بررسی عوامل اجتماعی موثر بر میزان گرایش دانشجویان نسبت به امور معروف در مراکز دانشگاهی استان آذربایجان‌شرقی

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 6، دوره 5، شماره 15، مرداد 1391، صفحه 101-119   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

علی هاشمیان‌فر¹؛ مهرداد محمدیان²

¹عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان، گروه علوم اجتماعی؛ اصفهان- ایران.

²عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی خسروشاه.

چکیده

در این مطالعه فریضه امر به معروف و نهی از منکر در مراکز دانشگاهی و عوامل اجتماعی موثر بر میزان گرایش دانشجویان به امور معروف مورد شناسایی قرار گرفت. برای بررسی ارتباط بین متغیرهای اجتماعی با گرایش دانشجویان به معروفات، تعداد 420 نفر از دانشجویان استان به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند. انتخاب دانشجویان به صورت تصادفی از دانشگاه‌های دولتی، آزاداسلامی و پیام ‌نور سه شهر تبریز، مراغه وهریس انجام گرفت­که در رشته‌های مختلفی به تحصیل مشغول بودند. اطلاعات مورد نیاز با استفاده از ابزار پرسشنامه محقق ساخته گردآوری شد. بعد از انجام مصاحبه و گردآوری اطلاعات، جهت تحلیل‌های آماری از نرم افزار SPSS استفاده شد. نتایج حاصل از تحلیل اطلاعات نشان داد که میزان گرایش دانشجویان به امور معروف تنها اندکی از حد متوسط بیشتر می‌باشد، و نیز میزان گرایش دانشجویان دانشگاه‌های پیام‌نور در مقایسه با دانشگاه آزاد و دولتی و دانشجویان رشته‌های انسانی در مقایسه با رشته‌های فنی- مهندسی و علوم پایه بیشتر است. هم­چنین تحلیل‌ها نشان دادکه بین تمایلات مذهبی دانشجو و خانواده او، عملکرد تشکل‌های مردمی، عملکرد مدیران، اساتید وکارکنان دانشگاه‌ها، گروه دوستان، الزامات­قانونی، نوع دانشگاه و رشته تحصیلی، وبخشی از ابعاد پایگاه اقتصادی- اجتماعی خانواده دانشجو با گرایش به امور معروف و دوری از منکرات رابطه وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

ارزش؛ امر به معروف و نهی از منکر؛ تمایلات دینی؛ پایگاه اجتماعی؛ سازمان‌های غیر دولتی؛ سرمایه اجتماعی؛ قانون؛ نظارت اجتماعی

اصل مقاله

             

   

   

«مطالعات جامعه‌شناسی»

   

سال     چهارم، شماره پانزدهم، تابستان 1391

   

ص     ص 119-101

   

   

 

 

 

 

 

 

 

   بررسی عوامل اجتماعی موثر بر میزان گرایش دانشجویان نسبت به امور معروف در مراکز دانشگاهی استان آذربایجان­شرقی

دکتر علی هاشمیان­فر^[1]

مهرداد محمدیان^[2]

تاریخ دریافت مقاله:27/10/1391       

تاریخ پذیرش نهایی مقاله:19/7/1393

چکیده

در این مطالعه فریضه امر به معروف و نهی از منکر در مراکز دانشگاهی و عوامل اجتماعی موثر بر میزان گرایش دانشجویان به امور معروف مورد شناسایی قرار گرفت. برای بررسی ارتباط بین متغیرهای اجتماعی با گرایش دانشجویان به معروفات، تعداد 420 نفر از دانشجویان استان به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند. انتخاب دانشجویان به صورت تصادفی از دانشگاه‌های دولتی، آزاداسلامی و پیام ‌نور سه شهر تبریز، مراغه وهریس انجام گرفت­که در رشته‌های مختلفی به تحصیل مشغول بودند. اطلاعات مورد نیاز با استفاده از ابزار پرسشنامه محقق ساخته گردآوری شد. بعد از انجام مصاحبه و گردآوری اطلاعات، جهت تحلیل‌های آماری از نرم افزار SPSS استفاده شد. نتایج حاصل از تحلیل اطلاعات نشان داد که میزان گرایش دانشجویان به امور معروف تنها اندکی از حد متوسط بیشتر می‌باشد، و نیز میزان گرایش دانشجویان دانشگاه‌های پیام‌نور در مقایسه با دانشگاه آزاد و دولتی و دانشجویان رشته‌های انسانی در مقایسه با رشته‌های فنی- مهندسی و علوم پایه بیشتر است. هم­چنین تحلیل‌ها نشان دادکه بین تمایلات مذهبی دانشجو و خانواده او، عملکرد تشکل‌های مردمی، عملکرد مدیران، اساتید وکارکنان دانشگاه‌ها، گروه دوستان، الزامات­قانونی، نوع دانشگاه و رشته تحصیلی، وبخشی از ابعاد پایگاه اقتصادی- اجتماعی خانواده دانشجو با گرایش به امور معروف و دوری از منکرات رابطه وجود دارد.

واژگان کلیدی: ارزش، امر به معروف و نهی از منکر، تمایلات دینی، پایگاه اجتماعی، سازمان­های غیر دولتی، سرمایه اجتماعی، قانون، نظارت اجتماعی.

مقدمه

هدف نهایی رسالت انبیاء الهی و نیز نزول­کتب آسمانی ایجاد مدینه فاضله الهی و یا بعبارتی جامعه‌ای منزه از آلایش‌های شیطانی و برقراری حکومت عدل الهی بین آحاد بشر و زمینه‌سازی برای نیل به تقرب الهی و حیات جاودانی بوده است­که بی‌شک تحقق چنین هدف مقدسی در برابر انسان‌های ظلوم و جهول امری بسیار مشکل ولی ممکن می‌باشد. تاکنون­که بیش از چهارده قرن از ظهور دین مبین­اسلام می‌گذرد به روشنی در می‌یابیم که احکام نویدبخش و حیات‌بخش اسلام تا چه حد در صلاح و رستگاری بشری نقش اساسی و غیرقابل انکاری دارند. برای اجرای احکام الهی و اسلامی و نظارت بر نحوه اجرای آن خداوند تبارک و تعالی نهاد نظارتی و مراقبتی را تحت عنوان امر به معروف و نهی از منکر بر عهده عموم مردم نهاده است. ضرورت زندگی اجتماعی و ملزومات آن که همانا احترام و درک متقابل و برقراری عدالت الهی می‌باشد، انسان را مجبور می‌کند تا از برخی خواسته‌ها و آرزوهای خود چشمپوشی نموده و سعی کند تا تعاملات و رفتار خود را در چارچوب قواعد و احکام دینی و قوانین مدنی کنترل نمایند زیرا اگر در جامعه‌ای هر کس بخواهد به دنبال خواسته‌های خود باشد این اجتماع دوام و بقای خود را از دست خواهد داد مسلماً قواعد و مقررات موضوعه از طرف قانون­گذاران نمی‌تواند تمام رفتار و حرکات افراد یک اجتماع را کنترل کند. از این­رو لازم است در کنار عوامل حکومتی، شهروندان نیز به عنوان عامل کنترل و نظارت]عمومی[در باب فریضه امر به معروف و نهی از منکر مطرح گردند و از این طریق بر عموم افراد جامعه تکلیف می شود تا از کنار مسائل پیرامون خود بی‌تفاوت نگذشته و نسبت به اجتماع خود مسئول باشند( فؤادیان، 1375: 175). در اهمیت امر به معروف همین بس که علما به دلیل ارتباط قلبی انسان با آن (یعنی تنفر قلبی ازمنکر)، آن را در ردیف فروع دین مطرح کرده‌اند. به طورکلی درجوامعی­که به مرحله پیشرفت و توسعه رسیده­اند و نهادهای مدرن در مدیریت جوامع جهت پاسخگوئی به نیازهای اقتصادی، اجتماعی انسان­ها شکل یافته­اند یکی ازمهم­ترین ویژگی‌هایش به­کارگیری متخصصان در رأس امور می­باشد. طبیعی است که مهم­ترین مرجع تربیت متخصص در جوامع کنونی و مدرن بخش آموزش عالی هر جامعه می‌باشد، با توجه به این­که دانشجویان امروزی دانشگاه‌ها افرادی هستند که در آینده نزدیک نقش اساسی در روند اجرایی و مدیریتی جامعه برعهده خواهند گرفت، بنابراین میزان پای­بندی آنان به امور معروف و دوری­شان از منکرات در سالم­سازی جامعه ایران در سطح کلان از میزان تاثیرگذاری بالاتری برخوردار خواهد بود. علاوه بر موضوع فوق با نگاهی به آمار جذب دانشجویان توسط مراکز آموزش عالی مشاهده خواهد شد که این آمار از روند صعودی پیروی می­کند و در سال‌های اخیر بر تعداد دانشجویان دانشگاه‌ها افزوده شده است. روند صعودی پذیرش دانشجو می­تواند نگرانی­هایی را در رابطه با امکان کنترل و مدیریت رفتار و منش دانشجویان از نظر رعایت امور معروف و دوری از امور منکر در محیط­های دانشگاهی به وجود آورد. وجود یک چنین نگرانی­هایی طی صحبت‌های معمول در عرصه­های عمومی جامعه و مشاهدات غیرسیستماتیک تا اندازه زیادی مورد تایید واقع می­شود، در هر صورت به نظر می­رسد که با مطالعه جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در بین دانشجویان دانشگاه‌ها به بررسی علمی این موضوع پرداخته شده و راه‌های تقویت عمل به امور معروف و برخورد با امور منکر نیز مورد شناسایی قرار می­گیرند. سومین دلیلی که می­توان در رابطه با اهمیت و ضرورت بررسی امر به معروف و نهی از منکر در بین دانشجویان بیان داشت، به جایگاه بالا و والای فرزندان دانشجو دربین اعضای خانواده­شان مربوط می­شود. فرض غالب بر این است که اعضای خانواده­ها به عضوی که موفق شده است در مراکز آموزش عالی پذیرش شود اهمیت می­دهند و حتی در پاره­ای موارد به او افتخار هم می­کنند. با این وصف انتظار می­رودکه منش عضو دانشجو در خانواده­ها از طرف سایر اعضا بخصوص اعضای کوچک­تر به عنوان یک الگو مورد توجه قرار بگیرد، بدین ترتیب درصورت موفقیت در پیاده کردن امور معروف دربین دانشجویان، این موفقیت به درون خانواده­ها نیز تسری پیدا می­کند و در حقیقت یک گام بسیار موثر در سالم­سازی جامعه اسلامی درسطح کلان برداشته می­شود. حال با توجه به تمام موارد یاد شده، در تحقیق حاضر گروه تحقیقاتی دنبال پاسخ‌های منطقی به این پرسش است که فریضه امر به معروف و نهی از منکر در مراکز دانشگاهی استان آذربایجان­شرقی دارای چه جایگاهی­است و نیز درپی ارائه راهکارهای اجرائی این­فریضه می‌باشد. در این راستا تلاش شده است که علاوه بر متون اسلامی و به خصوص شیعی، از دیدگاه­های جامعه‌شناختی نیز در تدوین مبانی نظری و تدوین شاخص‌ها و معرف‌ها استفاده شود. در نهایت طی تحقیق حاضر سعی خواهد شد که به سئوالات مطرح شده در ذیل جواب منطقی ارائه شود؛

