بررسی عوامل مرتبط در بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی با تأکید بر بهبود تعامل میان استادان و دانشجویان بر مبنای مؤلفه‌های فرهنگی و اجتماعی دانشگاه‌های آزاد اسلامی آذربایجان‌شرقی

نشریه علمی آموزش و ارزشیابی (فصلنامه)

مقاله 5، دوره 4، شماره 15، آذر 1390، صفحه 73-87   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مجید باقرزاده¹؛ اصغر آذرکسب²؛ داود باقری³

¹عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران.

²مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد سلماس، سلماس، ایران.

³کارشناسی ارشد مدیریت صنعتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.

چکیده

   پژوهش حاضر با هدف تعیین، عوامل مرتبط بر بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی در دانشگاه‌های آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش اساتید و دانشجویان دانشگاه‌های آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی می­باشند که طبق جدول استاندارد «کرجسی و مورگان» نمونه آماری پژوهش 356 نفر انتخاب گردید. روش نمونه‌گیری طبقه­ای تصادفی و ابزار پژوهش پرسشنامه محقق ساخته می­باشد. برای تحلیل داده­ها از روش‌های آمار توصیفی (میانگین، انحراف معیار و واریانس) و آمار استنباطی (تحلیل رگرسیون و آزمون ضریب همبستگی) استفاده گردید و نتایج این پژوهش با توجه به تحلیل استنباطی داده­ها نشان می­دهد، عوامل مربوطه (تعامل استاد و دانشجو، عوامل فرهنگی و اجتماعی (وی‍ژگی فردگرایی فرهنگ ایرانی - عدم تسلط دانشجویان به زبان انگلیسی- گرایش اساتید و دانشجویان به روش‌های سنتی- زیرساختارهای الکترونیکی در یادگیری الکترونیکی) رابطه مثبتی در بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی دارند و رابطه معنی­داری  نیز مشاهده می­گردد. لذا می‌توان نتیجه گرفت که فراهم کردن زیرساخت‌های لازم و بسترهای فرهنگی و اجتماعی مناسب و ایجاد تعامل مناسب میان اساتید و دانشجویان می­توان نسبت به ایجاد و بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی اقدام نمود.
 

کلیدواژه‌ها

یادگیری الکترونیکی؛ تعامل؛ مولفه های فرهنگی و اجتماعی

اصل مقاله

 

 

 

 

 

                                                                                          

 

بررسی عوامل مرتبط در بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی با تأکید بر

بهبود تعامل میان استادان و دانشجویان بر مبنای مؤلفه‌های فرهنگی و اجتماعی دانشگاه‌های آزاد اسلامی آذربایجان‌شرقی[1]

 

دکتر مجید باقرزاده[2]

اصغر آذرکسب[3]

داود باقری[4]

 چکیده

   پژوهش حاضر با هدف تعیین، عوامل مرتبط بر بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی در دانشگاه‌های آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش اساتید و دانشجویان دانشگاه‌های آزاد اسلامی استان آذربایجان‌شرقی می­باشند که طبق جدول استاندارد «کرجسی و مورگان» نمونه آماری پژوهش 356 نفر انتخاب گردید. روش نمونه‌گیری طبقه­ای تصادفی و ابزار پژوهش پرسشنامه محقق ساخته می­باشد. برای تحلیل داده­ها از روش‌های آمار توصیفی (میانگین، انحراف معیار و واریانس) و آمار استنباطی (تحلیل رگرسیون و آزمون ضریب همبستگی) استفاده گردید و نتایج این پژوهش با توجه به تحلیل استنباطی داده­ها نشان می­دهد، عوامل مربوطه (تعامل استاد و دانشجو، عوامل فرهنگی و اجتماعی (وی‍ژگی فردگرایی فرهنگ ایرانی - عدم تسلط دانشجویان به زبان انگلیسی- گرایش اساتید و دانشجویان به روش‌های سنتی- زیرساختارهای الکترونیکی در یادگیری الکترونیکی) رابطه مثبتی در بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی دارند و رابطه معنی­داری  نیز مشاهده می­گردد. لذا می‌توان نتیجه گرفت که فراهم کردن زیرساخت‌های لازم و بسترهای فرهنگی و اجتماعی مناسب و ایجاد تعامل مناسب میان اساتید و دانشجویان می­توان نسبت به ایجاد و بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی اقدام نمود.

 

واژگان کلیدی: یادگیری الکترونیکی، تعامل، مولفه های فرهنگی و اجتماعی.

 

مقدمه

فضای مجازی با منابع و امکانات شگفت بی­مکانی، تعاملی بودن[5]و... قابلیت‌های زیادی در زمینه آموزش و تعلیم و تربیت در اختیار کاربران و عظیمی که در زمینه علم و دانش در اختیار کاربرانش قرار می­دهد و با ویژگی‌هایی چون بی­زمانی و خود قرار می­دهد. مسئله اصلی در آموزش امروز دسترسی به اطلاعات بیشتر نیست در حقیقت یکی از چالش‌های دانشجویان، معنی بخشیدن به حجم محتوایی است که با آن رو به رو می­شوند و جذب هدفمند تمام اطلاعات است. به خاطر انفجار اطلاعات و پیشرفت‌های همراه با آن در ارتباطات به رویکردهای جدید نیاز داریم. در حقیقت یادگیری الکترونیکی باعث شده است که متوجه بعضی از نقص‌های فعلی آموزش مانند سخنرانی‌های طولانی بشویم. یادگیری الکترونیکی توانایی‌های منحصر به فردی در پشتیبانی از ارتباط غیر همزمان و مشارکتی در محیط آموزشی پویا و با قابلیت سازگاری دارد. ایجاد اجتماع آموزشی نقاد و مشارکتی بخشی جدا نشدنی از آموزش عالی است. توانایی یادگیری الکترونیکی قابلیت برقراری ارتباط بین افراد به صورت شخصی و گروهی را دارد. یکی از دیدگاه‌های معمول و مورد قبول که بوسیله یادگیری الکترونیکی عملی‌تر شده است، این است که آموزش مفاهیم سطح بالاتر ناگزیر گفتگوهای زیادی را ایجاد می­کند. پژوهش در محیط آموزشی چهره به چهره و مبتنی بر رسانه مزایای به کارگیری یادگیری مشارکتی را در پشتیبانی از سطوح بالا اثبات می­کند. مسئله و سئوال اصلی بررسی میزان تعامل پذیری آموزش از راه دور است و درک این مطلب که در محیط آموزشی مجازی به علت اینکه تعاملات از نوع رو در رو نیست آیا این امر در میزان یادگیری فراگیرندگان تأثیر دارد یا خیر؟

