوژی،  قدرت و نهادها قرار داد(فلیک، 1387: 36).

سرانجام، هر روشی محدودیت­های خاص خود را دارد که محدودیت­های CDA را نیز می­توان به­صورت زیر بیان داشت:

پیشنهادهای روش­شناختی درباره نحوه اجرای تحلیل­گفتمان عمدتاً در ادبیات این حوزه به ­شکل ضمنی و غیر دقیق مطرح شده­اند. ادعاهای نظری و نتایج تجربی، غالب آثار منتشر شده­ در این­حوزه را تا زمان­ حاضر تشکیل می­دهند(همان: 363).

 CDA در رابطه­ با این­ که­آیا ادعای ­سیاست­مداران کاملاً دروغ است، تبلیغاتی بیش نیست، مفاهیم پوچ و ظالمانه می­باشد، ادعاها، نیمه دروغ  و نیمه راست هستند و حرفی برای گفتن ندارد. نهایتاً این­کهCDA  هنوزمی­تواند بدون توجه به مسائل واقعی ما را در تعیین این ­که ­آیا گفتمان­ها ایدئولوژی هستند یا نه، یاری ­بکنند. اما تلاش ­برای­ دسته­بندی موضوعات ­واقعی و سوال­های ­حقیقی به­ کمک ­انتقادات ­سیاسی و اجتماعی تقریباً  بی­فایده بوده و در CDA  حالت ­ارتجاعی ­دارد(Jones, 2007: 365). ولی با این حال CDA، از ­آن ­جا که بر نقش زبان در تفسیر و تبیین معانی نهفته در کردارها و کنش­های اجتماعی تاکید ویژه­ای دارد و از طرفی می­توان با تکیه بر CDA، به بررسی  و کنکاش مسائلی پرداخت، که از طریق سایر شیوه­ها یا ممکن نبوده و یا با دشواری زیادی همراه می­باشد. و لذا این­ شیوه می­تواند به­ عنوان ­یک ­روش ­تحقیق مؤثرمورد استفاده قرار گیرد که ­نتایج ­قابل اطمینانی به­ دست دهد.

جمع­بندی

مقاله­ حاضر، با هدف ­معرفی ­تحلیل­ گفتمان انتقادی یا CDA به­ عنوان ­روش ­تحقیق کیفی نگاشته شده ­است. به­ طور کلی، تحلیل­ گفتمان به­ معنی تحلیل و تفسیرگفتار و کردار اجتماعی و پی بردن به عمق و معنای نهفته در لابه­لای جملات و متن­های نویسندگان و تعیین رابطه بین خواننده و نویسنده به خصوص در زمینه قدرت و سیاست می باشد. در این میان، به نقش زبان به­ عنوان عامل مؤثری در تحلیل متون و سخنان تاکید می­شود، چرا که تحلیل ­گفتمان، با کاربرد زبان در بسیاری از بسترهای ­اجتماعی، به­ خصوص در تعامل­ها و کنش­های­ اجتماعی سر وکار دارد. CDA، نیز به ­عنوان یکی از روش­های تحقیق ­کیفی، جهت­ بررسی ­نابرابری­های ­اجتماعی، قدرت­ سیاسی، استثمار و سلطه، تغییرات ­اجتماعی و ... قابل­ کاربرد می­باشد. سه ­رویکرد اساسی ­مطرح شده نیز از زوایای متفاوت ولی نزدیک به ­هم در ارتباط با CDA مطرح شده ­است: به عقیده ­فرکلاف، CDA، با تحلیل روابط­ ساختاری مبهم و هم­چنین واضح و روشن چون تبعیض و قدرت در ارتباط می­باشد. فرکلاف بر این باور است که بررسی یک واقعه اجتماعی پیچیده نیاز به این داردکه به تمامی ابعاد آن توجه کنیم. بررسی متن شامل تحلیل فرم و محتوی­آن­ می­باشد. فعالیت­گفتمانی شامل فهم این­ مطلب است که مشارکت­کنندگان چگونه­ متون را تولید و تفسیر می­کنند. «توجه به فرایند­های تولید متن ، توزیع و مصرف» با نگاهی وسیع­تر به­ متن می­توان به ­این مورد فکرکرد که­ متن چگونه ­تولید شده و مصرف می­شود. این نوع­ نگرش به­ ما کمک می­کند تا بدانیم ­که چگونه متون فهمیده شده و مورد استفاده قرار می­گیرند. عمل اجتماعی به ­ساختار شرایط، ساخت نهادی و ساخت وسیع اجتماعی­ می­پردازد. تحلیل ­متون جزئیات مربوط به­ گفتمان را ارائه ­می­دهد و این­که چگونه از استعاره، سبک و نمونه­های متعدی درمتن استفاده می­شود(شکل شماره 2)

