رتبه‌‌بندی توسعه اجتماعی شهرستان‌های استان همدان

ظفری, داریوش; حسینی, محمدحسین; خلیجی, محمدعلی; فتحی, محمدحسین

همایش سردبیران نشریات علمی دانشگاه آزاد اسلامی

سامانه یکپارچه نشریات علمی دانشگاه آزاد اسلامی

تعداد نشریات	418
تعداد شماره‌ها	9,997
تعداد مقالات	83,560
تعداد مشاهده مقاله	77,801,266
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	54,843,901

رتبه‌‌بندی توسعه اجتماعی شهرستان‌های استان همدان

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 8، دوره 3، شماره 8، آبان 1389، صفحه 129-141 اصل مقاله (659.99 K)

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

داریوش ظفری¹؛ محمدحسین حسینی²؛ محمدعلی خلیجی³؛ محمدحسین فتحی⁴

¹دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تبریز.

²کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی مرند.

³کارشناس ارشد شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم وتحقیقات تهران.

⁴دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی دانشگاه محقق اردبیلی.

چکیده

توسعه اجتماعی مفهومی است که با چگونگی شیوه زندگی افراد در ارتباط است، سبب بالابردن سطح زندگی افراد جامعه میشود و در زمینههای مسکن،‌ اشتغال،‌ آموزش و اوقات فراغت در ارتباط میباشد. توسعه اجتماعی گامی است در جهت ایجاد امینت در جامعه در بین شهروندان که موجب ایجاد تعادل و توازن در جامعه میشود. هدف این مقاله اندازهگیری و ارزشیابی شاخصهای توسعه اجتماعی و نشان دادن سطوح توسعه شهرستانهای استان همدان از نظر بهرهمندی فضاها و توسعه اجتماعی است. روش بررسی به صورت مقایسهای و بااستفاده ازشاخصهای اجتماعی میباشد. آمار و شاخصهای مورد استفاده در این تحقیق از سالنامههای آماری در سال 1390 اخذ شده است. نوع تحقیق کاربردی و روش تحلیل مقایسهای و مدل مورد استفاده مدل TOPSIS میباشد. نتایج اولیه تحقیق نشان میدهد که با توجه به معیارهای درنظر گرفته شده برای سطحبندی شهرستانها، شهرستانهایبهار، همدان وملایر دررتبههای اول تا سوم، کبودرآهنگ و اسدآباد، تویسرکان، نهاوند در رتبههای بعدی قرار گرفتهاند.

کلیدواژه‌ها

: توسعه اجتماعی؛ رتبه‌بندی اجتماعی؛ TOPSIS؛ همدان

اصل مقاله

«مطالعات جامعه‌شناسی»

سال دوم، شماره هشتم، پائیز 1389

ص ص 141-129

رتبه‌بندی توسعه اجتماعی شهرستانهای استان همدان

داریوش ظفری^{^[1]}

محمدحسین حسینی²

محمدعلی خلیجی³

محمدحسین فتحی⁴

تاریخ دریافت مقاله:20/5/1392

تاریخ پذیرش نهایی مقاله:25/6/1392

چکیده

واژگان کلیدی: توسعه اجتماعی، رتبهبندی اجتماعی، TOPSIS، همدان.

