ارزیابی و تحلیل شاخص های بهره وری در صنایع تولیدی با استفاده از تکنیک پرامیتی

مدیریت بهره‌وری

مقاله 1، دوره 9، 4(35)زمستان، دی 1394، صفحه 38-7   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

مقصود امیری¹؛ فرهاد هادی نژاد^{* 2}

¹استادگروه مدیریت صنعتی، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران،

²دانشجوی دکترای مدیریت تحقیق در عملیات، گروه مدیریت صنعتی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

چکیده

بهره وری از عوامل مهم و کلیدی در سنجش میزان به کارگیری مطلوب داده ها در تولیدات صنعتی می باشد، که با ارزیابی و مقایسه آن در سطح سازمان ها و صنایع مختلف، می توان برنامه ریزی مناسبی با هدف اصلاح  و بهبود سازمان یا صنعت مربوط و در نهایت پیشرفت کشور ارائه نمود. برای این منظور در این تحقیق تلاش گردیده شاخص های بهره وری صنایع تولیدی را با استفاده از تکنیک پرامیتی در یک دوره زمانی پنج ساله مورد تحلیل قرار گیرد؛ در این راستا شش شاخص بهره وری نیروی کار، بهره وری سرمایه، بهره وری انرژی، بهره وری کل عوامل، درصد حاشیه سود خالص و فروش سرانه را در پنج صنعت: خودرو سازی، فولاد، معادن، پتروشیمی و فلزات اساسی از سال 1387 تا 1391مورد بررسی قرار دادیم که نتایج آن نشان دهنده وضعیت مطلوب تر شاخص های بهره وری در صنعت فولاد در مجموع سال های مورد بررسی می باشد، ضمن آنکه در سال 1391 بیشترین میزان بهره وری در مجموع صنایع تولیدی حاصل گردیده و این مقدار در سال 1389 کمترین مقدار خود را داشته است.

کلیدواژه‌ها

بهره وری؛ تکنیک پرامیتی؛ تصمیم گیری چند معیاره؛ صنایع تولیدی

اصل مقاله

مقدمه

امروزه بهره وری فراتر از یک معیار، به عنوان یک فرهنگ و نگرش به کار و زندگی مطرح شده و بهبود آن منشا اصلی توسعه اقتصادی است. ارتقای بهره وری بر پدیده های اصلی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه مانند کاهش تورم، افزایش سطح رفاه عمومی، افزایش سطح اشتغال، افزایش توان رقابت سیاسی و اقتصادی و مانند اینها تاثیرات وسیعی دارد. از دیدگاه سیستمی با گسترش این تفکر در سطح منابع اقتصادی جامعه می توان نتیجه گرفت که افزایش بهره وری شرکتها موجب افزایش بهره وری ملی شده و آن نیز به بالارفتن قدرت خرید مردم و رونق اقتصادی در درازمدت منجر خواهد شد.

از زمان صنعتی شدن جهان و بهره گیری از روش های جدید و تکنولوژی نوین و اتوماسیون صنعتی در تولیدات، همواره بحث استفاده مطلوب از عوامل تولید و افزایش خروجی تولیدات مطرح بوده است و به منظور سنجش سازمان ها و صنایع با یکدیگر و تعیین میزان موفقیت هر یک در بهره گیری بهتر از عوامل تولید، شاخص های بهره وری تعریف و مورد ارزیابی قرار می گیرند. می بایست توجه نمود که چشم انداز رشد اقتصادی به رقابت پذیری صنایع بستگی دارد (فدرک،2004)^[1]. ضمن آنکه یکی از متداول ترین شاخص هایی که از طریق آن میتوان به قدرت یک فعالیت صنعتی برای دستیابی به مزیت های نسبی در بین صنایع مختلف پی برد بهره وری و و ارتقای آن   می باشد (مولایی، 1383).

