مؤلفه‌های آموزش فرهنگ شهروندی برای دانش‌آموزان دوره راهنمایی تحصیلی با تأکید بر حیطه آموزه‌های دینی و شهروند الکترونیک*

شاه‌طالبی, بدری; قلی‌زاده, آذر; شریفی, سعید

همایش سردبیران نشریات علمی دانشگاه آزاد اسلامی

سامانه یکپارچه نشریات علمی دانشگاه آزاد اسلامی

تعداد نشریات	418
تعداد شماره‌ها	9,997
تعداد مقالات	83,560
تعداد مشاهده مقاله	77,801,362
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	54,843,970

مؤلفه‌های آموزش فرهنگ شهروندی برای دانش‌آموزان دوره راهنمایی تحصیلی با تأکید بر حیطه آموزه‌های دینی و شهروند الکترونیک*

نشریه علمی آموزش و ارزشیابی (فصلنامه)

مقاله 8، دوره 3، شماره 10، مرداد 1389، صفحه 157-178 اصل مقاله (176.03 K)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

بدری شاه‌طالبی¹؛ آذر قلی‌زاده²؛ سعید شریفی³

¹استادیار و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان (اصفهان)

²دانشیار و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان (اصفهان)

³نویسنده مسئول و دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان (اصفهان)

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی مؤلفه‌های آموزش فرهنگ شهروندی برای دانش‌آموزان دوره راهنمایی با تأکید بر دو حیطه شهروند الکترونیک و آموزه‌های دینی به روش توصیفی پپمایشی انجام شده است. جامعه آماری پژوهش مشتمل بر کلیه اعضای هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی منطقه 4 و دانشگاه‌های دولتی یزد، اصفهان، تهران، مشهد و شیراز در رشته‌های علوم‌تربیتی، جامعه‌شناسی و روانشناسی و بالغ بر 283 نفر بوده است. از بین جامعه آماری با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی در نرم‌افزار اکسل تعداد 103 نفر به عنوان حجم نمونه در نظر گرفته شدند. ابزار گردآوری اطلاعات در پژوهش حاضر پرسشنامه محقق ساخته تدوین مؤلفه‌های فرهنگ شهروندی در دو حیطه فوق با مقیاس 5 درجه‌ای لیکرت بوده است. برای تعیین روایی ابزار پژوهش از روایی صوری، محتوایی و سازه استفاده گردید. اعتبار ابزار اندازه‌گیری با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ معادل 0.95 برآورد شد که حاکی از اعتبار بالای ابزار اندازه‌گیری است. تجزیه و تحلیل اطلاعات در دو سطح آمار توصیفی شامل (میانگین، انحراف معیار، واریانس) و آمار استنباطی شامل تحلیل عاملی، آزمونt تک متغیره، آزمون خی‌دو و آزمون تعقیبیLSD برآورد گردید. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که بعد شهروند الکترونیک دارای 15 زیر مؤلفه است که از این میان «آشنایی با طریقه مقابله با رفتارهای نابهنجار و خشونت های الکترونیکی» با بار عاملی 0.63 بیشترین ضریب و مؤلفه" فرهنگ یادگیری از طریق شبکه " با بار عاملی0.4 کمترین مقدار را به خود اختصاص داده است. در بعد آموزه‌های دینی مؤلفه «صداقت» با بار عاملی 0.70 و مؤلفه «بهداشت فردی» با بار عاملی 0.343 به ترتیب با بیشترین و کمترین ضریب از سایرمؤلفه متمایز شده‌اند. در ابعاد جمعیت شناختی بین نظرات پاسخگویان تفاوتی مشاهده نگردید.

کلیدواژه‌ها

فرهنگ؛ شهروندی؛ فرهنگ‌شهروندی؛ آموزه‌های دینی؛ شهروندالکترونیک

اصل مقاله

مؤلفه‌های آموزش فرهنگ شهروندی برای دانش‌آموزان دوره راهنمایی تحصیلی با تأکید بر حیطه آموزه‌های دینی و شهروند الکترونیک^*

دکتر بدری شاه‌طالبی[1]

دکتر آذر قلی‌زاده[2]

سعید شریفی [3]

چکیده

واژگان‌کلیدی: فرهنگ، شهروندی، فرهنگ‌شهروندی، آموزه‌های دینی، شهروندالکترونیک

مقدمه

بی شک مداقه در سیر تاریخی زندگی انسان، تطور مفهومی و مصداقی فرهنگ[4]
و همچنین جایگاه و نقش ویژه آن را در شکل دهی به مناسبات و تعاملات میان فردی[5] در بافت های گوناگون زندگی جمعی به خوبی متجلی می نماید.

فرهنگ یک مفهوم اجتماعی[6] است که با ویژگی ها و کارکردهای منحصر
بفرد در بافت زندگی جمعی شکل می گیرد؛ گسترده ترین بافت زندگی امروز به زعم متخصصان در شهر[7] و در قالب زندگی شهری[8] تجلی یافته است (شیخی،1387).
از اینرو پرداختن به مفهوم فرهنگ؛ در قالب فرهنگ شهروندی[9] به عنوان مدرن ترین سبک زندگی در هزاره نوین در مطالعات فرهنگی و پژوهش های علوم انسانی
مطرح می شود.