ـ عوامل اجتماعی مرتبط با امر به معروف ونهی از منکر کدامند؟

ـ راهکارهای اجرائی جهت عمومیت دادن به فریضه امر به معروف در بین اقشار تحصیل کرده جامعه و به ویژه دانشجویان کدام‌ها هستند؟

 

مبانی نظری

   تعریف مفاهیم تحقیق

الاَمر: امر دارای دو معنی است: الف) بمعنای کار و چیز، در این معنا، بصورت «امور» جمع بسته می­شود و فصل و صفت از آن مشتق نمی­گردد. در آیاتی از قرآن به همین معنی استعمال شده است.

ب) بمعنای دستور و فرمان، و برانگیختن به چیزی، اگر به این معنا باشد، جمع آن أوامر است و فعل (مانند أمَرَ یَأمُرُ ...) و صفت (مانند آمرو مأمور و ...) از آن مشتق می­گردد. و در آیاتی از قرآن در این معنی استعمال شده است.

النَهی: نَهی، به معنی «بازداشتن و منع کردن از چیزی» می­باشد: « و اَمّا من خاف مقام ربّه و نهی النفس عن­الهَوی،‌ فانّ­الجنه هی­الماؤی» آن کس که از مقام پروردگارش بترسد و نفس خود را از هوا و هوس باز دارد، بهشت جایگاه اوست(نازعات، 41-40).

معروف: معروف واژه­ای است عربی ازریشه «عَرَف»، بمعنی شناختن و نامی و دانسته آمده است(سیاح
 فرهنگ جامع نوین: 1035-1034).

منکر: «نُکر» یعنی کار منکر، کار سخت زشت. «المنکر: مالیس فیه رضی­الله من قولٍ او فعل»؛ منکر یعنی آن­چه در آن رضای خدا نیست. سخنی، گفتاری، عملی، کرداری­که برخلاف خشنودی خداست منکر است، « و منده­المعروف»، و در مقابل آن معروف است. در قرآن منکر به معنای ناپسند مکرر به کار رفته است(بهشتی، 1379: 70).

معنای امر به معروف و نهی از منکر: پس از شناختن اجمالی معنای «امر»، «نهی»، «معروف» و «منکر» جای آن است که معنای عبارت «امر به معروف و نهی از منکر» را مورد دقت نظر قرار دهیم؛ فقیه بزرگ شهید ثانی (ره)، در توضیح مفهوم و معنای فریضه امر به معروف و نهی از منکر فرموده است: «الامرُ بالمعروف،‌هُو الْحَملُ علی­الطاعه قولاً او فعلاً و النهیُ عن­المنکر، هوالمنع من فعلی­المعاصی قولاً او فعلاً» امر به معروف، وادار کردن دیگران به پیروی از أوامر پروردگار است، به زبان باشد یا به عمل، و نهی از منکر، مانع شدن از انجام گناهان است، آن هم به زبان باشد یا به عمل(مسعودی، 1380: 15). از ویژگی‌های امّت اسلامی و افراد با ایمان، این است که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و در این راه چشمداشتی جز اصلاح جامعه و انجام تکلیف الهی ندارند. در این باره رسول الله (ص) می‌فرمایند: «همه کارهای  نیک نسبت به جهاد در راه خدا، مانند قطره­ای است در برابر دریای پهناور و همه کارهای نیک همراه با جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر چون قطره­ای است در برابر دریای پهناور» (وافی، ج 2: 28). 

معصومین (ع) برای امر به معروف و نهی از منکر مراحلی بیان کرده‌اند و فقها بر اساس این روایات گفته­اند: چون هدف اصلی از این فریضة الهی ریشه‌کن شدن منکرات و احیا و اقامۀ‌ معروف‌ها است، باید شخص آمر و ناهی دقت کند، چگونه می‌توان این مهم را به انجام رساند. در کتاب‌ها و منابع دینی برای مراحل و شیوه‌های امر به معروف و نهی از منکر طرق و روش‌های چندی را برشمردند که به مواردی از آن­ها اشاره می­شود؛ 1. انکار قلبی (اظهار تنفرقلبی): اولین مرتبه و مرحله امربه معروف و نهی ازمنکر این است که یک مسلمان در باطن قلب خود از منکرات بیزار بوده و دوست­دار معروف‌ها باشد و نسبت به کارهای زشت یاشایسته از نظر حالت درونی و احساس قلبی بی‌تفاوت نباشد. 2. شیوه گفتاری: الف) از گفتار و بیان «لطیف و ملایم» استفاده گردد. ب) مخاطب یا مخاطبین را از خود بداند: لحن کلام آمر به معروف و ناهی از منکر باید به گونه­ای باشد که در مخاطب این احساس پدید آید که گوینده سخن، او را از خویش دانسته و آن­چه را که بر خود نمی­پسندد بر او نیز نپسندیده است این نحوه برخورد، اثر تربیتی فراوانی به جای می‌گذارد.