امروزه مفهوم سواد، دیگر «توان خواندن و نوشتن» نیست، به قول «آلوین تافلر» در قرن بیست و یکم، بیسوادان آن‌هایی نیستند که نمی‌توانند بخوانند یا بنویسند، بلکه کسانی هستند که نمی‌توانند یاد بگیرند و بازآموزی کنند. تحولات سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات در دهه‌ اخیر، جهان را با یک بیسوادی به تعبیر جدید و نیاز همه‌گیر به بازآموزی و یادگیری مواجه ساخته است. اقدام به صدور گواهینامه‌ بین‌المللی کاربری رایانه یکی از اقدامات جهانی در زمینه‌ بازآموزی است. روش‌های سنتی آموزش، دیگر پاسخگوی این حجم عظیم تقاضا برای آموزش نیست. نهضت سوادآموزی الکترونیکی به جای سوادآموزی متعارف، به عنوان یک راهکار برای گذر به جامعه‌ اطلاعاتی مطرح شده است، با این تفاوت که اجرای آن به جای بیسوادان جامعه، در میان باسوادترین اقشار باشد. طبیعی است که نظام آموزشی کشور، نخستین مکان اجرای آن خواهد بود (احمدیان، 1383).

  «گری بکر» برنده جایزه‌ نوبل می‌گویدکه سرمایه‌ انسانی 70 درصد سرمایه‌ مملکت است. او ثابت کرد که سرمایه‌گذاری روی مردم کشور، بسیار پرسود است. مبنای اقتصاد مملکت در دانش، مهارت‌ها و قابلیت‌های بالقوّه‌ مردم است و باید برای آن ارزش قائل شد (آردان، 1384).

شاید آموزش الکترونیک هم مانند بسیاری از تغییراتی که فناوری‌ها در زندگی ما ایجاد کرده­اند موجب نگرانی برخی از صاحب نظران شود. از این رو است که شاید این نوع از آموزش موجب کاهش تعاملات میان استاد، دانشجو و محتوا و در نتیجه باعث افت تحصیلی دانشجو و یا دانش آموزان شود. ولی با توجه به اینکه اساس آموزش الکترونیک دانشجو محور است، حتی با توجه به معنای لفظی کلمه دانشجو به معنی شخصی که خود باید به دنبال کسب جستجوی دانش و علم باشد، آموزش الکترونیک مصداق صحیح این کلمه را فراهم می­کند. تعاملات در فضای مجازی، محدود به دیوارهای کلاس‌ها، کتاب‌های یک یا چند کتابخانه و تعداد محدودی از اساتید و دانشجویان نمی­شود، بلکه کلاسی به وسعت فضای بی‌کران مجازی بدون محدودیت‌های زمانی و مکانی در اختیار دانشجو قرار می‌دهد. وب در برقراری همگرایی بسیار بالا و کاهش هزینه در ارائه مطالب آموزشی توانایی بالایی دارد. مفهوم و ساختار اولیه شبکه گسترده جهانی منبع ذخیره اطلاعات و ابزار بازیابی آنها بوده، در حالیکه فناوری یادگیری الکترونیکی توسط زمان و مکان محدود نمی‌شود. فضای مجازی تعامل اجتماعی یادگیری مشارکتی را گسترده نموده و در ساختار آن تغییر ایجاد می­کند. از دیدگاه آموزشی نیز باید به یادگیری الکترونیکی از دیدگاه ماهیت تعامل میان استاد و دانشجو توجه شود (بهشتی، 1386).

در بحث زیر ساخت‌های یادگیری الکترونیکی شبکه مخابراتی، نرم افزارهای مورد نیاز و محتوای دروس قابل ذکر می­باشند که در کشورمان زیرساخت‌های ارتباطی و اینترنتی در حال بسترسازی و توسعه می‌باشد. البته به دلیل ظرفیت  پایین خطوط مخابراتی کشور و با توجه به این که اغلب محتوای آموزشی به صورت چند رسانه‌ای شامل صدا و تصویر، فیلم و انیمیشن و با حجم بالا می‌باشد دسترسی به محتوای آموزشی از طریق اینترنت با تأخیر چشمگیری همراه خواهد بود. به طوری که استفاده از محتوای آموزشی را تقریباً ناممکن خواهد کرد (شکرخواه، 1386).

ضمن این که این نوع آموزش باعث صرفه‌جویی در وقت و هزینه دانشجویانی می‌گردد که امکان دسترسی به دانشگاه را در شهر خود ندارند و یا به دلیل مسائل دیگر نمی‌توانند در کلاس‌های حضوری دانشگاه شرکت کنند. بحث دیگری که در بعد هزینه مطرح می‌شود هزینه بالای اینترنت و نرم افزارهای این روش می‌باشد که مانعی در برابر این نوع روش آموزشی می‌باشد. به طورکلی هدف آموزش الکترونیکی فراهم نمودن امکان دسترسی یکسان، رایگان و جستجوپذیر در دوره‌های درسی و ایجاد فضای آموزشی یکنواخت برای اقشار مختلف در هر نقطه و بهینه‌سازی شیوه‌های ارائه‌ مطالب درسی به منظور یادگیری عمیق‌تر و جدی‌تر است. در چنین فضای آموزشی برخلاف آموزش سنتی، افراد به اندازه‌ توانایی خود از موضوعات بهره‌مند می‌گردند (دولایی، 1382).