مقدمه

از جمله معیارهای برنامهریزی منطقهای برای مشخص کردن نابرابریها، تعیین وضعیت مناطق بر حسب برخورداری از شاخصهای توسعه است(زیاری و دیگری، 1387: 78). در ادبیات و سیاست توسعه، عموماً این باور رواج دارد که رشد تولید ناخالص ملی و بالا بودن درآمدسرانه، محور اصلی توسعه است(تقوایی و دیگری، 1388: 93). توسعه در مفهوم وسیع آن یعنی بهبود در کیفیت سطح زندگی از همه ابعاد آن، یعنی چیزی بیش از افزایش درآمد، یعنی آموزش بهتر، بهبود استانداردهای بهداشتی و تغذیه، کاهش فقر، محیط زیست بهتر و برابری اقتصادی و اجتماعی بالاتر در برخورداری از امکانات و فرصتها، آزادی بیشتر فردی وزندگی غنیتر. توسعه به عنوان پروژه جهانی(سرور، 1391: 60)، فرایندی تدریجی در پیشرفت موقعیت بشر، شامل انجام فعالیت برای رسیدن به رشد مادی و تکامل اجتماعی در طول زمان است(ریدل، 2004: 12). هدف اصلی توسعه حذف نابرابریهاست، بهترین مفهوم توسعه، رشد همراه با عدال اجتماعی است(قرخلو و دیگری، 1385: 60). مفهوم توسعه تداوم رشد اقتصادی(زیاری، 1385: 13)، رشد سریع و ممتد سرانه واقعی، همگام با پیشرفت جامعه است(زیاری و دیگری، 1391: 2). یکی از ملاکها و شاخصها برای آگاهی از میزان توسعه، شاخصهای صنعتی میباشد که منطقهبندی جهان امروزی بر همین اساس شکل گرفته است(صلاحی و دیگری، 1382: 17). مهمترین نکاتی که در تعریف توسعه باید مدنظر داشت عبارتند از این که، اولاً باید توسعه را یک مقولة ارزشی به شمار بیاوریم، ثانیاً باید آن را جریانی چندبعدی و پیچیده بدانیم و ثالثاً، باید به ارتباط و نزدیکی آن با مفهوم بهبود توجه داشته باشیم(ازکیا و دیگری، 1384: 24). در افکار صاحبنظران توسعه، تعابیر مختلفی از واژه توسعه وجود دارد که از آن جمله میتوان به افزایش تولید، افزایش بازدهی، ارتقاء سطح کمی وکیفی زندگی، ارتقا سطح خدمات بهداشتی ودرمانی برطرف کردن مشکلات بیکاری وتورم، تامین نیازهای اقتصادی – اجتماعی، برخورداری از آموزش فرهنگ و مشارکت فعال در عرصههای مختلف اشاره کرد(تودارو، 1387: 23). با توجه به اینکه هدف اصلی توسعه حذف نابرابریهاست، بهترین مفهوم توسعه، رشد همراه با عدالت اجتماعی است. بنابراین هدف کلی برنامهریزی منطقهای و یا توسعه اقتصادی برقراری عدالت اجتماعی و توزیع رفاه و ثروت در بین افراد جامعه است. عدم توازن در بین مناطق در جریان توسعه، موجب ایجاد شکاف و تشدید نابرابری منطقهای میشود که خود مانعی در مسیر توسعه است(محمدی و دیگری، 1391: 128). در مفهوم «توسعه اجتماعی» کلمۀ «اجتماعی» از اهمیت بیشتری برخوردار است و یکی از کاملترین دستهبندیها از تعاریف صورت گرفته از مفهوم توسعه اجتماعی تعاریف مبتنی بر سرمایه اجتماعی و انسجام اجتماعی است. شاخص سلامت و بهداشت نیز یکی از مهمترین عوامل سرمایه اجتماعی میباشد. توسعه اجتماعی یکی از ابعاد اصلی پروسه توسعه و بیانگر سیستم اجتماعی در راستای دستیابی به عدالت اجتماعی ایجاد یکپارچگی و انسجام اجتماعی افزایش کیفیت زندگی و ارتقاء کیفیت انسان‌ها می‌باشد. براساس این تعریف هدف عدالت اجتماعی کاهش عدم تعادل‌ها و تبعیض بین افراد است. از طریق عدالت اجتماعی انتظار می‌رود که فاصله طبقاتی، تبعیض واستثمار درجامعه به حداقل برسد وتوزیع درآمد سرمایه وقدرت به گونه‌ای مناسب‌تر انجام گیرد(کلانتری، 1377: 211). مسأله این تحقیق از اینجا ناشی میشود که تمرکز قدرت سیاسی و اقتصادی باعث تمرکز امکانات وفضاهای فرهنگی- اجتماعی در برخی از مناطق میشود و تعداد بسیاری، از امکانات و فضاهای اجتماعی محروماند، این بدان معناست که از پتانسیلهای موجود آنها نیز استفاده نمیشود(مشکینی و دیگری، 1391: 2). از این رو شناخت ارزشهای اجتماعی و امکانات شهرستانهای مختلف استانها و رتبهبندی توسعه اجتماعی آنها میتواند و مسؤلین و دستاندرکاران را به اتخاذ سیاستهای جدید برای تقویت زیرساختهای اجتماعی و برنامهریزی برای مقابله با تهدیدهای آتی اجتماعی را دارد. در این پژوهش بااستفاده ازمبانی نظری و پیشینه تحقیقات انجام شده به بررسی وتحلیل زیرساختهای اجتماعی و با اسفاده از مدل تاپسیس در استان همدان پرداخته میشود و سؤال اساسی تحقیق بدین گونه مطرح میشود: کهکدام یک ازشهرستانهای استان همدان ازنظر زیرساخت اجتماعی دررتبه بهتری قرارمیگیرد.