ج) «پندآموز» باشد: گفتاری­که پند آموز باشد درجان و روح آنان­که جایی برای نفوذ پندحکمت موجود است، اثر مثبت و فراوانی به جای می­نهد و اساساً این شیوه است که با فطرت الهی انسان منطبق است. 3. شیوه نوشتاری: در برخی موارد می­توان از شیوه «نوشتاری» در امر به معروف و نهی از منکر استفاده کرده و در مواردی نیز اثر بیشتری بر مخاطبین می­گذارد. راه‌های گوناگون استفاده از شیوة نوشتاری: الف) از راه نوشتن مقالات در مجلات و روزنامه‌ها و ...، ب) از راه تألیف کتاب‌ها و...، ج) از راه تذاکرات و یادآوری‌ها و نصب آن درجاها و مکان‌های مورد دید مخاطبین. د) از راه نوشتن آیات یا روایات یا سخنان بزرگان دین، به تناسب موارد و در قطع‌ها و اندازه‌های مختلف، به صورت برچسب‌ها برای شیشه‌های مغازه‌ها و اتوبوس‌ها و ...، 4. شیوه عملی: آمر به معروف و ناهی ازمنکر، گاه به اقتضای موارد و به تناسب آن باید از شیوه عملی در امر به معروف یا نهی از منکر بهره جوید، از تعبیر «شیوة عملی» ممکن است برداشت‌های مختلفی صورت گیرد، به شرح ذیل: الف) گاهی گفته می­شود که شما در عمل نفرت خود را از مُنکر نشان دهید، مقصود آن است که اگر می‌دانید با اظهار تنفر از منکر که در رفتار خود یا چهره خود به نمایش می‌گذارید این کار شما اثر خواهد بخشید، باید همین مرحله را طی کنید و به آن اکتفاء نمایید و از زبان و گفتار استفاده نکنید. این همان مرحله نخست امر به معروف و نهی از منکر و پیش از مرحله امر و نهی زبانی است. ب) گاهی گفته می‌شودکه با عمل از وقوع منکر پیشگیری کنید یا به معروف وادار کنید، مقصود از آن این است که اگر می‌دانید با زبان اثری نمی‌بخشد یا با زبان امر و نهی کردید و اثری نبخشید، ولی ممکن است با عَمل اثربخشد، از راه امر و نهی­عَملی وارد شوید، مثلاً دست طرف را بگیرید و نگذارید به مظلوم و ستمدیده­ای تعدی­کند، یا شیشه شراب را از نزد او بردارید و ... این همان امر و نهی عملی است که مرتبه سوّم از امر و نهی را تشکیل می­دهد و خود دارای مراتبی است. ج) گاهی نیز گفته می­شود که با عمل خود امر به معروف و نهی از منکر نمایید و دیگران را به معروف تشویق و از منکر بر حذر دارید، مقصود این است­که خود شما عامل به معروف باشید و خودتان ازمنکرات پرهیزکنید تا دیگران نیز از عمل شما درس بگیرند و آن را الگو قرار دهند و راه شما را بروند. 5. شیوه‌های فرهنگی و هنری: منظور از شیوه­های فرهنگی و هنری در امر به معروف و نهی ازمنکر آن است­که در بسیاری از موارد می­توان با استفاده مثبت از فرهنگ و هنر، ارزش‌های الهی را تبلیغ کرد و راه‌ها و روش‌های معروف و منکر در زندگی را به مخاطبین یادآور شده، برای مثال می­توان از راه ساختن فیلم‌های تلویزیونی و سینمایی یا تئاتر و نمایش‌ها، معروف و منکر را بشناسانیم و خطر آلوده شدن به مفاسد و پیمودن راه فاسدان و ضد این را یادآور گردیم. بعنوان مثال در فیلم‌ها و نمایش‌ها: توزیع مواد مخدر، اعتیاد و آلودگی به مواد مخدر و مشروبات الکلی و نیز آثار زیانبار آن را در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها هنرمندانه ترسیم نموده و به مخاطبین تفهیم کرد که پایان هر راهی چیست و آن­ها باید در زندگی چه رفتاری داشته باشند و بر اساس چه الگوی حرکت کنند. هم­چنین از دیگر شیوه‌های فرهنگی و هنری همانند خط، نقاشی، شعر و موسیقی نیز در جهت گسترش معروف و مبارزه با منکر می­توان استفاده نمود.

امر به معروف و نهی از منکر از نظر علمای شیعه: الف) مرحوم شیخ صدوق (رض)؛ در کتاب (الهدایه بالخیر- باب امر به معروف و نهی از منکر) آورده است: «امر به معروف و نهی ازمنکر، دو فریضه واجب از طرف خداوند عزّ و جّل هستند که به اندازه امکان باید نسبت به آن­ها اقدام نمود. بربندگان خدا لازم است که با قلب و دست، با منکر به ستیز برخیزند و اگر امکان مقابله با دست وجود نداشت، با قلب و زبان و اگر این مرحله نیز امکان نداشت، قلباً از منکر نفرت داشته باشند.»(فوادیان، 1375: ‌22-21). ب) مرحوم شیخ مفید (رض)؛ در کتاب «المقنعه فی­الاصول و الفروع» آورده است؛ «خدای متعادل می­فرماید: شما بهترین امتی هستید که بر مردم خارج شده‌اید، چون امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و ایمان به خدا می‌آورید. همان­گونه که این­ها را به خاطر ایمان آوردن به خدا ســتایش کرد، به خاطر امر به معروف و نهی ازمنکــر نــیز ســتایش فـرمـود و این دلالـت بروجوب امـر به معروف و نهی ازمنکر دارد»(همان، 24: 23). ج) حضرت امام خمینی (ره)؛ که به حق باید ایشان را از احیاء‌گران این دو واجب الهی در سدة معاصر دانست، در عمل و قول به احیاء آن همت گماشتند. ایشان در کتاب تحریرالوسیله به برخی دیدگاه‌های فقهی اشاره کرده‌اند که عبارتند از: 1. امر و نهی را به واجب عقلی و شرعی و عینی و کفایی تقسیم می‌نمایند، واصل وجوب امر و نهی را عقلی می‌دانند و به کفایی بودن آن حکم می‌کنند. 2. امر و نهی را مولوی می‌دانند ولی به توصّلی بودن قائل می‌شوند و قصد قربت را در آن شرط نمی‌دانند. 3. از فروعات مهّمی که در این­جا مطرح می‌کنند، لزوم اجتماع افراد برای برپایی معروف و یا از بین بردن منکر است. 4. علم را از شرایط وجوب، نه واجب می‌شمرند، ولی یادگیری احکام و شرایط امر و نهی را واجب می‌دانند. 5. در مورد زیان و ضرر فقط به زیان‌های مشخص آمر و ناهی توجه نمی‌کنند بلکه زیان‌های آن براسلام و مسلمین را مورد عنایت قرار می‌دهند و در موارد مهم مثل حفظ اسلام و احکام اسلامی تحمل ضرر تا جان دادن را جایز بلکه واجب می‌دانند. 6. ایشان مبحث امر به معروف به پذیرفتن مسئولیت‌های سیاسی از حاکمان ستمگر ولایت فقها در زمان غیب تولّی امور قضا و حدود و دیات در حکومت‌های طاغوتی و عدم جواز رجوع به حاکمان و قاضیان جور اشاره دارند. د) استاد مطهری در مجموعه « مباحث ده گفتار» بخشی را مستقلاً به مبحث امر به معروف و نهی از منکر اختصاص داده است، به نظر ایشان امر به معروف و نهی از منکر یکی از اصول عملی اسلام است. به نظر شهید مطهری اصل امر به معروف اصل فراموش شده‌ای است که باید دید چرا فراموش شده؟ ایشان معتقدند که در این مورد هم مثل همه موارد ما باید قبل ازتوجه به علل­خارجی قضیه، سخن معروف­منسوب به امیرالمؤمنین علی (ع) را فراموش نکنیم که فرمود: «دواوک فیک و داؤک منک»؛ «دوای درد تو در خود تو است و منشاء درد هم در خود تو است»، این خود ما بودیم که این اصل را به صورتی در آوردیم که مردم را بیزار کردیم و این اصل را فراموشاندیم. امر به معروف و نهی از منکر در اسلام از نظر اجرائی شرایطی دارد، اولین شرطش «حسن نیت» و «اخلاص» است، ما فقط در مورد منکراتی که علنی است و به آن­ها تجاهر می‌شود حق تعرض داریم، دیگر حق تجسس و مداخله در اموری که مربوط به زندگی خصوصی مردم است نداریم. شهید مطهری اعتقاد دارد در اجرای امر به معروف و نهی از منکر آن چیزی که بیشتر مورد توجه بوده دو وسیله می‌باشد که الان هم می‌بینیم که مردم در اجرای این اصل توجه­شان فقط به همین دو چیز است که عبارتند از: یکی گفتن است و دیگری اعمال زور در اخبار وارد شده که امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله و سه مقام دارد: مرحله قلب، مرحله زبان، مرحله ید و عمل، ما معمولاً ازمرحله قلب به جای آن­که اخلاص و حسن نیت و علاقه به سرنوشت مسلمانان درک کنیم جوش و خروش و عصبانیت‌های بی‌جا می‌فهمیم، و از مرحله زبان به جای آن که بیان‌های روشن‌کننده و منطق بفهمیم­که قرآن می‌فرماید: أدَعَ ا‍ِ‌لی شَبِیلِ رَبَکَ بالحکمه و الموعظه الحسنه. موعظه‌ها و پندهای تحکم‌آمیز می‌فهمیم، و از مرحله ید و عمل هم به جای این­که تبلیغ عملی و حسن عمل و هم­چنین تدابیر عملی بفهمیم تنها این مطلب را فهمیده‌ایم که باید اعمال زور کرد. روی هم رفته ما برای گفتن و نوشتن و خطابه و مقاله زیاده از حد، اعجاز قائل هستیم؛ خیال می‌کنیم باگفتن و زبان کار درست می‌شود درصورتی که: سعدیا گرچه سخندان و مصالح‌گوئی به عمل کار برآید به سخندانی نیست(مطهری، 1361: 65 -61).