این مسائل با توجه به تحولات اخیر جهانی و ورود به عصر اطلاعات که در آن، دانش بالاترین ارزش افزوده را ایجاد می‌کند، ما را با چالشی اساسی مواجه ساخته که تنها با بهره‌گیری از آموزش الکترونیکی می‌توان بر آن فائق آمد. در لزوم توسعه‌ آموزش الکترونیکی در کشور تردیدی وجود ندارد؛ آنچه مطرح است شیوه و چگونگی دستیابی مؤثر به این آموزش است. اما در این میان در رابطه با کشورهایی مثل ایران که دارای فرهنگ اسلامی  و فرهنگ بومی هستند مسائل دیگری نیز مطرح می‌باشد که در ایجاد این سیستم یادگیری دخیل می‌باشند. یکی از مهمترین عواملی که کشورمان را از کشورهای دیگری که این سیستم را به مورد اجرا درآورده‌اند مولفه‌های فرهنگی و اجتماعی هستند. در بعد فرهنگی هنوز فرهنگ استفاده از رایانه و اینترنت جای خود را درمیان خانواده ایرانی باز نکرده در واقع هنوز در استفاده از فناوری اینترنت و امکانات موجود در دنیای سایبری با تردیدهایی مواجه هستیم. در بعد اجتماعی نیز در رابطه با سیستم یادگیری الکترونیکی این ابهام وجود دارد که در حال حاضر مدرک اعطایی مؤسسات آموزش از راه دور داخلی یا خارجی مورد تأیید وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری قرار نگیرد و یا ارزشی معادل مدرک بقیه دانشگاهها نداشته باشند. هرچند انتظار می­رود در آینده نزدیک این مانع برطرف شود، اما تا آن زمان این مسئله خود عامل محدودکننده بسیار مؤثری در استقبال از برنامه­های آموزش الکترونیکی در کشور خواهد بود که یک دانشگاه مجازی را به عنوان یک دانشگاه معتبر و محلی که بتوان بدون دغدغه‌های موجود در سیستم کنونی به تحصیل پرداخت شناخته نمی­شود. با همه این تفاصیل در این پژوهش به تعیین عوامل مرتبط در بکارکیری سیستم یادگیری الکترونیکی با تاکید بر مولفه‌های فرهنگی، اجتماعی موجود در کشورمان خواهیم پرداخت و سعی خواهد شد تا راهکارهایی در جهت رفع موانع فرهنگی و اجتماعی موجود در جامعه کشورمان ارائه گردد.

هایدگر می­­­گوید تکنولوژی سرنوشت ناگزیر انسان است (فتحی، 1385). بر طبق این گفته می‌توان گفت که پدیده آموزش الکترونیک نیز ناگزیر روزی در بسیاری از نقاط مختلف دنیا به وفور دیده خواهد شد. شاید آموزش الکترونیک هم مانند بسیاری از تغییراتی که فناوری‌ها در زندگی ما ایجاد کرده‌اند موجب نگرانی برخی از صاحب نظران شود. ازاین روی که شاید این نوع از آموزش موجب کاهش تعاملات میان استاد، دانشجو و محتوا و در نتیجه باعث افت تحصیلی دانشجو و یا دانش آموزان شود. ولی با توجه به اینکه اساس آموزش الکترونیک دانشجو محــور است، حتی با توجه به معنای لفظی کلمه دانشجو به معنی شخصی که خود باید به دنبال کسب جستجوی دانش و علم باشد، آموزش الکترونیک مصداق صحیح این کلمه را فراهم می­کند. تعاملات در فضای مجازی، محدود به دیوارهای کلاس‌ها، کتاب‌های یک یا چند کتابخانه و تعداد محدودی از اساتید و دانشجویان نمی­شود، بلکه کلاسی به وسعت فضای بی‌کران مجازی بدون محدودیت‌های زمانی و مکانی در اختیار دانشجو قرار می‌دهد. وب در برقراری همگرایی بسیار بالا و کاهش هزینه در ارئه مطالب آموزشی توانایی بالایی دارد. در کشور ما نیز چند صباحی است که مسئولان اقدام به جذب دانشجو در چند رشته محدود نموده­اند. دانشگاه آزاد اسلامی نیز برای کاهش هزینه­های خود ناگزیر باید به طرف پیاده‌سازی سیستم یادگیری الکترونیکی حرکت نماید لذا ضرورت دارد تا قبل از پیاده‌سازی این رویکرد نسبت به شناخت موانع فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی که می‌تواند مانع بسیار بزرگی برای این پدیده باشد آگاهی یافته و راهکارهایی در این زمینه بکار گیرد.

شکل شماره 1. مدل نظری پژوهش

 

با توجه به مباحث مطرح شده در بالا، همانطور که در شکل شماره (1) مشاهده می‌شود عوامل مرتبط در بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی شامل مولفه‌های فرهنگی و اجتماعی، زیرساخت‌ها و نحوه تعامل استاد و دانشجویان هر یک با نحوه پیاده‌سازی و اثربخشی سیستم یادگیری الکترونیکی مرتبط می‌باشند. جهانگیریان، نصیری و رضازاده (1382) در پژوهشی با عنوان بهبود تعامل بین استاد و دانشجویان در سیستم یادگیری الکترونیکی بر مبنای مؤلفه‌های فرهنگی، اجتماعی جامعه ایرانی پس از ارائه یک تعریف شفاف و کاربردی از فرهنگ و یادگیری الکترونیکی و با در نظر گرفتن روابط متقابل آنها، چالش‌های فرهنگی- اجتماعی یادگیری الکترونیکی شناسایی می­شوند. سپس به عنوان یکی از مهمترین عوامل موفقیت در یادگیری، موضوع تعامل یا ارتباط متقابل بین افراد (اساتید و دانشجویان) مورد مداقه بیشتر قرار خواهد گرفت. ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی هر جامعه‌ای نقش تعیین‌کننده‌ای در رویکرد آن جامعه به فن‌آوری دارد. به عنوان مثال جوامعی که فرهنگ مقاومت در برابر تغییر در آنها بارزتر باشد به گونه‌ای متفاوت با جوامعی که از تغییر استقبال می‌کنند، با فن‌آوری برخورد خواهند کرد یا در مقوله‌ای مانند آموزش، ارزش‌های رفتار گروهی در جوامع (که در جوامعی مانند ژاپن و ایران به نحو بارزی متفاوت هستند) در اقبال عام فن‌آوری تأثیر بسزایی دارند، چرا که ذاتاً استفاده از رایانه به سمت فردگرایی تمایل دارد و این امر ممکن است با ارزش‌های جامعه در تضاد باشد.