پیشینه تحقیق

تفکر برنامهریزی منطقهای در ایران در برنامههای اول و دوم عمرانی قبل از انقلاب شکل گرفت(پورمحمدی و دیگران، 1391: 6). کشورهای توسعه یافته صنعتی در مراحل اولیه صنعتی شدن با تمرکزصنایع در چند شهر بزرگ روبرو بودهاند؛ اما این کشورها توانستهاند با رویکردهای برنامهریزی منطقهای مناسب در بیشتر موارد به توازنی نسبی دست یابند. روندهای جاری حاکی از آن است که کشورهای درحال توسعه اکنون همان تجربه تاریخی را با چند دهه تأخیر زمانی از سر میگذرانند؛ با این تفاوت که این کشورها با عدم موفقیتهای پی در پی در زمینه سیاستهای تمرکززدایی صنعتی مواجه هستند(پوراحمد و دیگری، 1384: 175). در زمینة توسعة اجتماعی و همچنین میزان همبستگی برخی از عناصر سرمایة اجتماعی، با توسعة مطالعاتی انجام شده است، از جمله: کارل رزنستاین (2011) در مقاله خود «توسعه فرهنگی و محلههای شهری» به بیان چهار ویژگی سیاست توسعه فرهنگی میپردازد و به استدلال تأثیر این ویژگیها در توسعه فرهنگی و زندگی فرهنگی محلات میپردازد. کمالی (1383) در رساله دکتری خود در ابتدا به سنجش سطح اعتماد سازمانی و در ادامه به مقایسة ابعاد اعتماد و میزان همبستگی آن با میزان توسعة اجتماعی و اقتصادی استانها میپردازد. او نتیجه میگیرد که با بالا رفتن سطح توسعه در استانها، سطح اعتماد متقابل و اعتماد به دیگران دور کمتر و در مقابل لزوم احتیاط بیشتر میشود. بدین معنی که افراد به دلیل نداشتن اعتماد به دیگران، مجبور به احتیاط بیشتری در رابطه با آنها میباشند. فیروزآبادی و ایمانی (1386) در مقاله خود میزان همبستگی سرمایة اجتماعی و توسعة اقتصادی اجتماعی در مناطق شهر تهران را مورد بررسی قرار دادهاند. آنها نتیجه میگیرند که بین برخی ازعناصر سرمایة اجتماعی وتوسعة اقتصادی اجتماعی مناطق رابطه معنادار و مثبتی وجود دارد. به عبارتی برخی ازعناصر سرمایة اجتماعی در مناطق توسعهای بالا به طور معناداری از مناطق متوسط و پایین بیشتر است. عبداللهی و موسوی (1386) درمقاله که برگرفته ازطرحی پژوهشی با بررسی سرمایة اجتماعی درایران بوده است، به بررسی وضعیت سرمایه اجتماعی درمراکز استانهای ایران و رابطة آن با توسعه پرداختهاند. آنها نتیجه میگیرند که میزان سرمایة اجتماعی در ایران در مجموع از لحاظ اغلب مؤلفههای چندگانه و شاخصهای متعدد مرتبط با آنها پایین است. بر اساس رتبهبندی که آنها درمقالة خود به آن رسیدهاند، سیستان و بلوچستان، خوزستان، اردبیل، ایلام و کهکیلویه و بویراحمد به ترتیب دارای بالاترین رتبة سرمایه اجتماعی بودند و استانهای تهران، اصفهان، یزد، خوزستان و قزوین نیز دارای بالاترین رتبة سطح توسعه بودهاند. ربانی ودیگران (1387) درمقاله به بررسی رابطة بین رفاه اجتماعی و سرمایة اجتماعی درشهرستانهای استان اصفهان پرداختهاند. آنها بامطالعة شاخصهای مربوطه وهمبستگی بین رفاه اجتماعی وسرمایة اجتماعی، نشان میدهندکه بین این دورابطهای معکوس وجود دارد و بالارفتن سطح رفاه اجتماعی میزان سرمایة اجتماعی را پایین میآورد.

مبانی نظری

هرچند توسعه اقتصادی یک مفهوم کیفی است وبه تحول درظرفیت تولیدی، نهادهای تولید وتوزیع، کیفیت محصولات و نیز تنوع آنها بر میگردد، برای قضاوت در مورد وضعیت مناطق مختلف از جهت توسعه یافتگی ویا توسعه نیافتگی و به منظور مقایسه این مناطق، ناچار به استفاده از شاخصهایی برای سنجش سطح (درجه) توسعه یافتگی میباشیم(سلیمیفر، 1382: 28). توسعه ناحیهای یکی از مباحثی است که در چند دهه اخیر توجه برنامهریزان، بخصوص برنامهریزان ناحیهای را به خود جلب کرده است. شاخصهای عمده اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی، صنعتی و ... در سطوح مختلف هم معیاری مناسب در تعیین جایگاه نواحی است وهم نیازمند اعمال ملاحظات خاص درسطح ناحیهای وتعیین شرایط سازگاری و انطباق ملی – ناحیه ای است(حکمتنیا و دیگری، 1385: 102). مفهوم توسعه پس ازجنگ جهانی دوم به عنوان جادوی دگرگونی مطرح و در فاصلهای کوتاه محبوبیت پیدا کرد. تصور بر این بود که این پدیده میتواند جوامع را به سوی ساحل نجات هدایت کند با فرض چنین اهمیتی توسعه به عنوان یکی ازاهداف آرمانی جوامع و در عین حال از جمله پیچیدهترین مفاهیم جامعهشناختی است که طی زمان، معانی و هم و همچنین رویکردهای آن دستخوش تحول شده است(سر، 1380: 31). امروزه اهدافی که برای توسعه در نظر گرفته میشوند اهدافی صرفاً اقتصادی نیستند بلکه اهداف سیاسی اجتماعی و فرهنگی را نیز در بر میگیرند و به جرأت میتوان گفت که دیگر هیچ نظریهپرداز توسعه بر تک بعدی بودن توسعه تأکید ندارند. هرهدفی که برای توسعه درنظر گرفته میشود هدفهای اجتماعی وفرهنگی را دربرخواهد داشت، زیرا حداقل بخشی ازجامعه مردم را تحت تأثیر قرار میدهد و پیامدهایی را به دنبال دارد. بنابراین وتوسعه از این دیدگاه به معنی دگرگونی ریشهای اجتماعی است. از این رو امروزه بحثهای توسعه چند وجهی میباشند و زمانی تحقق خواهد یافت که کلیه وجوه و جوانب آن همراه با یکدیگر و رو به جلو در حال تحول باشند(میرهاشمی، 1387: 161). توسعه اجتماعی در برگیرنده بعدی از توسعه است که بر کنش و واکنشهای انسانی نهادها و روابط اجتماعی با یکدیگر تأکید میورزد و بر آنها تمرکز مینماید(رنین، 2002: 56) و دگرگونی اجتماعی مثبت تلقی میشود(رنین، 2002: 77). تعاریف دیگر از توسعه‌ی اجتماعی بر مضامین "سازگاری متعال میان فرد و جامعه"، "ایجاد امنیت"، "ایجاد شرایطی با حقوق و فرصتهای برابر" و "شکوفایی فرد" تأکید می‌کنند. در برخی تعاریف دیگر، توسعه اجتماعی یک سیاست اجتماعی، معطوف به "توزیع ثروت، رفاه، بیمه عمومی و تأمین اجتماعی" نیز خوانده می‌شود(لدبری و دیگری، 1995: 32) درمفهوم «توسعه اجتماعی»، کلمۀ دوم آن یعنی«اجتماعی» اساساً ازاهمیت بیشتری برخوردار است. زیرا عمده تعاریف صورت گرفته نیز بر واژه دوم تأکید داشتهاند. یکی از کاملترین دستهبندیها از تعاریف صورت گرفته از مفهوم توسعه اجتماعی، ارائه میشود که برداشتها و تعاریف موجود برحسب عنوان تعاریف «باقیماندهای، آسیبشناختی، خدماتی»، تعاریف مبتنی بر «غیر رسمی بودن» سرمایه اجتماعی وانسجام اجتماعی دستهبندی شدهاند. در اینجا برای سهولت درفهم و اختصار درتوضیح این تعاریف، همه آنها در جدول زیر ارائه میشوند(تین، 1998: 12).