به باور وندایک نیز، CDA به ­بررسی ماهیت قدرت و تاثیر آن بر روابط ­اجتماعی  می­پردازد به­ عبارتی، از نظر وی قدرت به­ عنوان عامل­کنترل محسوب می­شود. هم­چنین از نظر وداک، با استفاده از CDA موضاعاتی ­نظیر روابط و تعامل­ها، کنش­های اجتماعی، دانش و فهم، فرهنگ و گروه­های اجتماعی می­تواند مورد بررسی قرارگیرد، به ­عبارتی گفتمان، خود عامل ایجاد شرایط اجتماعی می­باشد. با توجه به موارد یاد شده، می­توان نتیجه گرفت که CDA، به­ عنوان یک روش در تحقیقات ­اجتماعی آن هم از نوع کیفی، گام­های­ مؤثری در جهت بررسی رابطه بین زبان و قدرت با تاکید بر نقش زبان و اهمیت آن در تفسیر گفتارهای اجتماعی، هم­چنین، مسائلی­چون نابرابری­های ­اجتماعی، شیوه­های ­دست­یابی به­ دموکراسی، مطالعه و تفسیرمتون، پیام­های­رسانه­ها، فرهنگ و سیاست که نگاهی انتقادی به این امور دارد،  برمی­دارد. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره (2): مدل گفتمانی تغییر استراتژی و پیوند آن با سطوح سه گانه تحلیل در CDA

(Hill, 2009)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره (3): ساختار تولید متن و گفتاردر گفتمان سازمانی

منابع

آقاگل­زاده، ف. (1385). تحلیل گفتمان انتقادی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ اول.

آقاگل­زاده، و  دیگری. (1386). رویکردهای غالب در تحلیل گفتمان انتقادی.

آقاگل­زاده، ف. (1386). تحلیل گفتمان انتقادی و ادبیات. SID.

بشیر، ح. (1385). تحلیل گفتمان دریچه­ای برای کشف ناگفته­ها. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، چاپ چهارم.

بهرام­پور، ش. (1379).  مقدمه­تحلیل گفتمان انتقادی. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه­ها، چاپ اول.

تاجیک، م. (1377). متن، وانموده و تحلیل گفتمان(2). مجله گفتمان، سال اول، شماره اول.

فرقانی، م. (1382). راه دراز گذار. تهران: فرهنگ و اندیشه، چاپ اول.

فرکلاف، ن. (1379). تحلیل گفتمان انتقادی. ترجمه: پیران و همکاران. تهران: مرکزمطالعات و تحقیقات رسانه­ها.

فلیک، ا. (1387). تحقیق کیفی. مترجم: ه، جلیلی. تهران: نشرنی.

میرفخرایی، ت. (1383). فرایند تحلیل­گفتمان. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه­ها.

یارمحمدی، ل. (1383). گفتمان­شناسی رایج و انتقادی. تهران: هرمس.

Agiro, Christa P. (2009). Comparative Critical Discourse Analysis of Teacher Editions of Secondary American Literature Textbooks Adopted for Use in Christian and Public Schools, A dissertation presented to the faculty of the College of Education of Ohio University, In partial fulfillment of the requirements for the degree Doctor of Philosophy.

Amalsaleh, E. & Sajjadi, S. (2004). War representation in the Bush s September 11^th  speech, IJAL, Vol.7, No.1, PP:25-43.

Anataki, C. & Billing, M.G. & Edwards , D. & Potter , J.A. (2002). Discourse Analysis Means Doing Analysis: A Critique of six Analysis Shortcomings.

Arnowitz, S. & Giroux, H. A. (1991). Textual authority, culture, and the politics of literacy. In M. W. Apple & L. K. Christian-Smith (Eds.), The politics of the textbook (pp. 213-241). New York: Routledge.

Bhatia, V.K. & Flowerdew, J. & Jones, R. H. (؟). Approaches to Discourse Analysis, PP:1-17.

Budd, J.M. (1997). A critique of customer and commodity. College & Research Libraries, 58(4), 310-321.