در مقاله­ای دیگر کمالیان و فاضل (1387) در مقاله خود با هدف بررسی امکان اجرای پروژه یادگیری الکترونیکی و آگاهی از پیش‌نیازهای این نوع یادگیری در دانشگاه سیستان و بلوچستان انجام داده است. جامعه آماری تمام دانشجویان دانشگاه سیستان و بلوچستان در نیم سال دوم سال تحصیلی 87-86  می­باشد و نمونه این پژوهش 332 نفر از دانشجویان انتخاب گردیده است. روش نمونه‌گیری طبقه‌ای تصادفی بوده، ابزار پژوهش پرسشنامه استانداردی بود که قبلاً توسط پژوهشگران دیگری مورد استفاده قرار گرفته بود. برای تحلیل داده‌ها از روش‌های آمار توصیفی (میانگین، انحراف معیار و واریانس) و آمار استنباطی (تحلیل واریانس یک طرفهANOVA  و آزمون تی T-test) استفاده شده است. نتایج این پژوهش نشان داد که دانشجویان دانشگاه سیستان و بلوچستان برای شرکت در یادگیری الکترونیکی آمادگی نسبی دارند. به علاوه تحلیل استنباطی داده‌ها نشان داد که بین دانشجویان دانشکده جغرافیا و علوم تربیتی و دانشجویان دانشکده مدیریت و حسابداری از نظر آمادگی برای شرکت در یادگیری الکترونیکی تفاوت معنی‌داری وجود دارد. اما در بقیه سوالات پژوهش، تفاوت معناداری مشاهده نشده است.

با توجه به موارد ذکر شده، اهداف این پژوهش عبارتند از:

1-     تعیین عوامل مرتبط در بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی با تأکید بر بهبود تعامل میان استادان و دانشجویان در دانشگاه های آزاد اسلامی.

اهداف اختصاصی:

1-     تعیین رابطه بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی بر تعامل میان اساتید و دانشجویان.

2-      تعیین رابطه عوامل زیر ساختی(هزینه های ارتباط الکترونیکی ) در بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی.

3-     تعیین رابطه بسترهای فرهنگی(فرد گرایی، روشهای سنتی تدریس) مناسب در تعامل استاد و دانشجو در سیستم یادگیری الکترونیکی.

روش شناسی پژوهش

هدف از پژوهش حاضر، تعیین عوامل مرتبط بر بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی در دانشگاه آزاد استان آذربایجان‌شرقی می‌باشد، لذا در درجه اول با تعیین و انتخاب واحدهای دانشگاهی استان، واحدهایی را که تعداد دانشجویان بیشتری دارند، به عنوان جامعه آماری انتخاب گردیدند. بدین لحاظ از بین 22 واحد دانشگاهی موجود در استان 15 واحد به لحاظ بزرگی و تعداد دانشجو و استاد بعنوان جامعه آماری انتخاب می‌گردد. در منطقه 13 دانشگاه 87858 نفر دانشجو در 850 رشته و مقطع مشغول به تحصیل می‌باشند. تعداد 1800 نفر هیات علمی تمام وقت و300 نفر بورسیه، در سطح منطقه مشغول خدمت می‌باشند. از جامعه آماری فوق که شامل (87858 نفر دانشجو و 1800 نفر استاد) می‌باشد، مطابق جدول مورگان 356 نفر به عنوان نمونه انتخاب گردید. پژوهش حاضر یک مطالعه پیمایشی است و از نظر زمان یک تحقیق کاربردی و مقطعی است، به طوری که گردآوری داده­ها با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته انجام گردیده و از تکنیک طیف لیکرت برای سنجش متغیرهای تحقیق استفاده ­گردید.

ابزار سنجش عوامل موثر بر بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی، پرسشنامه­ای شامل30 سؤال می‌باشد. نحوه پاسخ‌دهی به این پرسشنامه به صورت (رتبه­ای) آزمون طیف لیکرت می­باشد، که  سوالات ارائه شده به نمونه آماری هر یک از گزینه­های (خیلی‌کم، کم، متوسط، زیاد، خیلی زیاد) و (هرگز، گاهی، معمولاً، تقریباً همیشه، همیشه) داده شد و در نهایت با محاسبه امتیازات پرسشنامه­ها عوامل مربوطه تعیین می­گردد.

مضامین کلیدی که در سیستم یادگیری الکترونیکی نهفته است عبارتند از:

• تعامل استاد و دانشجو
• عوامل فرهنگی و اجتماعی (وی‍ژگی فردگرایی فرهنگ ایرانی- عدم تسلط دانشجویان به زبان انگلیسی- گرایش اساتید و دانشجویان به روشهای سنتی)
• زیرساختارهای الکترونیکی

که برای سنجش هر یک از این متغیرها سؤالاتی طرح گردید که نهایتاً امتیازات حاصل از مجموع این متغیرها میزان رابطه عوامل مربوطه در بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی با تأکید بر بهبود تعامل استاد و دانشجو را نشان می­دهد.

   روایی پرسشنامه‌ها در طی انجام مطالعات صورت گرفته و براساس نظرات کارشناسان و اساتید دانشگاه مورد تأیید قرار گرفته است. برای تعیین پایایی پرسشنامه پژوهش حاضر از آلفای کرونباخ استفاده شد، به این صورت که ابتدا پرسشنامه به طور تصادفی بین 40 تن از اساتید و دانشجویان توزیع گردید، سپس اطلاعات جمع­آوری شده مورد آزمون قرار گرفته و با محاسبه آلفای کرونباخ پایایی پرسشنامه مورد تأیید قرار گرفت. با توجه به اطلاعات ذکر شده فوق در جدول ذیل میزان پایایی متغیر وابسته و همچنین متغیر مستقل نشان داده شده است.

                             

جدول شماره 1. مقادیر پایایی  هر یک از شاخص‌های سه­گانه پرسشنامه

ردیف	شاخص	آلفای کرونباخ	همبستگی اصلاح شده
1	تعامل استاد و دانشجو	818/0	02/0
2	عوامل فرهنگی و اجتماعی (فرد گرایی، روشهای سنتی و ...)	761/0	72/0
3	تاثیر زیر ساختارهای الکترونیکی	826/0	02/0
پایایی کلی پرسشنامه		801 %

­

در این پژوهش برای تجزیه و تحلیل داده­ها با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 16 انجام شده است. پس از اینکه داده­های مورد نیاز برای آزمون سؤالات با استفاده از ابزارهای مناسب جمع‌آوری و دسته‌بندی شوند، نرمال بودن داده­ها مورد مطالعه قرار گرفته و با استفاده از آمار توصیفی میانگین و واریانس متغیرهای پژوهش محاسبه گردید.