جدول شماره (1): مفاهیم توسعه اجتماعی

ردیف	معانی و تعاریف از «اجتماعی»	کاربردهای منفی	کاربردهای مثبت
1	باقیمانده یا حوزۀ غیر	حوزهای بیارزش و تجملی و هر چیزی غیر از اقتصاد بازار و نهادهای رسمی	سودمند و پشتیبان دیگر اشکال توسعه
2	آسیبشناختی	مرتبط با مسائل و نیازهای فقرا و گروههای حاشیه ای مرتبط با فرایندهای طرد اجتماعی	تحلیل فقر
3	غیررسمی بودن	سازمانهای غیررسمی، دانش و اعمالی که ناقص و گاهی نامطلوب تلقی میشوند	نقش مکمل داشتن و انعطافپذیری در عمل
4	خدمات	معانی مرتبط با تخفیف نشانههای منفی فقر در جامعه	رفاه به مثابه مجموعه مطلوبی از خدمات که باید تقویت شود
5	سرمایه اجتماعی	شکست برخی افراد به خاطر دسترسی بیشتر دیگران به سرمایه اجتماعی	تشخیص ویژگیهای یک جامعه خوب با تأکید بر فرایندهای قدرتبخشی و ارائه شیوه جدید
6	انسجام اجتماعی	تحمیل همنوایی، تبعات منفی، طرد و انحصار	ایجاد و تقویت حقوق برابر و فرصتها برای همه مردم

منبع: http://andishe-ap.org/

مفهوم توسعة اجتماعی یک مفهومی ناروشن و همچون کلافی درهم تنیده است ودیدگاهها ومباحث گوناگونی را در بر میگیرد که نه تنها متفاوت که گاه متضادند. نانسی (2000) توسعه اجتماعی را به مسئولیتپذیری برداشت میکند. استس (2001) توسعة اجتماعی رایک حوزة میانرشتهای و میانبخشی درجستجوی بهزیستی مادی واجتماعی مردم درهمه سطوح جامعه تعریف مینمایدکه این تعریف بیانگر دو نکته است: اول، تأمین رضایت مردم در سطح حداقل نیازهای اساسی از طریق تأمین آن نیازها و دوم، افزایش سطح آزادی که با رشته انتخابهایی که مردم میتوانند داشته باشند اندازهگیری میشود. به زعم وی اهداف توسعة اجتماعی ازطریق مشارکت مردم تا بالاترین حد ممکن درتعیین اهداف ونتایج توسعه تعقیب میشوند. توسعة اجتماعی دو بعد مرتبط به هم دارد: یکی توسعة ظرفیت مردم برای کار مداوم جهت رفاه آنها و جامعه و دوم: تغییر یا توسعة نهادهای اجتماعی، به گونهای که نیازهای بشری را در تمامی سطوح به ویژه در پایینترین سطح، از طریق یک فرآیند بهبود در روابط بین مردم و نهادهای سیاسی اجتماعی، رفع نماید(دیوب، 1377: 84). توسعة اجتماعی در برگیرندة بعدی از توسعه است که بر کنش و واکنشهای انسانی، نهادها و روابط اجتماعی با یکدیگر تأکید میورزد و بر آن تأکید مینماید(پیران، 1383: 123). در نهایت توسعة اجتماعی را میتوان حرکتی در جهت سازگاری بهتر بین فرد و جامعه، ایجاد امنیت برای شهروندان در تمام زمینهها، ایجاد شرایط برابر به خصوص آنچه در این مقاله مورد تأکید است یعنی برابری از نظر جغرافیایی و عدم تعادلهای بین منطقهای و درون منطقهای، تعریف کرد. توسعة اجتماعی باید به رفاه و آسایش بیشتر افراد جامعه منجر شود تا افراد رضایت بیشتری از زندگی داشته باشند. توسعة اجتماعی، در جامعهای رخ مینماید که فاصلة طبقاتی، تبعیض و استثمار در جامعه به حداقل برسد و توزیع درآمد و قدرت به گونهای عادلانه به وجود آید و فاصله و شکاف بین فقیر و غنی، شهر و روستا و مرد و زن کاهش یابد(فیروزآبادی و دیگری، 1389: 63).