Eric P. Jack, A. (2006). from methodological triangulation in management research, Management Research News, Department of Quantitative Analysis and Operations Management, College of Business Administration, University of Cincinnati. Cincinnati, Ohio, USA, Volume 29 Number 6 2006 pp. 345-357.

Fairclough. N. (2003). The Dialectics of Discourse, PP: 1-7.

Fairclough, N. (2003). Analysing discourse: Textual analysis for social research. New York: Routledge.

Groff, Ruth. (2004). Critical realism ,Post-positivism and the possibility of  knowledge ,Routledge.

Hill, H. (2009). Outsourcing the public library: A Critical Discourse Analysis(Dissertation), the Faculty of the Graduate School at the University.

Hoepfner, Y. M. (2006). Critical Discourse Analysis.

Jones, Peter E. (2007). Why there is no such thing as ‘‘critical  discourse analysis’’. Language & Communication27, pp. 337–368.

Khajeh, Z. & Khanmohammad, H. (؟). Transmission of Ideology through Translation: a Critical Discourse Analysis of Chosky s "Media control" and its Persian Translations, SID, PP:24-42.

Koosha, M,. & Shams, M.R. (2005). A Critical Study of News Discourse: Iran s Nuclear Issue in the British News Paper. IJAL, VOL.8, NO.2.

Leitch, S., & Davenport, S. (2005). The politics of discourse: Marketization of the New Zealand science and innovation system. Human Relations, 58(7), 891-912.

Phillips, Nelson., Graham., Janes. (2008). Applying Critical Discourse Analysis in Strategic Management Research, Organizational Research Metods. Volume 11, Number 4. PP: 770-790.

Rahimi, M. & Amalsaleh, E. (2008). Discoursive Representation of the Winner and Loser: The Case of  Reports. IJAL , Vol.11 , No.1.

Sheyholislami, J. (2004) .CriticalDiscourseAnalysis.  Available          http:// www.carleton.ca/cda.htm.

Van Dijk, T. A. (1998). Critical Discourse Analysis, To appear in Tannen. D. & Schiffrin, D. & Hamilton , H. (Eds) , Handbook of Discourse analysis (in preparation) , PP:352-371.

Wodak, R. (2002). Aspects of Critical Discourse Analysis , Azfal .36 , PP:5-31.

Wood, P. (2006), Successful Writing for Qualitative Researchers. second edition, Routledge.  

Wortham, S. (2007). Education 645: Methods of Discourse Analysis.

 

 

 

---

1- استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی و احد شهرضا.

E-mail: [e-mail]  

2- استادیار جامعه­شناسی دانشگاه تبریز.

[e-mail]-mail:

3- کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی.

            [e-mail] E-mail: 

4- دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهش علوم اجتماعی.

E-mail: [e-mail]

5- کارشناس ارشد جامعه­شناسی.

 

 

1- Critical Discourse Analysis(CDA)

2- Discourse Analysis

3- Edwards & Potter

4- Harre

5- Wetherell

1- Conceptualising

2-  Zellig Harris

1- Discourse

2- VanDijk

3- Benveniste

4- Dayan Macdanial

5- Yule & Brown

1- Shifrin

2- Chafe

3- Syntax

1- Text

2- David Crystal

1- Normav Faireclough

[24]- Hillary Jencks

[25]- VanDijk

[26]- Formalist Linguistic

[27]- Critical linguistics

[28]- East Anglia

[29]- Halliday

[30]- Gramsci

[31]- Althusser

[32]- Habermas

[33]- Foucault

[34]- Wodak

[35]- Fairclough

[36]- Sociocognitive

[37]- Persuasion

[38]- Dissimulation

[39]- Herman

[40]- Interpretation

[41]- Explanation

[42]- Social reality

[43]- Enforcing

[44]- Transforming

[45]- Continuity

مراجع

آقاگل­زاده، ف. (1385). تحلیل گفتمان انتقادی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ اول.

آقاگل­زاده، و  دیگری. (1386). رویکردهای غالب در تحلیل گفتمان انتقادی.

آقاگل­زاده، ف. (1386). تحلیل گفتمان انتقادی و ادبیات. SID.

بشیر، ح. (1385). تحلیل گفتمان دریچه­ای برای کشف ناگفته­ها. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، چاپ چهارم.

بهرام­پور، ش. (1379).  مقدمه­تحلیل گفتمان انتقادی. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه­ها، چاپ اول.