افزایش بهره وری ملی برآیند افزایش بهره وری در سازمانها، بنگاه ها و صنایع مختلف است که سطح آن را میتوان به عنوان معیاری برای سنجش پیشرفت و توسعه یک کشور در مقایسه با سایر کشورها در نظر گرفت. در سطح سازمان ها و صنایع مختلف، بهره وری محور اصلی رقابت و میزان کیفیت ترکیب مناسب عوامل تولید برای ایجاد ارزش بیشتر است؛  لذا اندازه گیری و مقایسه بهره وری سازمان ها و صنایع مختلف از دو جنبه حائز اهمیت است: نخست نشان دادن روند تغییرات شاخص های بهره وری طی ادوار زمانی برای یک موءسسه یا صنعت، که سازمان ها را برای تحلیل علل کاهش یا افزایش بهره وری در زمینه های مورد ارزیابی کمک می کند، و دوم مقایسه بهره وری سازمان ها و صنایع با یکدیگر برای یافتن موقعیت نسبی است که می تواند برای برنامه ریزیهای آینده در مورد محصول، فرآیند، بازار و غیره در محیطی رقابتی، ابزاری بسیار سودمند باشد. آنچه مسلم است محاسبه میزان بهره وری در هر مجموعه می تواند ضمن برآورد وضعیت موجود و مقایسه آن با گذشته، حرکت به آینده را نیز برای پیشبرد اهداف یک مجموعه ترسیم نماید.

تاکنون تحقیقات زیادی در خصوص محاسبه و مقایسه میزان بهره وری شرکت ها و سازمانهای مختلف در یک صنعت انجام پذیرفته اما مقایسه میان صنایع مختلف دارای پیشینه محدودتری است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می گردد:  کروگر و تنسر (1982)^[2] درتحقیقی به بررسی رشد بهره وری در صنایع تولیدی ترکیه پرداختند؛ ایدسون و والتر(1999)^[3] بهره وری نیروی کار در صنایع کوچک و بزرگ را مقایسه کردند؛ سشایه و ردی(1993)^[4] روند بهره وری در چهار صنعت بزرگ هند را مطالعه کردند؛ پیلات (1995)^[5] بهره وری صنایع مختلف کره جنوبی را با صنایع مشابه در آمریکا مقایسه نمود؛ شستالوا (2003)[6] به مطالعه تغییرات بهره وری در یازده کشور جهان پرداخت؛ خزاعی (1366) در مطالعه ای به بررسی بهره وری نیروی کار در صنایع بخش عمومی و خصوصی ایران پرداخت؛ آذربایجانی (1368) نیز بهره وری صنایع بزرگ کشور را بررسی نمود؛ توکلی و همکارانش (1373) در زمینه شاخص های بهره وری در گروه های مختلف صنایع ایران تحقیق کردند؛ قطمیری و قادری (1375) عوامل موءثر بر        بهره وری کل در صنایع کشور را مرور کردند؛ هاشمیان و همکارانش (1377) نیز به محاسبه بهره وری صنایع بزرگ کشور پرداختند؛ صادقی (1380) در تحقیقی به بررسی بهره وری صنایع روستایی استان مازندران پرداخت؛ رحمانی (1380) نیز بهره وری کل عوامل تولید صنایع بزرگ را بررسی کرد؛ معصوم زاده و تراب زاده (1383) به رتبه بندی تولیدات صنعتی کشور به روش تحلیل سلسله مراتبی پرداختند؛ مولایی (1383) به بررسی و مقایسه بهره وری گروه های مختلف صنعتی کوچک و بزرگ کشور پرداخت؛ لطفعلی پور و درخشانی (1388) بهره وری صنایع کوچک و متوسط در شهرک صنعتی توس خراسان را تحقیق کردند؛ و عسگری (1391) مقدار بهره وری کل، نهایی و متوسط صنایع استان ایلام را محاسبه و مقایسه نمود.

از طرفی دیگر ارزیابی و تحلیل گزینه ها در شرایط مختلف و پیچیده، بویژه در حوزه های صنعتی که تحت تأثیر معیارهای متعدد و گزینه های متنوع است، مستلزم بهره گیری از تکنیک های کمی و مدل های ریاضی تصمیم گیری در نقش مشاوری تصمیم یار و مطمئن می باشد که یکی از مهمترین و پرکاربردترین این مدل ها تکنیک های تصمیم گیری چند معیاره^[7] است. این تکنیک‌ها به ما کمک می‌کند تا بهترین گزینه را با در نظر گرفتن معیارهای مختلف کمی یا کیفی، مثبت یا منفی انتخاب نماییم (آبدوس و مزینی،2005)[8].