نگرشی جامعه­شناختی به فریضه امر به معروف و نهی از منکر: تعریفی که از این فریضه داشتیم، این فرصت را فراهم می‌سازد تا موضوع امر به معروف و نهی از منکر را در قالب یک چارچوب شناخته شده مورد بررسی قرار دهیم. در این راستا سعی داریم این فریضتین را به عنوان یک عمل انسانی و اجتماعی مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم. می‌دانیم که این فریضتین به عنوان یک فعل که فاعل آن انسان و مفعولش جامعه و محیط انسانی و طبیعی می‌باشد و امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک «رفتار انسانی» از «رفتارهای صرفاً بازتابی» متمایز می‌شود، چرا که آمرین به معروف و ناهیان از منکر برای رفتار خود معنای ذهنی مشخصی قائلند. می‌دانیم که هر گاه افراد برای رفتار خود معنای ذهنی خاصی قائل شوند «کنش» پدید می‌آید. «گی­روشه»  دو نوع کنش را از هم تمیز می‌دهد؛ «برای این منظور دو تعریف جامعه‌شناختی از کنش اجتماعی ارائه می‌دهد. نخست تعریفی از ماکس وبر که کنش اجتماعی را به شیوه‌ای «ذهنی» بیان می‌نماید، یعنی بر حسب معیارهای درونی افراد و دیگری تعریفی است از امیل دورکیم که شاید بتوان آن را شیوه‌ای «عینی» نامید، که در برابر تعریف نخست قرار می‌گیرد، زیرا این تعریف خصوصیت اجتماعی کنش را از طریق فشارهایی که از خارج بر کنش افراد اعمال می‌شود تعیین می‌کند»(ریتزر، 1373).

 واحد کنشی: پدیدة بنیادی در نظریة کنش «تالکوت پارسونز» همان چیزی است که او واحد کنشی نامید. او این پدیده را برحسب چهار عنصر سازنده مشخص می‌کند؛ نخست آن­که، این واحد به وجود یک کنشگر نیاز دارد؛ دوم آن که واحد کنشی مستلزم هدف یا وضعیتی آتی است که کنشگر نسبت به آن جهت‌گیری می‌کند. سوم آن­که این کنش در موقعیتی انجام می‌گیردکه مستلزم دو عنصر است؛ چیزهایی که کنشگر نمی‌تواند تحت نظارت‌شان در آورد (شرایط) و دیگر آن چیزهایی که کنشگر می‌تواند بر آن­ها نظارت داشته باشد (وسائل)؛ چهارم این که هنجارها و ارزش‌ها در جهت تعیین گزینش وسایل دست­یابی به هدف‌ها نقش بازی می‌کنند. پارسونز گفت که «کنش چیزی جز کوشش در جهت تطبیق با هنجارها نیست ... .» (همان: 530). لازم به یادآوری است که در مقاله حاضر بحث فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر را از دو دیدگاه نظریة کنش اجتماعی و ارتباطی و هم­چنین از دیدگاه نظریة سرمایة اجتماعی مورد ارزیابی و تبیین قرار گرفته است. هابرماس کنش ارتباطی را هسته و جوهر نظریة حوزه عمومی می‌داند، دست آخر با توجه به مباحث ذکر شده در نظریه حوزه عمومی هابرماس می‌توان نتیجه‌گیری‌های کلی ذیل را در چند بند خلاصه نمود؛ (ویژگی­هایی که هابرماس ازحوزه عمومی در نظر دارد): 1. حوزه عمومی بستر شکل‌گیری افکار عمومی است. این حوزه محل بحث و تبادل نظر افراد پیرامون مسائل و علائق عمومی است و شرایط مناسبی برای زایش افکار عمومی به حساب می‌آید. 2. در این حوزه شهروندان بر سر منافع عمومی به بحث و تبادل نظر می‌پردازند. به دیگر سخن، در این حوزه بر خلاف روابط و مقاصد موجود درمؤسسات تجاری و گروه‌های شغلی­که درمحور آن‌ها منافع مادی و خصوصی است هدف، تأمین منافع عمومی شرکت‌کنندگان و خیر جمعی است. به گفته دیوید هلد دنبال کردن منافع عمومی توسط مشارکت کنندگان در حوزه عمومی، جامعه مدنی را از ملاحظات سیاسی دور می‌دارد، و اقتدار دولتی را به مجموعه‌ای از فعالیت‌ها محدود می‌کند، که نظارت همگانی بر آن وجود دارد. 3. این حوزه میانجی گروه‌های هم سود و قدرت عمومی است. 4. اصل مشارکت و نظارت دموکراتیک یکی از پایه‌های اساسی در این حوزه است. 5. حق ورود در این حوزه برای همه شهروندان تضمین شده است. تفاوت‌های اجتماعی و امتیازات خاص به ویژه امتیازات اقتصادی هیچ تأثیری در جایگاه و موقعیت افراد در این حوزه ندارد. 6. افراد شرکت‌کننده از جزم­اندیشی و استفاده از ارزش‌ها و مبانی مقدس برای پیش بردن استدلال فارغ‌اند، در این حوزه، اختلافات عقیدتی با احتیاجات و برهان‌های عقلانی و نه براساس رسوم و جزمیت منفی بر طرف می‌شود. 7. بر این حوزه (خرد جمعی) حاکم است، یعنی مهم، توافق عام و اشتراک عقیده است که از طریق استدلال و گفتمان عمومی به دست می‌آید. 8. در حوزه عمومی صرفاً یگانگی و عقاید همگون حاکم نیست. گفتمان و ارتباط صرفاً درجهت ایجاد وفاق به پیش نمی‌رود بلکه به لحاظ فرهنگی و فکری ابعاد متعددی مطرح می‌شود. افراد و گروه‌های مختلف که دارای آرمان‌ها و طرز تلقی‌های متفاوت هستند درمقابل هم قرار می‌گیرند، اختلافات خود را عیان می‌سازند و درنهایت درجهت دست‌یابی به راه‌حل‌های مشترک برای مسائل سعی می‌کنند. در واقع فضای حوزه عمومی به روی عقاید متفاوت باز است. در این­جا ما شاهد وحدت در عین کثرت هستیم: افراد کثیر بر اصول گفتمان، وحدت عقیده دارند.

فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر سرمایه‌ای اجتماعی (نظریة سرمایة اجتماعی): سرمایه اجتماعی مفهومی است که در بسیاری از موارد توسط تحلیلگران اجتماعی برای توضیح طیف وسیعی از فرآیندهای اجتماعی بکار می‌رود. تئوری اجتماعی به یک دسته فرضیه‌ها و مفروضه‌های متنوع و بسیار متفاوت اشاره می‌کند که به مکانیسم‌های اساسی در مورد نهادها و شبکه‌های اجتماعی مربوط می‌شود و به درک علت این امر که چرا برخی افراد، گروه‌های مردم یا مکان‌ها (از جمله محله‌ها، شهرها، مناطق) به نتایج سیاسی یا اقتصادی مثبت‌تری نسبت به دیگران نایل می‌شوند، کمک می‌کند. شبکه یا اساس فعل و انفعالات تئوری سرمایه اجتماعی که برای جواب­گویی به علت تنوع پیامدهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایجاد شده است، حتی در مواردی که به افراد منتسب می‌شود (مانند تئوری سرمایه انسانی) شبیه به هم هستند اما میزان­موفقیت آن­ها متفاوت است. جمع‌بندی نظریات­بوردیو، کلمن و پاتنام(پاتنام، 1380) با بهره‌گیری ازکار «وال وهمکاران»، مباحث اساسی نظریات سه جامعه‌شناس موردبررسی بوردیو، کلمن و پاتنام درباره سرمایه اجتماعی، در این جدول خلاصه شده‌اند:

 

جدول شماره (1): مباحث اساسی سه نظریه‌پرداز تئوری سرمایه اجتماعی

نظریه­پردازان	منبع   جمعی با ارزش	نتیجه   و دستاورد	کنترل   اجتماعی
پیر   بوردیو	در حوزه‌های   اجتماعی خاص یا بخش‌های طبقه	قدرت گروه   فرعی یا فرد بر دیگران	زور ورزی   نمادی ـ طرد برخی افراد از منابع فرهنگی یا اقتصادی
جیمز   کلمن	در خانواده   و سازمان­های رسمی	افزایش   سرمایه انسانی فرد و رفاه اجتماعی ـ اقتصادی	نظریه   محافظه‌کارانه، تاکید بر ساختارهای اجتماعی با ثبات
رابرت   پاتنام	در مناطق   بزرگ	تأسیس­نهادهای   دموکراتیک کارآمد	نظریه   محافظه‌کارانه، تعادل اجتماعی منفی و مثبت

 

فرضیه‌ها

- بین تمایلات مذهبی دانشجو و میزان گرایش او به امور معروف و عدم گرایش به منکرات رابطه وجود دارد.

- بین عملکرد مدیران، اساتید و کارکنان دانشگاه‌ها و گرایش دانشجویان به امور معروف رابطه وجود دارد.

- بین میزان تأثیر گروه دوستان و میزان گرایش دانشجویان به امور معروف رابطه وجود دارد.

- بین اعتقادات دینی و خانواده و گرایش فرزند دانشجویان به امور منکر یا گرایش به معروفات رابطه وجود دارد.

- میانگین گرایش به امور معروف به تفکیک نوع دانشگاه متفاوت است.