 

 

 

یافته­های پژوهش:

تعیین رابطه بین تعامل استاد و دانشجو با بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی

                                                                                                                                              

جدول شماره 2. میانگین و انحراف معیار

	میانگین	انحراف معیار	نمونه
سیستم یادگیری الکترونیکی	71/83	958/12	356
تعامل استاد و دانشجو	27/20	996/3	356

 

 جدول شماره 3. تحلیل رگرسیون تعامل اساتید و دانشجویان  با بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی

شکل	مجموع مجذورات	درجه آزادی	میانگین مجذورات	میزان F	سطح معنی‌داری
رگرسیون	032/12650	1	032/12650	367/151	000/0
باقیمانده	641/12368	354	572/83
کل	673/25018	355

 

مطابق جدول شماره (3)، مطابق آزمون F (367/151)، ملاحظه می­گردد که رابطه­ی مثبت و معنی‌داری بین تعامل اساتید و دانشجویان با بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی وجود دارد.

 

جدول شماره 4. همبستگی تعامل اساتید و دانشجویان  با بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی

		سیستم یادگیری الکترونیکی	تعامل استاد و دانشجو
همبستگی	سیستم یادگیری الکترونیکی	000/1	711/0
	تعامل استاد و دانشجو	711/0	000/1
Sig. (1-tailed)	سیستم یادگیری الکترونیکی	0	000/0
	تعامل استاد و دانشجو	000/0	0
N	سیستم یادگیری الکترونیکی	356	356
	تعامل استاد و دانشجو	356	356

 

بر اساس جدول شماره (4) مربوط به همبستگی، می­توان نتیجه گرفت که همبستگی مثبتی بین دو متغیر تعامل اساتید و دانشجویان با بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی وجود دارد و شدت رابطه‌ی خطی آنها برابر 711/0 می­باشد و این رابطه خطی به لحاظ آماری معنی‌دار می­باشد.

 

جدول شماره 5. فاصله اطمینان و تحلیل متغیر تعامل اساتید و دانشجویان 

ردیف		ضرایب خام		ضرایب استاندارد شده	t	سطح معنی‌داری
		ضرایب بتا	انحراف معیار	بتا
1	مقدار ثابت	972/36	872/3		549/9	000/0
	تعامل استاد و دانشجو	306/2	187/0	711/0	303/12	000/0

با توجه به جدول شماره (5) در ستون B ملاحظه می­گردد که اگر شاخص تعامل اساتید و دانشجویان به میزان یک نمره افزایش یابد، به طور متوسط بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی، 306/2 نمره افزایش می­یابد.

- معنی داری ضرایب ستون ( t و sig):

بر اساس قاعده 2t اگر قدر مطلق t محاسباتی بزرگتر از 2 باشد گویم اثر متغیر مورد بررسی معنی‌دار می‌باشد، لذا طبق جدول مشاهده می­گردد که اثر متغیر تعامل اساتید و دانشجویان بر بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی معنی‌دار می­باشد.

اگر sig<0/50 باشد اثرگذاری متغیر مورد نظر، معنی‌دار می­باشد، باتوجه به مقدار sig اثر متغیر تعامل اساتید و دانشجویان  بر بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی معنی‌دار می­باشد. 

- فاصله اطمینان برای آزمون معنی‌داری ضرایب:

اگر فاصله اطمینان بدست آمده دربردارنده عدد صفر باشد گوییم اثرگذاری متغیر مورد نظر معنی‌دار نمی‌باشد و بر عکس و چون مقدار بدست آمده B>0 (0.711) می­باشد، لذا اثرگذاری متغیر مثبت و معنی‌دار می­باشد. این بدان معنی است که متغیر فوق به تنهایی 711/0 از کل تغییرات را توجیه می­کند و مابقی سهم سایر متغیرهاست.

تعیین رابطه بین بسترهای فرهنگی و اجتماعی مناسب (فرد گرایی، روش‌های سنتی تدریس و تسلط به زبان انگلیسی) با بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی

 

جدول شماره 6. میانگین و انحراف معیار

	میانگین	انحراف معیار	نمونه
سیستم یادگیری الکترونیکی	71/83	958/12	356
بسترهای فرهنگی و اجتماعی	30/22	457/4	356

 

جدول شماره 7. تحلیل رگرسیون بسترهای فرهنگی و اجتماعی

شکل	مجموع مجذورات	درجه آزادی	میانگین مجذورات	میزان F	سطح معنی­داری
رگرسیون	648/16551	1	648/16551	316/289	000/0
باقیمانده	026/8467	354	210/57
کل	673/25018	355

                 

مطابق جدول شماره (7) مطابق آزمونF ( 316/289 )، ملاحظه می­گردد که رابطه­ی مثبت و معنی‌داری بین بسترهای فرهنگی و اجتماعی با بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی وجود دارد.

 

 

جدول شماره 8. همبستگی بین بسترهای فرهنگی و اجتماعی با بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی

		سیستم یادگیری الکترونیکی	بسترهای فرهنگی و اجتماعی
همبستگی	سیستم یادگیری الکترونیکی	000/1	813/0
	بسترهای فرهنگی و اجتماعی	813/0	000/1
Sig. (1-tailed)	سیستم یادگیری الکترونیکی	.	000/0
	بسترهای فرهنگی و اجتماعی	000/0	.
N	سیستم یادگیری الکترونیکی	356	356
	بسترهای فرهنگی و اجتماعی	356	356

 

بر اساس جدول شماره (8) مربوط به همبستگی، می­توان نتیجه گرفت که همبستگی مثبتی بین دو متغیر بسترهای فرهنگی، اجتماعی و بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی وجود دارد، و شدت رابطه‌ی خطی آنها برابر 813/0 می­باشد، و این رابطه خطی به لحاظ آماری معنی دار می­باشد.

 

جدول شماره 9. فاصله اطمینان و تحلیل متغیر بسترهای فرهنگی، اجتماعی

ردیف		ضرایب خام		ضرایب استاندارد شده	t	سطح معنی‌داری
		ضرایب بتا	انحراف معیار	بتا
1	مقدار ثابت	976/30	161/3		798/9	000/0
	بسترهای فرهنگی و اجتماعی	365/2	139/0	813/0	009/17	000/0

 

با توجه به جدول شماره (9) در ستون B ملاحظه می­گردد که اگر شاخص بسترهای فرهنگی، اجتماعی به میزان یک نمره افزایش یابد، به طور متوسط بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی، 365/2 نمره افزایش می­یابد.