در میان روش های مختلف تصمیم گیری چند معیاره ، تکنیک پرامیتی^[9] یکی از مشهورترین و جدیدترین تکنیک ها می باشد که مزیت اصلی آن نسبت به سایر تکنیک ها، قابلیت استفاده در مسائلی مانند تحقیق کنونی است که شاخص های مسأله تصمیم با یکدیگر وابستگی دارند. این تکنیک به دلیل سهولت استفاده و شهرت فراوان در گستره وسیعی از علوم مختلف مانند مدیریت مالی و بازرگانی، مدیریت انرژی، لجستیک و حمل و نقل، کشاورزی، آموزش و پرورش، پزشکی، ورزشی و... مورد استفاده قرار گرفته است (بهزادیان و همکاران،2010)^[10]. مطالعات و تحقیقات محققان دیگر نیز بر حسن شهرت، محبوبیت و کاربرد فراوان این تکنیک تأکید دارد (راجو و پیالی، 1999؛ ژاک، 2002؛ فکار و راماچاندران،2004)^[11].

بنابراین در این پژوهش از تکنیک پرامیتی با توجه به تناسب با ساختار مسأله، حسن شهرت، نتایج درخشان تحقیقات گذشته، وجود نرم افزار قوی و... استفاده شد و ضمن بررسی شاخص های بهره وری صنایع تولیدی به تفکیک پنج سال اخیر، سیر صعودی و نزولی میزان بهره وری را نیز در سال های مختلف به تفکیک صنایع تولیدی محاسبه و مقایسه گردید.

شایان ذکر است در این پژوهش برای تعیین روند افزایش و یا کاهشی بودن هر شاخص در هر صنعت و فراهم نمودن امکان مقایسه شاخص های بهره وری صنایع مختلف با یکدیگر میزان "رشد هر شاخص" محاسبه شد ؛ بدین شکل که در اولین سال بررسی (سال 1386) مقدار شاخص برابر 100 در نظر گرفته شده و مقادیر سال های دیگر نسبت به آن محاسبه گردید. با این توضیح که به منظور تورم زدایی شاخص های اندازه گیری شده در هر صنعت، از شاخص های قیمتی که توسط بانک مرکزی به صورت سالانه اعلام می گردد استفاده، و هر یک از داده های مالی با کمک شاخص های فوق تعدیل می شود تا مقایسات انجام شده منطقی تر و به واقعیات نزدیک تر باشد.

ساختار مقاله حاضر بدین شکل تنظیم گردیده که در بخش بعدی به مرور ادبیات نظری تحقیق در قالب تشریح مفهوم بهره وری و تکنیک پرامیتی پرداخته می شود و در بخش سوم معیارها و گزینه های مسأله تصمیم شناسایی و معرفی می گردند و در بخش چهارم چگونگی انجام محاسبات و تحلیل نتایج با کمک تکنیک پرامیتی و نرم افزار مربوط تشریح می شود (دسیژن لب)^[12] و در نهایت در بخش پنجم نتیجه گیری و پیشنهادهای تحقیق مطرح می شود.

مفهوم بهره وری و اهمیت ارزیابی آن: بهره وری عبارت است از درجه استفاده موثر از هر یک از عوامل تولید (کندریک، 1980)^[13]. یا به عبارتی نسبت بین کلیه ستانده های محسوس به نهاده های محسوس (دنیسون، 1989)^[14]. بنابراین بهره وری را        می توان نسبت تولید کالاها و خدمات، یا مجموعه ای از کالاها و خدمات (خروجی)، به یک یا چند داده (ورودی) مؤثر در تولید آن کالاها و خدمات تعریف کرد. ورودیها ممکن است زمین، نیروی انسانی، سرمایه، انرژی و غیره باشد و متقابلا ستانده یا خروجی، مجموع ارزش کالاها و خدماتی است که در طول یک دوره مشخص در یک واحد صنعتی حاصل شده است. به  بیان ساده تر، بهره وری را می توان به شکل ذیل تعریف نمود:

 

فرمول شماره 1:                   بهره وری = ستانده/داده

در صورتی که در مخرج کسر فوق فقط یک نوع ورودی مانند نیروی انسانی یا سرمایه قرار گیرد، از آن به عنوان بهره وری جزئی نام برده می شود، مانند بهره وری کار یا سرمایه. اما اگر مجموعه ای از ورودیها به کار گرفته شده در تولید، به صورت مرکب در مخرج کسر قرار گیرد، از آن به عنوان بهره وری کل یا بهره وری کل عوامل نام    می برند.