روش تحقیق و محدوده مورد مطالعه

روش تحقیق توصیفی–تحلیلی است، بخشی از اطلاعات مورد نیاز ازمرکز آمار، جمعآوری شده است. از مهمترین شاخصهایی که استفاده شده میتوان به میزان باسوادی مرد و زن، تعداد موسسات خدمات درمانی،‌ خانه بهداشت اشاره کرد. در این تحقیق با استفاده از شاخصهای فرهنگی و مدل TOPSIS به رتبهبندی شهرستانهای استان همدان پرداخته شده استکه شامل همدان، کبودرآهنگ، رزن، تویسرکان، اسدآباد بهار، ملایر و نهاوند میباشد. شیوههای تصمیمگیری چند شاخصه گوناگون است که هر کدام ویژگیها و شرایط کاربرد خاص خود را دارد.

همدان یکی از کلان شهرهای ایران در منطقه غربی و کوهستانی ایران و مرکز شهرستان و استان همدان است. این شهر در دامنه کوه الوند و در بلندای ۱۷۴۱ متری از سطح دریا واقع شده‌است و از شهرهای سردسیر ایران به شمار می‌آید. همدان قدیمی‌ترین شهر ایران و از کهن‌ترین شهرهای جهان است. در سال ۱۳۸۵ مجلس شورای اسلامی درمصوبه‌ای همدان را «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» اعلام کرد. همدان اولین پایتخت نخستین شاهنشاهی ایران، مادها بوده ‌است. آثار یافت ‌شده از محوطه باستانی هگمتانه ونیز کتیبه‌های گنج‌نامه از آن دوران هستند. همچنین این شهر در روزگار هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، آل بویه و سلجوقیان نیز یکی از پایتخت‌های کشور بوده ‌است. هم ‌اکنون استان همدان به دلیل داشتن مراکز تاریخی و دیدنی به عنوان پنجمین شهر فرهنگی و توریستی کشور شناخته می‌شود و ازنظر علمی نیز با وجود مراکز دانشگاه بوعلی سینا، دانشگاه صنعتی همدان، دانشگاه آزاد اسلامی همدان، دانشگاه پیام نور همدان و مراکز دیگر به عنوان یکی از قطب‌های دانشگاهی کشور شناخته شده ‌است. آرامگاه بوعلی سینا نماد شهر همدان و همچنین یکی از نمادهای پیشینه ایران در فرهنگ جهان و دانش و علم به شمار می‌رود. این شهر از لحاظ جمعیت چهاردهمین شهر پرجمعیت ایران به شمار می‌آید و در مرداد سال ۱۳۸۸ بهعنوان یکی ازکلان شهرهای ایران معرفی شد. درسال‌های۱۳۰۰ تا ۱۳۰۴ خورشیدی مهندس آلمانی کارلفریش طرحی مدرن را برای همدان طراحی کردکه ازنوع نقشه‌های شعاعی محسوب می‌شود اما امروزه به دلیل تراکم جمعیت و طرح شعاعی، ترافیک مرکز شهر بسیار زیاد است(وظیفهشناس و دیگری، 1392: 6).

شکل شماره (1): موقعیت استان همدان

منبع: نگارندگان

یافتههای تحقیق

درعلم تصمیم‌گیری که در آن انتخاب یک راهکار ازبین راهکارهای موجود و یا اولویت‌بندی راهکارها مطرح است،‌ چند سالی است که روشهای تصمیمگیری با شاخص‌های چندگانه «MADM» جای خود را بازکرده‌اند(فتحی، 1389: 19). مدل TOPSIS که صرفاً برای مدلهای اولویتبندی مناسب است(فرجیسبکبار و دیگری، 1388: 81). روش TOPSIS مفیدترین روشهای تصمیمگیری چند معیاره در بررسی مسایل جهان واقعی است(هیو و دیگری ، 2008: 57)، که اولین بارتوسط هوآنگو یون مطرح شد (هوانگ و دیگری، 1981: 15). تکنیک تاپسیس جزو مدل‌های جبرانی (مدل‌هایی که در مبادله‌ی بین شاخص‌ها مهم است) و از زیر گروه سازشی می‌باشد که در مدل‌های زیر گروه سازشی، گزینه‌ای ارجح خواهدبود که نزدیک‌ترین گزینه به راه‌حل ایده‌آل است(جدیدی ودیگری، 2008: 763). بنیان این تکنیک براین مفهوم استوار است که گزینه انتخابی بایدکمترین فاصله را با راه حل ایدهآل مثبت و بیشترین فاصله را با راه حل ایدهآل منفی داشته باشد(ارتوغلو و دیگری، 2007: 702)؛ (هپو، 2000: 527-529). فرض بر این است، مطلوبیت هرشاخص به طور یکنواخت افزایشی یا کاهشی است(مؤمنی، 1391، 160). با تاکید بر نگرش سیستمی در این مقاله از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده است. به این ترتیب که ابتدا اطلاعات و آمار مورد نیاز در ارتباط با شاخصهای مربوط به رتبهبندی محلات جمعآوری گردیده است. سپس از طریق مدل TOPSIS به رتبهبندی شهرستانها و تعیین ضریب اهمیت هر یک از معیارهای زیرساختی پرداخته شده است. جهتبهرهگیری از این تکنیک مراحل زیر به اجرا گذاشته می‌شود.