- بین پایگاه اجتماعی- اقتصادی دانشجو و میزان گرایش به امور معروف رابطه وجود دارد.

 

 

 

ابزار و روش

با توجه به ماهیت موضوع مورد مطالعه و تا حدودی گستردگی آن از روش تحقیق پیمایشی و از وضعیت مشاهده غیر مستقیم (مطالعه میدانی) شده است. در تکنیک مشاهده غیر مستقیم، ابزار مشاهده پرسشنامه و یا دستورالعملی برای مصاحبه می‌باشد. در این تحقیق ما ابتداء سوالات و گویه‌هایی که با توجه به فرضیه­های مورد نظرمان بود تنظیم نمودیم. لازم به توضیح است که این ابزار (پرسشنامه) از دو گونه سوال تشکیل شده است­که ابتدا سئوالات شناسایی (مشخصات­فردی) و سپس یک­طیف 80 گویه‌ای در مقیاس لیکرت طراحی و برای سنجش و ارزیابی از میزان گرایش به امور معروف و دوری از امور منکر و عوامل موثر مدنظر قرار گرفت.

جامعه آماری این تحقیق شامل تمام دانشجویان دانشگاه‌های استان (اعم از دولتی، آزاد و پیام نور) می‌باشد که تقریباً جمعیتی بالغ بر 121433 نفر، را در بر می‌گیرد. برای محاسبه حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شده است. در این فرمول برای تعیین نسبت‌های p و q بر اساس نسبت جنسی عمل شد به این شکل که برای هر یک از نسبت‌های گفته شده مقدار 5/0 در نظر گرفته شد. با عنایت به حجم دانشجویان استان درسال 1385 (121433) و نسبت‌های گفته شده وخطای قابل قبول 05/0 حجم نمونه به این شکل محاسبه شده است(رفیع­پور، 1375: 383).

                         

حجم نمونه به تعداد 400 نفر محاسبه شد. روش نمونه‌گیری در این تحقیق خوشه‌ای می‌باشد. این طرز نمونه‌گیری عموماً برای مناطق وسیع به کار گرفته می‌شود(همان: 388).

پرسشنامه این تحقیق با استفاده از سئوالات بسته طراحی­گردید. برای سنجش متغیرها بر اساس واحد و سطح سنجش آن­ها از انواع سوالات و مقیاس‌ها استفاده شد. برای اندازه‌گیری میزان گرایش به امر به معروف و نهی از منکر در ابعاد مختلف آن طیف 29 گویه‌ای، در مقیاس لیکرت، تهیه گردید که تقریباً به طورجامع به سنجش میزان گرایش به این فریضه درمیان نمونه مورد مطالعه می‌پرداخت. بعد ازجمع‌آوری پرسشنامه‌ها داده‌های حاصل از آن­ها برای پردازش و تجزیه و تحلیل آماری توسط پژوهشگر به کامپیوتر وارد شدند و پردازش و تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها با استفاده از بسته نرم افزارکامپیوتری spss انجام پذیرفت.

اعتبار سوال‌های مربوط به متغیرها از طریق روش تعیین اعتبار محتوایی و با گرد‌آوری نظرات اساتید مجرب تعیین شده و درنهایت جهت تکمیل در اختیار زنان قرار داده شد و پایایی سوال‌های پرسشنامه نیز بر اساس تکنیک آلفای کرونباخ بر روی 30 نفر از زنان مورد مطالعه به عنوان  test)-pre) اجرا گردید. برای تعیین پایایی پرسشنامه تحقیق حاضر از آلفای کرونباخ استفاده شد که به برای تک تک متغیرها بالای 7/0 به دست آمد.

 

یافته‌های تحقیق

- سه شهر تبریز، مراغه و هریس به صورت تصادفی به عنوان نمونه در این تحقیق انتخاب شدند که از این سه شهر حدود 67 درصد پاسخگویان از دانشجویان تبریز، 24 درصد مراغه و 9 درصد پاسخگویان از دانشجویان هریس بودند.

- در رابطه با نوع دانشگاه حدود 23 درصد از پاسخگویان (نمونه آماری) از دانشگاه‌‌‌های سراسری، 55 درصد دانشگاه‌های آزاد و 22 درصد از پیام نور بوده اند.

- حدود 48 درصد پاسخگویان تحقیق حاضر را دانشجویان پسر و 51 درصد را دانشجویان دختر تشکیل داده­اند.

- اکثریت بزرگی از دانشجویان پاسخگو از نظر وضعیت تأهل، مجرد (حدود 90 درصد) و تنها حدود 7 درصد از پاسخگویان را دانشجویان متأهل تشکیل می‌داد.

- ازکل 416 دانشجوی مورد مصاحبه 64 درصد بومی و 33 درصد غیربومی بودند. از بین دانشجویان غیربومی نیز 74 درصد (102 نفر) در خوابگاه دانشجویی و حدود 25 درصد در منزل سکونت داشتند.

- از بین کل پاسخگویان 45 درصد در رشته‌های علوم انسانی، 29 درصد رشته‌های فنی- مهندسی و 16 درصد در رشته‌های علوم پایه به تحصیل اشتغال داشتند.

- از بین 416 دانشجوی طرف مصاحبه اکثریت بزرگی از پاسخگویان (94 درصد) دانشجوی دوره لیسانس، 2 درصد دانشجوی دوره فوق دیپلم و همین تعداد دانشجوی دوره فوق لیسانس بوده‌اند. این دانشجویان به طور متوسط در حال گذراندن ترم پنجم از دوره تحصیلات خود بودند.

- از کل دانشجویان طرف مصاحبه خانواده 91 درصد در شهر و 8 درصد در روستا ساکن بودند. هم­چنین 91 درصد در منزل سکونت داشتند که خود مالک آن بودند و حدود 6 درصد نیز در منزل استیجاری سکونت داشتند.

- از بین دانشجویانی­که خانواده آنان در شهر سکونت داشتند حدود 38 درصد در محلات قدیمی، 17 درصد بالا شهر، 26 درصد شهرک‌های جدید و 4 درصد در حاشیه شهر ساکن بودند.

- میانگین درآمد ماهانه پدر پاسخگویان حدود 400 هزار تومان و مادرشان نیز 82 هزار تومان می­باشد.

- میانگین سن پاسخگویان 22 سال برآورد شده است.

- اعتقاد خانواده دانشجو به حدود شرعی توسط 15 گویه مورد سنجش قرار گرفت که می­توانست عددی بین صفرتا 4 را کسب کند. میانگین این متغیر مقدار 11/3 محاسبه شد که مقدار بزرگ­تری است.

- میانگین تمایلات مذهبی دانشجویان که با 18 گویه سنجیده شده بود و می­توانست عددی بین صفر تا 4 را کسب کند مقداری برابر را 29/3 بوده است که از مقدار متوسط بالاتر می­باشد.

- برای بررسی میزان عملکرد مدیران، اساتید و کارکنان دانشگاه‌ها و این که چه قدر در جهت او به معروف و نهی از منکر است تعداد 5 گویه طراحی شدکه میزان به دست آمده برای آن رقم ½ است که تقریباً بر وسط طیف منطبق می­شود.

- تأثیر گروه دوستان به گرایش پاسخگویان به امور معروف با 7 گویه مورد سنجش قرار گرفت و میانگین آن مقدار 64/2 محاسبه شد که درمقایسه با مقادیر بین صفر الی 4، مقداری نزدیک به وسط‌های طیف ولی بیش از آن می­باشد.

- بین تمایلات مذهبی دانشجو و میزان گرایش او به امور معروف و عدم گرایش به منکرات رابطه وجود دارد.

جدول شماره (2): ضریب پیرسون بین تمایلات مذهبی و گرایش به معروفات

ضریب همبستگی پیرسون                           سطح معنی­داری

552/0                                                001/0

 

 

رقم محاسبه شده برای ضریب همبستگی پیرسون نشان دهنده همبستگی قوی بین متغیرهای مورد مطالعه می‌باشد و نیز به این دلیل که مقدار ضریب پیرسون با علامت مثبت به دست آمده است نشان می‌دهدکه بین این متغیرها رابطه مستقیم وجود دارد. به بیان دیگر با افزایش تمایلات مذهبی دانشجویان به گرایش آنان نسبت به امور معروف و عدم تمایل به امور منکر افزوده می‌شود. هم­چنین به دلیل پایین بودن سطح معنی‌داری به دست آمده از 05/0، پس مقدار محاسبه شده برای ضریب همبستگی پیرسون معنی‌دار است.

- بین عملکرد مدیران، اساتید و کارکنان دانشگاه‌ها و گرایش دانشجویان به امور معروف رابطه وجود دارد.