- معنی‌داری ضرایب ستون ( t و sig):

    بر اساس قاعده 2t اگر قدر مطلق t محاسباتی بزرگ‌تر از 2 باشد گویم اثر متغیر مورد بررسی معنی‌دار می­باشد، لذا طبق جدول مشاهده می­گردد که اثر متغیر بسترهای فرهنگی، اجتماعی بر بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی معنی‌دار می­باشد.

اگر sig<0/50 باشد اثر‌گذاری متغیر مورد نظر، معنی‌دار می­باشد، باتوجه به مقدار sig اثر متغیر بسترهای فرهنگی، اجتماعی بر بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی معنی‌دار می­باشد.

- فاصله اطمینان برای آزمون معنی داری ضرایب:

اگر فاصله اطمینان بدست آمده دربردارنده عدد صفر باشد گوییم اثرگذاری متغیر مورد نظر معنی‌دار نمی‌باشد و برعکس و چون مقدار بدست آمده B>0 (0.813) می­باشد، لذا اثرگذاری متغیر مثبت و معنی‌دار می­باشد. این بدان معنی است که متغیر فوق به تنهایی 813/0 از کل تغییرات را توجیه می­کند و مابقی سهم سایر متغیرهاست.

تعیین رابطه زیرساخت‌های الکترونیکی و بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی

 

جدول شماره10. میانگین و انحراف معیار

	میانگین	انحراف معیار	نمونه
سیستم یادگیری الکترونیکی	71/83	958/12	356
زیر ساخت‌ها	31/21	903/3	356

 

جدول شماره 11. تحلیل رگرسیون زیر ساخت‌های الکترونیکی

شکل	مجموع مجذورات	درجه آزادی	میانگین مجذورات	میزان F	سطح معنی‌داری
رگرسیون	560/16258	1	560/16258	684/274	000/0
باقیمانده	113/8760	354	190/59
کل	673/25018	355

 

مطابق جدول شماره (11) مطابق آزمون (684/274)، ملاحظه می­گردد که رابطه­ی مثبت و معنی‌داری بین زیرساخت‌های الکترونیکی و بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی وجود دارد.

 

جدول شماره 12. همبستگی زیرساخت‌های الکترونیکی و بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی

		سیستم یادگیری الکترونیکی	زیرساخت‌ها
همبستگی	سیستم یادگیری الکترونیکی	000/1	806/0
	زیر ساخت‌ها	806/0	000/1
Sig. (1-tailed)	سیستم یادگیری الکترونیکی	0	000/0
	زیرساخت‌ها	000/0	0
N	سیستم یادگیری الکترونیکی	356	356
	زیرساخت‌ها	356	356

 

بر اساس جدول شماره (12) مربوط به همبستگی، می­توان نتیجه گرفت که همبستگی مثبتی بین دو متغیر زیرساختهای الکترونیکی و بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی وجود دارد و شدت رابطه خطی آنها برابر 806/0 می­باشد و این رابطه خطی به لحاظ آماری معنی‌دار می­باشد.

 

جدول شماره 13. فاصله اطمینان و تحلیل زیرساخت‌های الکترونیکی

ردیف		ضرایب خام		ضرایب استاندارد شده	t	سطح معنی‌داری
		ضرایب بتا	انحراف معیار	بتا
1	مقدار ثابت	677/26	498/3		626/7	000/0
	زیرساخت‌ها	676/2	161/0	806/0	574/16	000/0

با توجه به جدول شماره (13) در ستون B ملاحظه می­گردد که اگر شاخص زیرساخت‌های الکترونیکی به میزان یک نمره افزایش یابد، به طور متوسط بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی، 676/2 نمره افزایش می­یابد.

- معنی داری ضرایب ستون( t و sig):

بر اساس قاعده 2t اگر قدر مطلق t محاسباتی بزرگتر از 2 باشد گویم اثر متغیر مورد بررسی معنی‌دار می‌باشد، لذا طبق جدول مشاهده می‌گردد که اثر متغیر زیرساخت‌های الکترونیکی بر بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی معنی‌دار می‌باشد.

اگر sig<0/50 باشد اثرگذاری متغیر مورد نظر، معنی‌دار می­باشد، باتوجه به مقدار sig اثر متغیر زیرساخت‌های الکترونیکی بر بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی معنی‌دار می‌باشد.

- فاصله اطمینان برای آزمون معنی داری ضرایب:

اگر فاصله اطمینان بدست آمده دربردارنده عدد صفر باشد گوییم اثرگذاری متغیر مورد نظر معنی‌دار نمی‌باشد و بر عکس و چون مقدار بدست آمده B>0 (0.806) می‌باشد، لذا اثرگذاری متغیر مثبت و معنی‌دار می‌باشد. این بدان معنی است که متغیر فوق به تنهایی 806/0 از کل تغییرات را توجیه می­کند و مابقی سهم سایر متغیرهاست.

 

بحث و نتیجه‌گیری

پس از بررسی سوالات و فرضیات مطرح شده در تحقیق  با توجه به تجزیه و تحلیل آماری نتایج ذیل حاصل شده است.

1- در فرضیه شماره یک مطابق آزمون F که مقدار آن 367/151 می­باشد، ملاحظه می­گردد که رابطه­ی مثبت و معنی‌داری بین نحوه تعامل اساتید و دانشجویان با بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی وجود دارد. در واقع نحوه تعامل اساتید و دانشجویان بر بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی تاثیر مثبت و مستقیمی دارد. یافته‌های این پژوهش با نتایج تحقیقات رنا و کیت (2004) بیکر و دیگران (2002) و گاوینداسامی (2001) که در پژوهش خود به این نتیجه دست یافته‌اند که در میان ویژگی‌های لازم برای دوره‌های الکترونیکی، مهمترین ویژگی‌ها به ترتیب اهمیت عبارتند از: مدیریت و نحوه تشویق، حضور و نحوه تعامل مجازی، پشتیبانی از دانشجویان، مهارت و تعامل الکترونیکی، تامین محیط تعاملی و نگرش مثبت و تسهیل‌گری مشاهبت دارد.

هماهنگی این تحقیقات با تحقیق حاضر نشان از آن دارد که توجه به نحوه تعامل در فضای مجازی، نحوه پشتیبانی از دانشجویان در فضای مجازی و ایجاد محیط تعاملی مناسب در جهت پیاده‌سازی سیستم یادگیری الکترونیکی مؤثر می‌باشد.