بهره‌وری را می توان ترکیبی از دوعامل کارایی^[15]و اثر بخشی^[16] نیز دانست که در آن کارایی به توانایی به دست آوردن ستاده از داده کمتر اطلاق می شود (خوب کار کردن) و اثربخشی به تطبیق نتایج حاصل از انجام کار با هدف های مورد نظر اشاره دارد ( کار خوب کردن). بر اساس این تعریف بهره وری عبارت است از درست انجام دادن کارهای درست.

اما فعالیت های یک جامعه زمانی قابل ارزیابی است که میزان درجه مطلوبیت هر فعالیت را بتوان سنجید و مقایسه نمود و فواید حاصل از آن را به وضوح دید. اندازه گیری و ارزیابی بهره وری زمینه اصلاح و بهبود آن را فراهم می سازد و به کمک اندازه گیری و ارزیابی، چکونگی استفاده از منابع سنجیده و روش های ارتقای بهره وری آشکار     می شود. اگرچه امروزه مفهوم بهره وری فراتر از یک معیار کمی مطرح شده است، اما از اهمیت اندازه گیری کمی بهره وری کاسته نشده و بعنوان مهمترین شاخص در ارزیابی عملکرد، دارای کاربرد وسیعی است.

تکنیک پرامیتی: فرض کنید A مجموعه‌ای از گزینه‌ها است که باید از میان آن‌ها انتخاب صورت گیرد. با فرض وجود k معیار مؤثر در تصمیم گیری برای هر گزینه aAϵ، مقدار fj(a) نشان دهنده ارزش معیار j-ام در گزینه a است. به طور کلی رتبه بندی با کمک این تکنیک در سه گام انجام می‌شود:

گام اول: در ابتدا برای هر شاخص f_j یک عامل وزن یعنی w_j در نظر گرفته می‌شود؛ سپس تابع ترجیح P_J به هر یک از معیارهای J اختصاص داده می‌شود. مقدار P_j(a,b) برای هر زوج گزینه محاسبه می‌شود، این مقدار بین صفر و یک متغیر است. اگر رابطه f_j(a) = f_j(b) برقرار باشد، مقدار P_j(a,b) برابر صفر می‌شود، و با افزایش f_j(a) - f_j(b) این مقدار افزایش می‌یابد و هنگامی که اختلاف به اندازه کافی زیاد شود، مقدار P_j(a,b) هم به یک می‌رسد (برنس و همکاران،1986)[17] .

شکل‌های مختلفی را می‌توان برای تابع P_J فرض کرد که به وضعیت مدل سازی شاخص j ام بستگی دارد. روش پرامیتی شش نوع تابع ترجیح را به تصمیم گیرنده پیشنهاد می‌کند. شکل شماره یک نشان دهنده مثالی از تابع نوع اول است که در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفته است؛ بر مبنای این تابع اگر اختلاف دو گزینه a وb  در شاخص j ام برابر صفر باشد مقدار P_j(a,b) برابر صفر و اگر این اختلاف بیشتر از صفر باشد مقدار P_j(a,b) برابر یک در نظر گرفته می شود.                                                      

p

d

 

 

 </stron

مراجع

 

- Abdos, M., & Mozayani, N. (2005). Fuzzy Decision Making Based on Relationship Analysis between Criteria. North American Fuzzy Information Processing Society Annual Conf.

- Asgari, H. A. (2012). The Analysis of Productivity in Ilam Industeries, Iranian Journal of Trade Studies, 62, 101-123, (In Persian).

- Azarbayjani, K. (1989). Measuring and Analyzing of Country,s Industries Productivity. Planning and Budget Organization, (In Persian).

- Behzadian, M., Kazemzadeh, R. B., Albadvi, A., & Aghdasi, M. (2010). Promethee: A Comprehensive Literature Review on Methodologies and Applications. European Journal of Operational Research, 200(1), 198-215.