جدول شماره (3): ضریب پیرسون عملکرد مدیران و گرایش به معروفات

ضریب همبستگی پیرسون                           سطح معنی­داری

47/0                                                001/0

 

مقدارمحاسبه شده برای ضریب همبستگی پیرسون (47/0) نشان دهنده وجودیک همبستگی با شدت متوسط بین متغیرهای مورد مطالعه و با جهت مثبت می‌باشد. جهت مثبت به این معنی است که هرچه عملکرد مدیران، اساتید و کارکنان در جهت امور معروف باشد بر گرایش دانشجویان به معروفات و عدم گرایش آنان به­منکرات افزوده می‌شود. به این دلیل­که ضریب همبستگی محاسبه­شده درسطح معنی‌داری کمتر از 05/0 قرار می‌گیرد بنابراین فرضیه مورد بحث تأیید می شود.

- بین میزان تأثیر گروه دوستان و میزان گرایش دانشجویان به امور معروف رابطه وجود دارد.

 

جدول شماره (4): ضریب پیرسون بین تأثیر دوستان و گرایش به معروفات

ضریب همبستگی پیرسون                           سطح معنی­داری

538/0                                                001/0

 

پس رابطه‌ای با شدت زیاد و درجهت مستقیم بین این متغیرها وجود داردکه درسطح معنی‌داری کمتر از 05/0 قرار می‌گیرد. تأیید این فرضیه نشان دهنده این موضوع است­ که هر چه دانشجویان از طرف دوستان‌شان به طرف معروفات خوانده شوند بر گرایش آنان به امور معروف افزوده می‌شود.

- بین اعتقادات دینی و التزام عملی خانواده به حدود شرعی و عدم گرایش فرزند دانشجوی آنان به امور منکر یا گرایش به معروفات رابطه وجود دارد.

 

جدول شماره (5): ضریب پیرسون بین اعتقادات دینی خانواده و گرایش به معروفات

ضریب همبستگی پیرسون                           سطح معنی­داری

479/0                                                001/0

 

چنان که مشاهده می شود یک رابطه مستقیم با شدت متوسط بین متغیرهای مورد بحث وجود دارد که از نظر ‌آماری هم معنی‌دار است چرا که سطح معنی­داری از05/0 درصد کمتر می‌باشد. به این ترتیب فرضیه مورد بحث تأیید می‌شودکه به‌ این معناست­که‌ با افزایش التزام خانواده‌ها به‌ تعالیم دینی به گرایش‌ فرزندان‌ دانشجوی آن­ها ‌به‌ امور ‌معروف افزوده می‌شود.

- میانگین گرایش به امور معروف به تفکیک نوع دانشگاه متفاوت است.

 

جدول شماره (6):  میانگین گرایش به معروفات به تفکیک نوع دانشگاه

            نوع دانشگاه               تعداد                        میانگین                       انحراف معیار

              دولتی                      94                                  17/2                                47/0

              آزاد                       219                                 31/2                                        44/0

             پیام نور                   90                             45/2                                 42/0                    

              کل                       403                           31/2                                                              45/0

 

هم­چنان که از جدول مشخص است بیشترین گرایش به امور معروف به دانشگاه پیام نور و کمترین‌ آن به دانشگاه دولتی مربوط است ولی هرسه دانشگاه میزان گرایشی بالاتر ازحد وسط دارند. برای این­که مشخص شود آیا تفاوت‌های مورد بحث از نظر آماری معنی‌دار هستند یا نه آزمون آنالیز واریانس انجام گرفت که نتایج آن به این شرح می‌باشد.

 

جدول شماره (7): آزمون  تفاوت میانگین گرایش به معروفات به تفکیک نوع دانشگاه

                        آماره F                    درجه آزادی                             سطح معنی­داری

                             799/8                   2                                         001/0

 

با توجه به این­که سطح معنی‌داری به دست آمده برای آماره فیشر از 05/0 کوچک­تر است بنابراین تفاوت در میانگین‌های ارائه شده در جدول بالا از نظر آماری معنی‌دار می‌باشد. ولی برای این­که به طور دقیق مشخص شود که این تفاوت میانگین‌ها به کدام جفت طبقات مربوط است آزمون تعقیبی بن فرونی انجام گرفت. بر اساس این‌ آزمون تفاوت در مقادیر میانگین‌ها مربوط می‌شود به مقدار میانگین دانشگاه پیام­نور با دانشگاه‌های آزاد و دولتی­که نسبت به آن دومقدار بیشتری است و ازنظر آماری این مقدار بیشتر معنی‌دار می‌باشد.

- بین پایگاه اجتماعی- اقتصادی دانشجو و میزان گرایش به امور معروف رابطه وجود دارد.

یکی از مهم­ترین شاخص‌های سازنده پایگاه اقتصادی- اجتماعی، میزان درآمد خانواده دانشجویان مورد مصاحبه می­باشد. برای آزمون فرضیة وجود رابطه بین درآمد والدین و گرایش به معروفات، مجموع درآمد ماهانه والدین را محاسبه کرده و رابطة آن را با متغیرگرایش به امور معروف­که خود یک متغیر کمی است با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون پیدا کردیم:

 

جدول شماره (8): ضریب پیرسون درآمد ماهانه والدین– گرایش به معروفات

ضریب همبستگی پیرسون                           سطح معنی­داری

   198/0-                                               001/0

 

مقدار مطلق محاسبه شده برای ضریب همبستگی پیرسون نشان می­دهد که رابطه­ای با شدّت ضعیف بین درآمد ماهانه خانواده دانشجویان و میزان گرایش آن­ها به امور معروف وجود دارد و جهت این رابطه نیزمنفی است. منفی یا معکوس بودن جهت رابطه این را می­رساندکه با افزایش درآمد خانواده­ها ازگرایش فرزندان دانشجوی آن­ها به امور معروف کاسته می­شود. با توجه به این که سطح معنی­داری محاسبه شده برای آمارة پیرسون از 05/0 کوچک­تر می­باشد پس بین دو متغیر مورد بحث رابطه معنی­دار وجود دارد.

از دیگر موارد و ابعاد مورد بررسی در سازة پایگاه اقتصادی- اجتماعی تعداد فرزندان خانواده می­باشد. با توجه به این که تعداد فرزندان یک خانواده متغیری کمی است برای بررسی رابطة آن با میزان گرایش به امور معروف از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است. نتایج این آزمون به قرار زیر است:

 

جدول شماره (9): ضریب پیرسون بین گرایش به معروفات با تعداد فرزندان

ضریب همبستگی پیرسون                           سطح معنی­داری

         131/0                                              011/0

 

چنان­که ملاحظه شد یک رابطة مستقیم ولی باشدت ضعیف بین متغیرهای مورد بحث وجود دارد و از طرفی چون سطح معنی­داری از 05/0 کوچک­تر می­باشد این ضریب از نظر آماری نیز معنی­دار است. به این ترتیب می­توان پذیرفت­ که با افزایش تعداد فرزندان یک خانواده دست‌‌ کم میزان گرایش فرزندان دانشجوی آن خانواده به امور معروف افزایش پیدا می­کند. شاید بتوان دلیل این امر را چنین توجیه کرد که داشتن فرزند بیشتر از ویژگی‌های خانواده­های سنتی محسوب می­شود و در این خانواده توجه به امور معروف بیشتر مورد تأکید قرار می­گیرد.

در نهایت برای بررسی رابطة پایگاه اقتصادی- اجتماعی دانشجویان و گرایش آنان به امور معروف لوازم و اثاث مورد استفاده در خانواده­شان به عنوان سئوال طرح شده بود. در سنجش این متغیر اتومبیل و ارزش ریالی آن به طور مجزا مورد پرسش قرار گرفته و سیزده نوع وسایل خانگی دیگر نیز در قالب یک سئوال دیگر پرسیده شد. با جمع این موارد متغیر جدیدی به دست آمد که بیشتر ویژگی متغیرهای رتبه­ای را دارا بود. بنابراین جهت سنجش رابطة آن با گرایش به امور معروف و عدم گرایش به منکرات از ضریب همبستـگی اسپیرمن استفاده شد که نتایج آن چنین بود:

 

جدول شماره (10): ضریب اسپیرمن (گرایش به معروفات– تجهیزات منزل)

ضریب همبستگی پیرسون                           سطح معنی­داری

         186/0-                                             001/0

 

چنان که از جدول بر می­آید رابطة منفی ولی با شدت ضعیف بین متغیرهای مورد بحث وجود دارد که از نظر آماری نیز معنی­دار است، چرا که سطح معنی­داری به دست آمده برای ضریب همبستگی اسپیرمن از 05/0 کوچک­تر می­باشد. به این ترتیب می­توان پذیرفت­ که با ارتقای سطح رفاه خانواده­ها از میزان گرایش فرزندان دانشجوی آن‌ها به امورمعروف کاسته می­شود هرچندکه شدت این رابطة معکوس ضعیف است.