مراحل روش تاپسیس

1. تشکیل ماتریس دادهها بر اساس m گزینه و n شاخص:

جدول شماره (2): وضع موجود شهرستانهای هدف در شاخصهای مورد استفاده برای سنجش توسعه یافتگی اجتماعی

محلات شاخص	سهم مراکز درمانی از استان	تعداد خانه بهداشت	درصد شاغلان در بخش صنعت	درصد جمعیت شاغل	درصد باسوادی مردان	درصد باسوادی زنان
اسد آباد	10	50	23.86	6.21	5.15	4.94
بهار	5	50	23.85	7.54	5.05	4.78
تویسرکان	5	57	30.67	6.67	5.08	5.11
رزن	5	71	30.26	7.6	2.47	2.53
کبودرآهنگ	5	89	20.31	7.98	17.4	2.6
ملایر	15	103	34.88	17.04	8.91	17.66
نهاوند	10	86	32.44	9.4	8.91	8.74
همدان	40	57	30.33	35.53	53.33	53.63

منبع: سالنامه آماری استان همدان1390-1389

2. استاندارد نمودن دادهها و تشکیل ماتریس استاندارد از طریق رابطه زیر:

جدول شماره (3): ماتریس نرمال شده

محلات شاخص	سهم مراکز درمانی از استان	تعداد خانه بهداشت	درصد شاغلان در بخش صنعت	درصد جمعیت شاغل	درصد باسوادی مردان	درصد باسوادی زنان
اسد آباد	0.664	0.968	0.233	0.142	0.478	0.001
بهار	0.332	0.968	0.233	0.172	0.469	0.001
تویسرکان	0.332	1.104	0.299	0.152	0.472	0.001
رزن	0.332	1.375	0.295	0.173	0.229	0
کبودرآهنگ	0.332	1.723	0.198	0.182	1.616	0.001
ملایر	0.995	1.994	0.34	0.3889	0.827	0.003
نهاوند	0.664	1.665	0.316	0.214	0.827	0.002
همدان	2.654	1.104	0.296	0.810	4.952	0.011

منبع: نگارندگان

3. تعیین وزن هر یک از شاخصها بر اساس در این راستا شاخصهای دارای اهمیت بیشتر از وزن بالاتری برخوردارند. در واقع ماتریس (V) حاصل ضرب مقادیر استاندارد هر شاخص در اوزان مربوط به خود میباشد.

4. تعیین فاصله i امین آلترناتیو از آلترناتیو ایدهآل (بالاترین عملکرد هر شاخص)

5. تعیین فاصله i امین آلترناتیو حداقل (پایینترین عملکرد هرشاخص)

6. تعیین معیار فاصلهای برای آلترناتیو ایدهآل و آلترناتیو حداقل

7. تعیین ضریبی که برابر است با فاصلهی آلترناتیو حداقل، تقسیم برمجموع فاصلهی آلترناتیو حداقل و فاصلهی آلترناتیو ایدهآل که از رابطه زیر محاسبه میشود.

8. رتبهبندی آلترناتیوها براساس میزان فوق بین 0 تا 1 در نوسان است. این راستا 1 نشان دهنده بالاترین رتبه و صفر نیز نشان دهنده کمترین رتبه است.

جدول شماره (4): فاصله مکان شهرستانها با راه حل ایدهآل و غیر ایدهآل

شهرستان	C⁺	رتبه
اسد آباد	0.0269	6
بهار	0.6979	1
تویسرکان	0.0195	7
رزن	0.0059	8
کبودرآهنگ	0.0674	4
ملایر	0.0984	3
نهاوند	0.0506	5
همدان	0.312	2