2- در فرضیه شماره دو مطابق آزمون F که مقدارآن 684/274 می­باشد، ملاحظه می­گردد که رابطه­ی مثبت و معنی‌داری بین زیر ساخت‌های الکترونیکی و بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی وجود دارد. بطوریکه زیرساخت‌های لازم در پیاده‌سازی و بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی تأثیر مثبت و مستقیمی دارد.

یافته‌های این پژوهش با نتایج تحقیقات یعقوبی (1388) که در پژوهش خود به بررسی تأثیر زیرساخت‌های لازم جهت  موفقیت نظام یادگیری الکترونیکی پرداخت همسو می‌باشد. با توجه به یافته‌های این تحقیق مشخص می‌شود همه موارد مورد بررسی غیر از دو مورد، از دیدگاه دانشجویان مجازی دارای اهمیت زیاد و خیلی زیادی می‌باشند. از میان موارد فوق مهترین عوامل به ترتیب اهمیت عبارتنداز: محتوای آموزشی مناسب، فراهم بودن زیرساخت‌های فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات، استفاده از نرم افزار مناسب و انتخاب رسانه آموزشی مناسب.

نتایج این پژوهش و تحقیقات مشابه لزوم توجه به زیرساخت‌های این سیستم شامل محتوای آموزشی متناسب با سیستم، طراحی نرم افزارهای مناسب، ایجاد زیرساخت‌های ارتباطی مناسب و ... جهت پیاده‌سازی هر چه بهتر این سیستم ضروری به نظر می‌رسد.

3- با توجه به نتایج آزمون آماری ملاحظه گردید که ارتباط مثبت و معناداری بین بسترهای فرهنگی و اجتماعی مناسب (فردگرایی، روش‌های سنتی تدریس و تسلط به زبان انگلیسی) با بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی وجود دارد.

یافته‌های حاصل از این پژوهش نتایج تحقیقات فتحی (1385) مبنی بر لزوم ایجاد بسترهای فرهنگی لازم جهت پذیرش سبک‌های جدید ارایه دروس در فضای مجازی توسط دانشجویان و پارکر (2004) که در تحقیقی که بر روی ۱۶۸ نفر از دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه یو پی ام مالزی انجام داده است عمده موانع آموزش الکترونیکی از منظر این دانشجویان فقدان ارتباط فردی و اجتماعی بین تسهیل‌کننده یادگیری با میانگین ۴.۳۹ و انحراف معیار ۰.۷۵ و همچنین فقدان حمایت اجتماعی از شرکت‌کننده‌گان در محیط یادگیری الکترونیکی با میانگین ۴.۳۸ و انحراف‌معیار ۰.۷۱، و عـــظیمی (1383) عمده دلایل عدم گرایش دانشجویان به سیستم یادگیری الکترونیکی را تمایل به حضور در کلاس‌های درس و مراودت با همکلاسی‌هایشان می‌باشد، را مورد تأیید و تأکید قرار می‌دهد.

با توجه به نتایج فوق و آزمون‌های آماری بدست آمده مشاهده می­گردد که ارتباط مثبت و معناداری میان متغیرهای مستقل و وابسته تحقیق وجود دارد. در واقع با توجه به داده های بدست آمده می­توان چنین نتیجه گرفت که فراهم کردن زیرساخت‌های لازم و بسترهای فرهنگی و اجتماعی مناسب (فردگرایی، روش‌های سنتی تدریس و تسلط به زبان انگلیسی) و ایجاد تعامل مناسب میان اساتید و دانشجویان می‌توان نسبت به ایجاد و بکارگیری سیستم یادگیری الکترونیکی اقدام نمود.

    حرکت به سوی هر هدفی توسط محدودیت‌ها و مشکلات دچار کندی می‌شود و به طبع هر تحقیقی با محدودیت‌هایی روبرو است که باید رفع شوند. از محدودیت‌های این پژوهش عدم همکاری و مساعدت اساتید و دانشجویان جهت تکمیل پرسشنامه و عدم بیان صریح و روشن نظریات در رابطه با سؤالات مطرح شده در پرسشنامه می‌باشد. محدودیت دیگر محدود بودن پژوهش به واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی می‌باشد.

با توجه به نتایج بدست آمده پیشنهاد می‌شود در سایر جوامع نیز (بالأخص دانشگاه‌های سراسری) پژوهش فوق انجام گیرد. همچنین با توجه به یافته‌های تحقیق، پیشنهادهای زیر ارائه می­گردد:

• طراحی و ایجاد سایت‌های اختصاصی جهت ارائه دروس که بتوان بصورت آنلاین ارائه نمود.
• برگزاری کلاس‌های آموزشی برای اساتید و دانشجویان جهت آموزش نحوه تعامل در سیستم یادگیری الکترونیکی.
• ارائه دروس خودخوان از طریق سی‌دی‌های آموزشی و سایت‌های اینترنتی از طرف دانشگاه برای آماده‌سازی دانشجویان جهت ورود به سیستم یادگیری الکترونیکی.
• ارائه مدارک معتبر و همسان با رشته‌های حضوری برای رشته‌هایی که از طریق این سیستم ارائه می‌شوند.

مآخذ

احمدیان، حمید رضا، (1383)، آموزش و نگرش توسعه آن در جامعه دانایی محور. ارائه در دومین همایش آموزش الکترونیک، تهران.

اسکویی، یاسمن، (1382). فن‌آوری اطلاعات درخدمت آموزش هنر دسترسی. نشر نی.

بهشتی، زهــرا، (1386). بررسی نــقش آموزش الکترونیکی در حل مشکلات آموزش‌های سنتی و استفاده از آن برای همگانی کردن امر تعلیم و تربیت در ایران. ارائه شده در دومین همایش آموزش الکترونیک، تهران.

جهانگیریان، محسن و همکاران(1382). بهبود تعامل بین استاد و دانشجویان در سیستم یادگیری الکترونیکی بر مبنای مؤلفه‌های فرهنگی، اجتماعی جامعه ایرانی. مجله فناوری آموزش (فناوری و آموزش).

دولایی، پرویز، (1382). شکل‌دهی بدنه آموزش الکترونیکی کشور یک ضرورت ملی. ارائه شده در دومین همایش آموزش الکترونیک، تهران.

شکرخواه، یونس، (1386). تکنولوژی‌های ارتباطی و جامعه اطلاعاتی. تهران: نشر انوشه .

عـــظیمی، ســـید امین؛ مشتاقی، سعید، (1383). طراحی دوره درسی مبتنی بر وب با تکیه بر یک رویکرد پودمانی، ارائه در دومین همایش آموزش الکترونیک، تهران.