تاجیک، م. (1377). متن، وانموده و تحلیل گفتمان(2). مجله گفتمان، سال اول، شماره اول.

فرقانی، م. (1382). راه دراز گذار. تهران: فرهنگ و اندیشه، چاپ اول.

فرکلاف، ن. (1379). تحلیل گفتمان انتقادی. ترجمه: پیران و همکاران. تهران: مرکزمطالعات و تحقیقات رسانه­ها.

فلیک، ا. (1387). تحقیق کیفی. مترجم: ه، جلیلی. تهران: نشرنی.

میرفخرایی، ت. (1383). فرایند تحلیل­گفتمان. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه­ها.

یارمحمدی، ل. (1383). گفتمان­شناسی رایج و انتقادی. تهران: هرمس.

Agiro, Christa P. (2009). Comparative Critical Discourse Analysis of Teacher Editions of Secondary American Literature Textbooks Adopted for Use in Christian and Public Schools, A dissertation presented to the faculty of the College of Education of Ohio University, In partial fulfillment of the requirements for the degree Doctor of Philosophy.

Amalsaleh, E. & Sajjadi, S. (2004). War representation in the Bush s September 11^th  speech, IJAL, Vol.7, No.1, PP:25-43.

Anataki, C. & Billing, M.G. & Edwards , D. & Potter , J.A. (2002). Discourse Analysis Means Doing Analysis: A Critique of six Analysis Shortcomings.

Arnowitz, S. & Giroux, H. A. (1991). Textual authority, culture, and the politics of literacy. In M. W. Apple & L. K. Christian-Smith (Eds.), The politics of the textbook (pp. 213-241). New York: Routledge.

Bhatia, V.K. & Flowerdew, J. & Jones, R. H. (؟). Approaches to Discourse Analysis, PP:1-17.

Budd, J.M. (1997). A critique of customer and commodity. College & Research Libraries, 58(4), 310-321.

Eric P. Jack, A. (2006). from methodological triangulation in management research, Management Research News, Department of Quantitative Analysis and Operations Management, College of Business Administration, University of Cincinnati. Cincinnati, Ohio, USA, Volume 29 Number 6 2006 pp. 345-357.

Fairclough. N. (2003). The Dialectics of Discourse, PP: 1-7.

Fairclough, N. (2003). Analysing discourse: Textual analysis for social research. New York: Routledge.

Groff, Ruth. (2004). Critical realism ,Post-positivism and the possibility of  knowledge ,Routledge.

Hill, H. (2009). Outsourcing the public library: A Critical Discourse Analysis(Dissertation), the Faculty of the Graduate School at the University.

Hoepfner, Y. M. (2006). Critical Discourse Analysis.

Jones, Peter E. (2007). Why there is no such thing as ‘‘critical  discourse analysis’’. Language & Communication27, pp. 337–368.

Khajeh, Z. & Khanmohammad, H. (؟). Transmission of Ideology through Translation: a Critical Discourse Analysis of Chosky s "Media control" and its Persian Translations, SID, PP:24-42.

Koosha, M,. & Shams, M.R. (2005). A Critical Study of News Discourse: Iran s Nuclear Issue in the British News Paper. IJAL, VOL.8, NO.2.

Leitch, S., & Davenport, S. (2005). The politics of discourse: Marketization of the New Zealand science and innovation system. Human Relations, 58(7), 891-912.

Phillips, Nelson., Graham., Janes. (2008). Applying Critical Discourse Analysis in Strategic Management Research, Organizational Research Metods. Volume 11, Number 4. PP: 770-790.

Rahimi, M. & Amalsaleh, E. (2008). Discoursive Representation of the Winner and Loser: The Case of  Reports. IJAL , Vol.11 , No.1.

Sheyholislami, J. (2004) .Critical Discourse Analysis.  Available          http:// www.carleton.ca/cda.htm.

Van Dijk, T. A. (1998). Critical Discourse Analysis, To appear in Tannen. D. & Schiffrin, D. & Hamilton , H. (Eds) , Handbook of Discourse analysis (in preparation) , PP:352-371.

Wodak, R. (2002). Aspects of Critical Discourse Analysis , Azfal .36 , PP:5-31.

Wood, P. (2006), Successful Writing for Qualitative Researchers. second edition, Routledge.  

Wortham, S. (2007). Education 645: Methods of Discourse Analysis.