 

بحث و نتیجه‌گیری

فریضه امر به معروف و نهی ازمنکر بعنوان یک سنت الهی از فروعات دین مبین اسلام که ازجایگاه ویژه و ممتازی برخوردار بوده و هست، حال در تحقیق حاضر با بررسی متغیرهای جامعه­شناختی چند، منجمله تاثیر وضعیت آموزشی شهروندان، پایگاه اقتصادی و اجتماعی شهروندان، گروه دوستان، انجمن‌ها و تشکل‌های مردمی (هیات مذهبی) عملکرد نهادها و سازمان‌های دولتی و بالاخره تاثیر گروه‌های مرجع برمیزان گرایش شهروندان نسبت به فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر مورد بررسی علمی قرار گرفت. با مطالعه متغیرهای فوق به این نتیجه کلی رسیده‌ایم که؛ فریضه امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک نوع کنش اجتماعی­که دراشکال و صورت‌های عینی آن (امیل دورکیم) و ذهنی آن (ماکس وبر) قابل مطالعه و بررسی بیشتر می‌باشد. هم­چنین این فریضه الهی را درقالب کنش عقلانی معطوف به ارزش (وبر) می‌توان تبیین و تفسیر نمود، و نیز این فریضه می‌تواند درقالب حوزه­عمومی جامعه (هابرماس) منجر به نوعی کنش­ارتباطی شهروندان با یکدیگر و جامعه خود ‌گردد. درنهایت با بررسی نظریات و دیدگاه‌های صاحب­نظران علوم انسانی و اجتماعی به طور اعم و علم جامعه‌شناسی به طور اخص، مشاهده گردید که فریضه امر به معروف و نهی از منکر را می‌توان علاوه بر دیدگاه قرآن و سنت و فرمایشات ائمه (ع) و بزرگان دین و هم­چنین نظریات کنش اجتماعی در قالب مدرن‌تر یعنی نظریه سرمایه اجتماعی نیز مورد بررسی علمی قرار داد. چنان­که در تحقیق حاضر هم مشاهده شد، محقق با استناد به مبانی و چهارچوب نظری و نتایج تحقیق، فریضه امر به معروف و نهی از منکر را نوعی سرمایه اجتماعی تلقی نموده، نهایتاً ‌بایستی اظهار داشت که این فریضه الهی را با استفاده از نظریه کنش اجتماعی و سرمایه اجتماعی تبیین و تفسیر نموده و به نتایج ذیل دست یافته‌ایم؛ فریضه امربه معروف و نهی ازمنکر خواستار تلفیق و تقویت این دو امر یعنی منافع شخصی و اجتماعی به همراه دین و مذهب می­باشد، یعنی مزایا و منافع شخصی بدون تزاحم و تخریب و تعدیل و جهت­گیری علیه مذهب و ملیت عمل نماید. یعنی منافع فردی با منافع دینی همسو می­باشد. امر به معروف و نهی از منکر به واسطه انتقال سرمایۀ اجتماعی از افراد دارای آن سرمایه به افرادی که باید شناخت به آن­ها منتقل شود در نظر گرفته می­شود. لازم به ذکر است که نسبی بودن شناخت و سرمایۀ اجتماعی هر کس بایستی مد نظر گرفته شود. همان­طور که از دید امیرالمومنین علی (ع) «معروف هرکس به اندازه معرفت اوست». سازمان‌های مردم نهاد و نیز هیأتی­که توسط مردم در زمینه­های گوناگون به وجود می­آیند فقط مختص زمان حال نیستند بلکه از زمان‌های گذشته وجود داشته و مسبب شکل­گیری بعضی از انجمن‌ها، احزاب، تشکل‌ها و سایر موارد در جامعه شده­اند، این دیدگاه می­بایستی بیشتر مورد مطالعه و بررسی قرار گیرند. چرا که این تشکل‌ها، محافل، نشست‌ها و مجالس در جهت توسعه و بسط فرهنگ دینی و مدنی نقش موثری را دارا می‌باشند و افراد جامعه بیشترین آموزه­های دینی و مدنی خود را در این مجالس نهادینه­ کرده و آموزه­ها و ارزش‌ها و هنجارها را از طریق این سازمان‌های اجتماعی انطباق­پذیر کسب نموده­اند. پس در باب فریضه امر به معروف و نهی از منکر اولاً بررسی و مطالعه این تشکل‌ها و هیات باید به طور مناسبی انجام گرفته و ثانیاً کانالیزه کردن این محافل و مجالس در جهت­دهی اسلوب‌ها و موازین دینی ومدنی به مردم­که خود بنیانگذار این سازمان‌ها می‌‌باشند صورت پذیرد و لازم به یادآوری می­باشد به نظر می‌رسد دستگاه‌های حکومتی و دولتی بایستی نقش هدایت و حمایت از این نوع تشکل‌های مردمی و جریان‌های اجتماعی سالم را برعهده گیرند تااین نهادها بهتر بتواند درکمال امنیت مدنی به کار خود دراین راستا ادامه دهند. برخی ازتعهدات از ایجاد تعمدی تعهد توسط فردی که کاری برای دیگری انجام می‌‌دهد ناشی می‌شود در نتیجه در این قسمت ضرورت تلافی تعهد مطرح نیست بلکه ایجاد تعهد عمومی و هدف­مند مطرح است. در باب امر به معروف و نهی از منکر نیز باید تعهدات مبنای عمومی داشته و از روی قصد و هدف قرب الهی و نیز اصلاح امور جامعه مد نظر باشد و کسی نباید جز این موارد دعوت به امور دیگری نماید که چون این امور در واقع تعهدات پرداخت نشده فرد به جامعه و افراد جامعه می­باشند. از نظر روش عقلایی نیز معمولاً خدمت و تعهدات در زمانی پرداخت می‌شود که فرد دیگری بدان نیاز داشته باشد و هزینه­های زیادی برای فرد انجام دهنده نداشته باشد. هزینه امر به معروف و نهی از منکر نیز از منفعت و سود اجتماعی که در پی دارد به مراتب خیلی پایین­تر می­باشد. افراد عقلائی و منطقی نیز با توجه به این امور در واقع برای آینده­ای بهتر و همراه با آسایش و امنیت می­اندیشند. درنتیجه کشمکش درفرایند انجام فریضه امربه معروف و نهی ازمنکر چهره­ای عادی و معمولی دارد. چون میان دو فرد از لحاظ پرداخت تعهدات و دریافت تعهدات می­تواند به خاطر این­که فرد کمک گیرنده به سبب ناتوانی در باز پرداخت دریافت خدمت آن تعهد را قبول نکند. از اجزاء مهم دیگر سرمایه اجتماعی ظرفیت بالقوه اطلاعات است که در واقع جزء ذاتی و جدایی ناپذیر از روابط اجتماعی می­باشد. اطلاعات در فراهم ساختن شالوده­ای برای کنش به ویژه کنش ارتباطی مهم می­باشد. هزینه به دست آوردن اطلاعات زیاد است و یکی از راه­هایی که با استفاده از آن اطلاعاتی را می‌توان کسب نمود روابط اجتماعی است، که برای مقاصد گوناگون حفظ می­گردد، روابط اجتماعی در موارد کسب اطلاعات صرفاً برای حصول به اطلاعات ارزش­مند، نه برای برگه­های اعتباری که به صورت تعهداتی که فرد برای عملکرد دیگران دارد فراهم می­کند. در باب امر به معروف و نهی از منکر و حتی اسلام و قرآن نیز افراد زیادی وجود دارند که به خاطر این که اهل مطالعه و یا سایر موارد معروفی و شناختی نیستند به آن­ها توجه ندارند. برای کسب این دانش و معرفت نیاز به کسانی دارند که این معرفت را بدون هزینه و زحمتی و با اعتماد و اطمینان خاطر بیشتری به آنان انتقال دهند که ایشان بتوانند موارد و مصادیق این امور را به راحتی به دست آورده و درک نمایند. پس جامعه و نهاد قانونگذار اسلامی می­بایست با تربیت افراد آگاه و متخصصین متعهد، زمینه­های این انتقال معرفت و دانش را از طریق تشکل‌های مردمی و انجمن‌ها، محافل، مجالس و نشست‌های گوناگون تسهیل نمایند. در زمینه امر به معروف و نهی از منکر به علت واجب (کفائی) بودن آن از این دیدگاه بهتر است از افراد آگاه و آموزش دیده و کسانی که معرفت بیشتری در ابعاد دینی و مسائل مدنی و اسلامی دارند (مصلحان اجتماعی) استفاده گردد و از ایشان برای انتقال معرفت و دانش مسائل­که به طور نسبی برخوردار از میزان بالائی از این موارد می­باشند بهره گرفته شود. از این طریق هم مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر برعهده عموم مردم نهاده می‌شودکه نسبت به آگاهی و شناخت خود اقدام به انجام این امور نمایند، به نظر لازم و ضروری می‌رسد که مردم خود به واسطه وجود برخی از عوامل سرمایه اجتماعی در افراد (برگه­های اعتباری، هنجارهای دستوری، ظرفیت بالقوه اطلاعات) حق و حقوق شناخت، یادگیری و نیز خودشان را به درخواست خود به ایشان تفویض نمایند که در آن صورت میزان و مقیاس پذیرش نو از سوی مردم بیشتر خواهد گردید. سازمان تعمدی (NGOs، CBOs)، همان گونه که در بخش‌های قبلی ذکر شد در واقع ایجاد سازمان‌های تعمدی می­تواند ماحصل تلفیق افکار و اهدافی باشد که چندین نفر در آن موارد تشریک مساعی نموده­اند. در باب امر به معروف و نهی از منکر تشکیل چنین سازمان‌ها یا ستادها و نهادهایی در واقع به نفع و منفعت عمومی جامعه و افراد آن می­باشد. لازمه آن این است که مصلحان اجتماعی و دینی متولی این سازمان‌ها بوده و سازمان و اهداف آن سازمان را همسو با اهداف و منافع عمومی جامعه نموده و نیز با دیگر اهدافی که منافات و تزاحم منافعی با اهداف و اساس نامه سازمان ندارد مطابقت دهند و این مقاصد و اهداف نیز به نوبه خود برای اصلاح و ترمیم تغییرات اجتماعی در جهت تقویت ارزش‌های دینی و انسانی جامعه لازم و ضروری می­باشد. پس بهتر می­باشد که ایجاد سازمان‌های تعمدی از طرف مردم و حتی دولت می­تواند راهگشای حل مشکلات عدیدۀ دینی و شرعی در جامعه ایران اسلامی باشد.