منبع: نگارندگان

شکل شماره (2): رتبهبندی شهرستانهای استانهای همدان

منبع: نگارندگان

بحث و نتیجهگیری

توسعه پدیدهای پیچیده و چند بعدی است وتنها زمانی میتوان آن را درک کرد که به طور همزمان جنبههای مختنلف آن مدنظر قرار دارد. توسعه از این جهت مفهومی چندبعدی استکه مستلزم تغییرات اساسی درساخت اجتماعی، نگرش مردم ونهادهای محلی، ‌کاهش نابرابری وکاستن ازفقر است. اصولاً ‌توسعه باید مشخص کند که مجوعه نظام اجتماعی، هماهنگ با نیازهای متنوع اساسی و تقاضای اعضای جامعه و گروههای اجتماعی از وضعیت نامطلوب زندگی قبلی خارج شده و به سوی وضعیتی بهتر از نظر مادی و معنوی سوق مییابد. جنبه اجتماعی توسعه یکی از ابعاد توسعه است و برای سنجش آن نیز شاخصهای متعددی ازسوی صاحبنظران ارایه شده است. شاخص اجتماعی جنبهای ازحیات اجتماعی ما را دربرمیگیرد. اگرچه سازمان ملل متحدبه طور رسمی افزایش نرخ رشد سالانه 9 درصد درتولید ناخالص ملی را به عنوان نشانه توسعه معرفی کرده است اما از اوایل دهه 1950 کارشناسان و صاحبنظران اجتماعی سازمان ملل ازتوجه به ابعاداجتماعی توسعه غافل نماندند. دراین مقاله باارائة شاخصهای توسعة اجتماعی با روش تصمیمگیری چند شاخصه وشاخصهای مؤثر درتعیین سطح توسعة اجتماعی استانها مشخص، و بر اساس آنها، با روش تاپسیس، رتبهبندی استانها در توسعة اجتماعی ارائه شده است. براساس روش TOPSIS و برحسب نزدیکی به استان ایدهآل فرضی مثبت و دوری نسبی از استان ایدهآل فرضی منفی، درسال 1390 شهرستانهای بهار، همدان وملایر دارای بالاترین سطح وشهرستانهای کبودرآهنگ، نهاوند و اسدآباد، تویسرکان و رزن دارای پایینترین سطح توسعة اجتماعی بودهاندکه لزوم توجه جدی را میطلبند. با توجه به نتایج به دست آمده میتوان اظهار داشت که به رغم تفاوتهایی در ضرایب توسعه یافتگی شهرستانهای استان همدان، شهرستانهای رزن، اسدآباد و نهاوند ازمحرومیت جدی رنج میبرند و از وضعیت مطلوبی برخوردار نیستند. در نتیجه در برنامهریزیها و تقسیم امکانات مرتبط با شاخصهای اجتماعی میبایست به این شهرستانها توجه ویژهای شود.

منابع

ازکیا، م؛ و همکار. (1384). جامعهشناسیتوسعهتهران. تهران: انتشارات کیهان.

پوراحمد، ا؛ و همکار. (1384). بررسی روند شکلگیری محورهای صنعتی پیرامون شهر تهران با تأکید بر محور کرج – قزوین. مجله پژوهشهای جغرافیایی. شماره 53، 192-173.

پورمحمدی، م؛ و همکار. (1391). تحلیل توسعه یافتگی شهرستانهای استان کرمانشاه. مجله برنامهریزی فضایی. شماره 1، صص 26-1.

پیران، پ. (1383). سیاست اجتماعی، توسعه اجتماعی و ضرورت آن در ایران. فصلنامه رفاه اجتماعی. ویژهنامه سیاست اجتماعی. شماره ده.

تودارو، م. (1378). توسعهاقتصادیدرجهانسوم. ترجمه: غ، فرجادی. سازمان برنامه و بودجه.

تقوایی، م؛ و همکار. (1388). طبقهبندی و تحلیل خوشهای جایگاه توسعه و میزان محرومیت کشورهای اسلامی با استفاده از شاخص توسعه انسانیHDI و تکنیک GIS. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی. شماره 24، صص 96-75.

حکمتنیا، ح؛ و همکار. (1385). کاربردمدلدرجغرافیاباتأکیدبربرنامهریزی شهریوناحیهای. یزد: انتشارات علم نوین. چاپ اول.

دیوب. (1377). نوسازیوتوسعهدرجستجویقابهایفکریجدید. ترجمه: ا، موثقی. تهران: نشر قومس.

ربانی، ر؛ و همکار. (1387). بررسی رابطه رفاه اجتماعی با سرمایه اجتماعی در فرآیند توسعه مطالعه موردی: شهرستانهای استان اصفهان.مجلهپژوهشیدانشگاه اصفهان. جلد 29، شماره 1.

زیاری، ک. (1385). مکتبها، نظریهها و مدلهای برنامهریزی منطقهای. یزد: انتشارات دانشگاه یزد.

زیاری، ک؛ و همکار. (1387). مقایسه شهرستانهای استان فارس بر اساس شاخصهای توسعه 75-1355. جغرافیا و توسعه. شماره 11، 88-77.

زیاری، ک؛ و همکاران. (1391). بررسی درجه توسعه یافتگی شهرستانهای کشور و رابطه آن با نرخ شهرنشینی. مجله برنامهریزی فضایی. شماره 3، 16-1.

سالنامه آماری استان همدان. (1389 و 1390). سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور. استانداری همدان.

سر، آ. (1380). تغییر اجتماعی و توسعه. ترجمه: م. حبیبیمظاهری. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.

سرور، ر؛. و همکار. (1390). شهر، حاشیه و امنیت اجتماعی. سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

سرور، ر؛ و همکار. (1391).سنجش میزان توسعه یافتگی ساختارهای اقتصادی و اجتماعی شهرهای استان آذربایجانشرقی. فصلنامه جغرافیا. شماره 35، صص 82-57.

سلیمیفر، م. (1376). ناهمگونیهای اقتصادی منطقهای در ایران. ماهنامه اطلاعات سیاسی- اقتصادی. شماره 122-121، صص172- 181.

صلاحیاصفهانی، گ؛ و همکار. (1382). مبانی جغرافیای اقتصادی. انتشارات دانشگاه پیام نور.