فتحی، مریم، (1385). بررسی الگوهای آموزش مجازی به منظور تهیه و تدوین الگویی مناسب. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم تهران.

کارول فالون، شارون براون، (1383). استانداردهای یادگیری الکترونیکی (ترجمه باقری، فردوس). تهران، انتشارات هوشمند.

کمالیان، امین‌رضا و فاضل، امیر (1387). هدف بررسی امکان اجرای پروژه یادگیری الکترونیکی و آگاهی از پیش‌نیازهای این نوع یادگیری در دانشگاه سیستان و بلوچستان. فصلنامه علوم و فناوری اطلاعات.

گوپال، کریشان، (1382). کتابخانه‌های دیجیتال در عصر اطلاعات الکترونیکی.تهران: نشر رنگین قلم.

یعقوبی، جعفر (1388). تحلیلعاملیعواملموثربرموفقیتیادگیریالکترونیکیازدیدگاه دانشجویانمجازی. کنفرانس بین المللی آموزش و یادگیری الکترونیکی.

 

Baker B. Mary, Raymond Boggs & Paul Arabasz (2003); ECAR Research Availabl  at: http://198.59.61.65/ECAR/Research Publications/ResearchBulletins/1007                                                                                   

Cheryl, Parker D.(2004); A Descriptive Study to Identify Deterrents to Participation in Employer-provided E-learning; Unpublished Doctoral Dissertation, CapellaUniversity, Degree PhD.

Govindasamy, T.(2002); “Successful Implementation of E-learning Pedagogical Considerations”; The Internet and Higher Education  Vol. 4, pp. 287-299

Ferrell, G.M (2001). The changing faces of virtual education: The common wealth of learning, Vancover, Canada.

Hei-Chia Wang(2005)  Performing a course material enhancement process with a synchronous interactive online system. Computers & Education, pages 1-15

Jared .M. carman (2007) . Blended learning Design. Knowledge Met . Oct . zooz

Kharrat .M(2002). Intellingent Tutoring  system. Negasht, No4.

Ma, L.,et al (2000). Will virtual education initiatives succeed? Information Technology and Management, 1, pp.209-227

Rena M. Palloff & Pratt Keith (2004); The Virtual Student: A Profile and Guide to Working with Online Learners; Available at: www.josseybass.com

www.madreseyefarda.com

 

---

1. این مقاله برگرفته از طرح پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز می‌باشد.

2. عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران.

3. مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد سلماس، سلماس، ایران.

4. کارشناسی ارشد مدیریت صنعتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.

[5]. interactivity

مراجع

احمدیان، حمید رضا، (1383)، آموزش و نگرش توسعه آن در جامعه دانایی محور. ارائه در دومین همایش آموزش الکترونیک، تهران.

اسکویی، یاسمن، (1382). فن‌آوری اطلاعات درخدمت آموزش هنر دسترسی. نشر نی.

بهشتی، زهــرا، (1386). بررسی نــقش آموزش الکترونیکی در حل مشکلات آموزش‌های سنتی و استفاده از آن برای همگانی کردن امر تعلیم و تربیت در ایران. ارائه شده در دومین همایش آموزش الکترونیک، تهران.

جهانگیریان، محسن و همکاران(1382). بهبود تعامل بین استاد و دانشجویان در سیستم یادگیری الکترونیکی بر مبنای مؤلفه‌های فرهنگی، اجتماعی جامعه ایرانی. مجله فناوری آموزش (فناوری و آموزش).

دولایی، پرویز، (1382). شکل‌دهی بدنه آموزش الکترونیکی کشور یک ضرورت ملی. ارائه شده در دومین همایش آموزش الکترونیک، تهران.

شکرخواه، یونس، (1386). تکنولوژی‌های ارتباطی و جامعه اطلاعاتی. تهران: نشر انوشه .

عـــظیمی، ســـید امین؛ مشتاقی، سعید، (1383). طراحی دوره درسی مبتنی بر وب با تکیه بر یک رویکرد پودمانی، ارائه در دومین همایش آموزش الکترونیک، تهران.

فتحی، مریم، (1385). بررسی الگوهای آموزش مجازی به منظور تهیه و تدوین الگویی مناسب. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم تهران.

کارول فالون، شارون براون، (1383). استانداردهای یادگیری الکترونیکی (ترجمه باقری، فردوس). تهران، انتشارات هوشمند.

کمالیان، امین‌رضا و فاضل، امیر (1387). هدف بررسی امکان اجرای پروژه یادگیری الکترونیکی و آگاهی از پیش‌نیازهای این نوع یادگیری در دانشگاه سیستان و بلوچستان. فصلنامه علوم و فناوری اطلاعات.

گوپال، کریشان، (1382). کتابخانه‌های دیجیتال در عصر اطلاعات الکترونیکی.تهران: نشر رنگین قلم.

یعقوبی، جعفر (1388). تحلیلعاملیعواملموثربرموفقیتیادگیریالکترونیکیازدیدگاه دانشجویانمجازی. کنفرانس بین المللی آموزش و یادگیری الکترونیکی.

 

Baker B. Mary, Raymond Boggs & Paul Arabasz (2003); ECAR Research Availabl  at: http://198.59.61.65/ECAR/Research Publications/ResearchBulletins/1007                                                                                   

Cheryl, Parker D.(2004); A Descriptive Study to Identify Deterrents to Participation in Employer-provided E-learning; Unpublished Doctoral Dissertation, CapellaUniversity, Degree PhD.

Govindasamy, T.(2002); “Successful Implementation of E-learning Pedagogical Considerations”; The Internet and Higher Education  Vol. 4, pp. 287-299

Ferrell, G.M (2001). The changing faces of virtual education: The common wealth of learning, Vancover, Canada.

Hei-Chia Wang(2005)  Performing a course material enhancement process with a synchronous interactive online system. Computers & Education, pages 1-15

Jared .M. carman (2007) . Blended learning Design. Knowledge Met . Oct . zooz

Kharrat .M(2002). Intellingent Tutoring  system. Negasht, No4.

Ma, L.,et al (2000). Will virtual education initiatives succeed? Information Technology and Management, 1, pp.209-227

Rena M. Palloff & Pratt Keith (2004); The Virtual Student: A Profile and Guide to Working with Online Learners; Available at: www.josseybass.com

www.madreseyefarda.com