- Brans, J. P., & Mareschal, B.  (1994). The Promcalc-Gaia Decision Support System for Multicriteria Decision Aid. Decision Support Systems, 12, 297-310.

- Brans, J. P., Mareschal, B., & Vincke, P. H. (1986). How to Select and How to Rank Projects: The Promethee Method. European Journal of Operational Research, 24, 228-238.

- Chou, T., Lin, W., Lin, C., Chou, W., & Haung, P. (2004). Application of the Promeethee Technique to Determine Depression Outlet Location and Flow Direction in DEM. Journal of Hydrology, 287, 49-61 .

- De Leeneer, I., & Pastijn, H. (2002). Selecting Land Mine Detection Strategies by Mmeans of Outranking MCDM Techniques. European journal of Operational Research, 139, 327-338 .

- Denison E. E. (1989). Estimates of Productivity Change by Industry. Brookings Institution, Washington DC.

- Fedderke, J., Kularatne, C., & Mariotti, M. (2004). Mark-up Pricing in South African Industry. Royal Economic Society Annual Conference, 95.

- Ghamtiri, M. A., & Ghaderi, J. (1996). Measuring and Analyzing of Affecting Factors on the Productivity in Industeries of Iran. Second National Productivity Congress of Iran, (In Persian).

- Hashemian Esfahani, M. (1998). Determine the Priorities of Industerial Investment, Institute for Business Studies and Research, (In Persian).

- Idson Todd, L., & Walter, Y. O. (1999). Workers Are more Productivity Theory. London: McGraw- HillBook Company.

- Kendrick, J. W., & Vaccava, B. N. (1980). New Developments in Productivity and Analysis. The University of Chicago.

- Khazayi, A. (1987). Employment in Public and Private Sectors Industries of Wage and Labour Productivity. Management and Planning Organization, (In Persian).

- Krueger Anne, O., & Tancer, B. (1982). Growth of Factor Productivity in Turkish Manufanturing Industries. Journa1 of Development Economics, 11(3), 307-325.

- Lotfalipour, M. R., & Derakhshani, M. (2009). Measuring and Analyzing of Productivity in Productive Inputs of Small and Medium-Sized Industeries in the Industries of Toos Industerial Towns, Knowledge and Development, 29, (In Persian).

- Masumzad, S. M., & Torabzadeh, A. (2004). Ranking of Industerial Productions in the Country by Analysis of Hierarchical Process (AHP) Method. Iranian Journal of Trade Studies, 13-17, (In Persian).

- Molayi, M. (2004). The Reviewing and Comparing the Productivity of Various Small and Large Industrial Groups in Iran, Iranian Journal of Economic Research, 22, 157-176, (In Persian).

- Pilat, D. (1995). Comparative Productivity of Korea Manufacturing: 1967-1987. Journal of Developmint Economics, 46.

- Pohekar, S. D., & Ramachandran, M. (2004). Application of Multi-Criteria Decision Making to Sustainable Energy Planning-A Review. Renewable and Sustainable Energy, 8, 365-381.

- Rahmani, A. (2001). The Examination of Changing in Technology, Economic Scale and Productivity in Iran,s Great Industries, Social Development & Welfare Planing, 1, (In Persian).

- Raju, K. S. & Pillai, C. R. S. (1999). Multicriterion Decision Making in river basin planning and development. European Journal of Operation Research, 199, 249-257.

- Sadegi, A. (2001). The Examination on the Economy of Rural Industeries in Mazandaran Province. Iranian Journal of Economic Research, (In Persian).

- Seshaiah, S., Venkata, V., & Reddy, K. (1993). Productivity Trends in Some Industries of Anthrapradesh Manufacturing Sector. The Indian Economic Journal, 41(2).

- Shestalova, V. (2003). Sequential Malmquist Indices of Productivity Growth: An Application to OECD Industrial Activities. Journal of Productivity Analysis, 19(2), 211-226.

- Tavakkoli, A., Azarbayjani, K., & Pourali, Sh. (1994). Measuring and Analyzing the Productivity of Production Factors in the Industries of Iran. Planning and Budget Organization, (In Persian).

- Zak, J. (2002). The Comparison of Multi Objective Ranking Methods Applied to Solve The Mass Transit Systems Decision Problems. Advanced OR and AI Methods in Transportation, Poznan University of Technology.