عبدالهی، م؛ و همکار. (1386). سرمایه اجتماعی در ایران : وضعیت موجود، دورنمای آینده و امکانشناسی گذار. فصلنامهرفاه اجتماعی. سال 6، شماره 25.

فتحی، م. (1389). تحلیل ژئومورفولوژیکی مکان گزینی مراکز نظامی با استفاده از GIS & RS (مطالعه موردی دامنههای غربی کوهستان سهند). پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تبریز.

فرجیسبکبار، ح؛ و همکار. (1388). مقایسه مدلهای گسسته و پیوسته مکانی (مطالعه موردی: مکانیابی محل واحدهای تولید روستایی بخش طرقبه). فصلنامه پژوهشهای جغرافیای انسانی. شمارة 67 ، صص 83- 69.

فیروزآبادی، ا؛ و همکار. (1386). سرمایه اجتماعی و توسعه اقتصادی اجتماعی در کلان شهر تهران.فصلنامهرفاهاجتماعی. سال ششم، شماره 23.

فیروز آبادی، ا؛ و همکار. (1389). مطالعه شاخصها و رتبه توسعه اجتماعی در استانهای کشور و رتبهبندی آن با توسعه اجتماعی. فصلنامه رفاه رفاه اجتماعی. سال 10،‌ شماره 37، 93-57.

قرخلو، م؛ و همکار. (1385). تحلیل مهاجرت در ارتباط با سطح توسعه یافتگی استانهای کشور با استفاده از تکنیکهای برنامهریزی. تحقیقات جغرافیایی. شماره 81، 83-59.

کلانتری، خ. (1377). مفهوم و معیارهای توسعه اجتماعی. اطلاعات سیاسی- اقتصادی. شمارههای 132-131، مرداد و شهریور.

کمالی، ا. (1383). مطالعهتطبیقیاعتماداجتماعیدردوحوزهفرهنگو سیاست. پایاننامه دکتری جامعهشناسی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.

محمدی، ج؛ و همکار. (1391). بررسی سطح توسعه یافتگی شهرستانهای استان لرستان به تفکیک بخشهای مسکن و خدمات رفاهی- زیر بنایی، کشاورزی و صنعت. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. سال 12، 25، 150-127.

مشکینی ا؛ و همکار. (1391). سطحبندی شهرستانهای استان زنجان بر اساس شاخصهای توسعه فرهنگی با استفاده از مدل TOPSIS. فصلنامه برنامهریزی منطقهای. سال 2، شماره 7 11-1.

میرهاشمی، م؛ و همکار. (1387). تحلیل وضعیت شهرستانهای استان تهران. پژوهش اجتماعی. دوره1، شماره 1، 172-155.

مؤمنی م؛ و همکار. (1391). مدلها و نرم افزارهای تصمیمگیری چند شاخصه. تهران: انتشارات مؤلف.

وظیفهشناس، ر؛ و همکار. (139). دومین همایش ملی گردشگری و طبیعت گردی ایران زمین. همدان.

Ertugrul, I. & Karakasoglu, N. (2007). Performance evaluation of Turkish cement firms with fuzzy analytic hierarchy process and TOPSIS methods. Expert Systems with Applications, 36(1), 702–715.

Estes, Richard I. (2001). Social welfare and social dev.: Partners or competitors. University of Pennsylvania.

Hepu, D. Y. Chung – Hsing and R. j. Willis. (2000). Inter – Company Comparision Using Modified TOPSIS with Objective Weights. Computerand Operations Research, 27(10), 527-529.

Ladburry, S. & Kinear, R. (1995). Social Policy Research for Development. London: DAESCOR.

Hwang, C. L. and Yoon, K. (1981). Multiple Attributes Decision Making Methods and Applications. Berlin: Springer.

Nancy, R. (2000). Economic and social Dev.: Tow sides of some coin old summation social Dev. Economic Dev. and social Responsibility. June 30, Geneva, Switzerland.

O. Jadidi, T.S. Hong, F. Firouzi, R.M. Yusuff, N. Zulkifli. (2008). TOPSIS and fuzzy multiobjective model integration for supplier selection problem. Department of Mechanical and Manufacturing Engineering, University Putra Malaysia, 31 (2): 762-769.

Rennie, John Keith. (2002). World Bank Social Development Strategy. Washington Dc.WB.

Rennie, John Keith. (2003). Securing s future fir all, MNA Region Strategy for Social Development. Washington Dc. WB Nov.

Riddell, R. (2004). Sustainable Urban Planning Tipping the Balance. Blackwell publishing.

Rosenstein, C. (2011). Cultural development and city neighborhoods. City, Culture and Society 15–29.

Thin, N., Good, T. & Hodgson, R. (1998). Social Development Policies Result and Learning: Experiences from European Agencies. UK Social Development Division.

Y. T. Hui, H. H. Bao, W. Siou. (2008). Combining ANP and TOPSIS concepts for evaluation.

http://andishe-ap.org/

1. دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه تبریز.

2. کارشناس ارشد جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی مرند. E-mail: H.hosseini86@yahoo.com 3. کارشناس ارشد شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم وتحقیقات تهران. E-mail: ma.khaliji@yahoo.com

4. دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی دانشگاه محقق اردبیلی. E-mail: Geo.fathi@gmail.com

مراجع