 

منابع

امام خمینی (ره)، ر. (1378). امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه امام خمینی [تبیان: دفتر بیست و یکم]. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. چاپ چهارم.

امام خمینی (ره)، ر. (1378). کلمات قصار، پندها و حکمت­ها. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. چاپ پنجم.

امام خمینی (ره)، ر. (1371). رساله نوین جلد چهارم. تدوین: ع، بی‌آزار شیرازی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چاپ چهارم.

بیرو، آلن. (1373). فرهنگ علوم اجتماعی. مترجم: ب، ساروخانی. تهران: انتشارات کیهان. چاپ سوم.

پاتنام، ر. (1380). دموکراسی و سنت­های مدنی. مترجم: م، ت، دلفروز. تهران: روزنامه سلام. چاپ اول.

حسینی بهشتی، م. (1379). بایدها و نبایدها. تهران: انتشارات بقعه. چاپ اول.

رفیع پور، فرامرز. (1364). جامعه روستایی و نیازهای آن: پژوهشی در32روستای برگزیده استان یزد. تهران : شرکت سهامی انتشار. چاپ اول.

رفیع­پور، ف. (1372). سنجش گرایش روستاییان نسبت به جهاد سازندگی. تهران: نشر مرکز تحقیقات و بررسی مسایل روستایی. چاپ اول.

روزبه، م، ح. (1383). نظارت همگانی و امر به معروف و نهی از منکر. تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر. چاپ اول.

روشه، گ. (1374). مقدمه‌ای بر جامعه­شناسی عمومی [جلد اول: کنش‌اجتماعی]. مترجم: ه، زنجانی­زاده. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی. چاپ سوم.

ریتزر، ج. (1377). نظریه جامعه­شناسی در دوران معاصر. مترجم: م، ثلاثی. تهران: انتشارات علمی. چاپ سوم.

ساروخانی، ب. (1378). روش­های تحقیق در علوم اجتماعی. تهران: موسسه تحقیقات فرهنگی. چاپ دوم.

علیخواه، ف. (1376). هابرماس علوم اجتماعی. تهران، مجله راهبرد شماره چهل‌ و یک. چاپ اول.

فؤادیان، ر. (1375). سیری در فریضه امر به معروف و نهی از منکر. ناشر: مؤسسه مطبوعاتی دارالکتاب (جزایری). چاپ اول.

قرآن کریم. (1378). مترجم: م، الهی قمشه­ای. قم: موسسه چاپ و نشر الهادی. چاپ اول.

قرائتی، م. (1384). امر به معروف و نهی از منکر. تهران: مرکز فرهنگی درس­هایی از قرآن. چاپ پانزدهم.

قرائتی، م. (1384). ده درس پیرامون امر به معروف و نهی از منکر. تهران: مرکز فرهنگی درس­هایی از قرآن. چاپ چهارم.

قربانی­لاهیجی، ز. (1379). فریضه امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن و سنت. قم: نشر سایه. چاپ اول.

کوک، م. (1384). امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی (جلد اول و دوم). مترجم: ا، نمایی. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی. چاپ اول.

گولد، ج؛ و دیگری. (1376). فرهنگ علوم اجتماعی. ویراستار: م، ج، زاهدی (مازندرانی). تهران: انتشارات مازیار. چاپ اول.

مدنی بجستانی، م. (1377). دو فریضه برتر در سیره معصومین. ناشر: نشر معروف. چاپ سوم.

مطهری، م. (1361). حماسه حسینی. انتشارات صدرا. چاپ اول.

مطهری، م. (1361). ده گفتار. انتشارات صدرا. چاپ اول.

مطهری، م. (1362). تأثیر عنصر امر به معروف و نهی از منکر در نهضت امام حسین (ع). قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ اول.

 

 

 

---

 .[1]عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان، گروه علوم اجتماعی؛ اصفهان- ایران.                    [e-mail] E-mail:

2. عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی خسروشاه.                                  [e-mail]: E- mail

 

 

مراجع

امام خمینی (ره)، ر. (1378). امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه امام خمینی [تبیان: دفتر بیست و یکم]. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. چاپ چهارم.

امام خمینی (ره)، ر. (1378). کلمات قصار، پندها و حکمت­ها. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. چاپ پنجم.

امام خمینی (ره)، ر. (1371). رساله نوین جلد چهارم. تدوین: ع، بی‌آزار شیرازی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چاپ چهارم.

بیرو، آلن. (1373). فرهنگ علوم اجتماعی. مترجم: ب، ساروخانی. تهران: انتشارات کیهان. چاپ سوم.

پاتنام، ر. (1380). دموکراسی و سنت­های مدنی. مترجم: م، ت، دلفروز. تهران: روزنامه سلام. چاپ اول.

حسینی بهشتی، م. (1379). بایدها و نبایدها. تهران: انتشارات بقعه. چاپ اول.

رفیع پور، فرامرز. (1364). جامعه روستایی و نیازهای آن: پژوهشی در32روستای برگزیده استان یزد. تهران : شرکت سهامی انتشار. چاپ اول.

رفیع­پور، ف. (1372). سنجش گرایش روستاییان نسبت به جهاد سازندگی. تهران: نشر مرکز تحقیقات و بررسی مسایل روستایی. چاپ اول.

روزبه، م، ح. (1383). نظارت همگانی و امر به معروف و نهی از منکر. تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر. چاپ اول.

روشه، گ. (1374). مقدمه‌ای بر جامعه­شناسی عمومی [جلد اول: کنش‌اجتماعی]. مترجم: ه، زنجانی­زاده. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی. چاپ سوم.

ریتزر، ج. (1377). نظریه جامعه­شناسی در دوران معاصر. مترجم: م، ثلاثی. تهران: انتشارات علمی. چاپ سوم.

ساروخانی، ب. (1378). روش­های تحقیق در علوم اجتماعی. تهران: موسسه تحقیقات فرهنگی. چاپ دوم.

علیخواه، ف. (1376). هابرماس علوم اجتماعی. تهران، مجله راهبرد شماره چهل‌ و یک. چاپ اول.

فؤادیان، ر. (1375). سیری در فریضه امر به معروف و نهی از منکر. ناشر: مؤسسه مطبوعاتی دارالکتاب (جزایری). چاپ اول.

قرآن کریم. (1378). مترجم: م، الهی قمشه­ای. قم: موسسه چاپ و نشر الهادی. چاپ اول.

قرائتی، م. (1384). امر به معروف و نهی از منکر. تهران: مرکز فرهنگی درس­هایی از قرآن. چاپ پانزدهم.

قرائتی، م. (1384). ده درس پیرامون امر به معروف و نهی از منکر. تهران: مرکز فرهنگی درس­هایی از قرآن. چاپ چهارم.

قربانی­لاهیجی، ز. (1379). فریضه امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن و سنت. قم: نشر سایه. چاپ اول.

کوک، م. (1384). امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی (جلد اول و دوم). مترجم: ا، نمایی. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی. چاپ اول.

گولد، ج؛ و دیگری. (1376). فرهنگ علوم اجتماعی. ویراستار: م، ج، زاهدی (مازندرانی). تهران: انتشارات مازیار. چاپ اول.

مدنی بجستانی، م. (1377). دو فریضه برتر در سیره معصومین. ناشر: نشر معروف. چاپ سوم.

مطهری، م. (1361). حماسه حسینی. انتشارات صدرا. چاپ اول.

مطهری، م. (1361). ده گفتار. انتشارات صدرا. چاپ اول.

مطهری، م. (1362). تأثیر عنصر امر به معروف و نهی از منکر در نهضت امام حسین (ع). قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ اول.