پیوستار تاریخی فرهنگ شهروندی، فرهنگ در قالب« سبک کلی زندگی» انسانی (بنیانیان،1386؛ صالحی امیری، 1388؛ میلنر و براویت[10]، 1385؛ اندرسون و همکاران[11]، 2004؛ یونسکو[12]، a2010) و «شهروند»[13] به عنوان هر عضو محق و مسئول اجتماع انسانی که احساس تعلق و تعهد نسبت به بافت جمعی دارد و شالوده جامعه مدنی را شکل می دهد (خطیب زنجانی، 1385؛ رضایی پور، 1386) آنچنان در هم می آمیزد که گاه فرهنگ شهروندی در تبعیت از قانون و عرف به عنوان وظایف شهروندی
از منظر ارسطو و گاه در دیدگاه صاحبنظرانی چون هابز[14] در قالب نگرشی
بدبینانه به رابطه فرد و جامعه سیاسی[15] و سپس به تعبیر مارشال[16] از منظر حقوقی
(حقوق سیاسی،اجتماعی و مدنی) معنا می یابد. با تلاقی مفاهیمی چون هویت[17]، حقوق[18]، منابع اقتصادی و فرهنگی سیاسی[19] و جماعت[20] در الگوی جامعه شناختی ترنر[21] فرهنگ شهروندی شکل دیگری می یابد؛ این تعایبر تطوری اکنون به نقطه ای رسیده که با مفاهیمی چون، رفاه، آزادی، مسئولیت های اجتماعی و اخلاقی و...
پیوند می خورد و شهروند مفهومی فراتر از یک جایگاه قانونی صرف در تبعیت
از دولت می یابد و با تغییر سبک زندگی و شکل گیری تمنیات، حقوق و تکالیف جدید انسانی اهمیتی خاص یافته و شهروند به انواع شهروندی مبدل گشته است (کاستلز و دیویدسون[22]،2000).

ایـن سیر ادامه دار تا جـایی پیش می رود که در نظـر پست مدرنیست ها[23] انواع شهروندی با هویت های گوناگون از جمله شهروند بوم شناختی[24] (کورتین[25]،2002) شهروند جنسی[26] (لیستر[27]،2002) شهروند ناهمگن[28](متمایز) شهروند چند فرهنگی[29] (جاپک[30]،2002) شهروند بومی[31] (ایزین و ترنر[32] ،2002) شهروند جهانی (جهانوندی) [33] (لینکلاتر[34]،2002) شهروند اقتصادی[35] (وود ویز[36] ،2002) شهروند اجتماعی[37] (روچ[38]، 2002)و شهروند فرهنگی[39] (استیونسون[40]،2003) بار معنایی جدیدی می یابد. تعبیر دولت – ملت (جانونسکی و گران،2002) تا آنجا پیش می رود که امروزه با ورود فن آوری به عرصه زندگی و تغییر تعاملات دولت-ملت مفهوم جدیدی از شهروندی شکل می گیرد که از آن به عنوان شهروند الکترونیک[41] یاد می شود.
ظهور اجتماعات مجازی[42] در دل جوامع حقیقی نه تنها موجب کمرنگ شدن اجتماعات حقیقی و شاید موجبات تحقق شکل تازه ای از زیستن گردیده است (کشتی آرا و اکبریان،1389) بلکه با تغییر در محتوی و مضمون فرهنگ و میراث فرهنگی[43] به عنوان جوهره اصلی تربیت شهروند در عصر دیجیتالی مفهوم فرهنگ شهروندی را با چالش مواجه کرده است (رونچی[44]،2009).

شهروند الکترونیک

به اعتقاد تامپسون[45] فرهنگ نوین(شیوه زندگی کنونی) تا حدود زیادی فرهنگ رسانه ای الکترونیکی است که در آن شیوه های شفاهی وکتبی انتقال مبتنی بر
رسانه های الکترونیکی تکمیل شده و تا حدودی جای خود را به آنها داده است (1379). این پدید منجر به شکل گیری ماهیتی به نام شهروند الکترونیکی[46] و به تبع آن الزاماتی در فرهنگ شهروندی شده است. والتر و پارکس[47] (2002) اشاره به این دارند که تغییر در روابط اجتماعی امروزه شدیداً متاثر از تکنولوژی است.ظهور اجتماعات مجازی که موجب کمرنگ شدن اجتماعات حقیقی می گردد و شاید موجبات تحقق شکل تازه ای از زیستن گردد (کشتی آرا و اکبریان،1389).

شهروند الکترونیک با مفاهیمی همچون، آماد الکترونیکی[48]، مشارکت الکترونیکی[49]، رای دهی الکترونیکی[50]، سرویس های توزیع خدمات به صورت الکترونیکی[51]، دموکراسی الکترونیکی[52]، تصدیق الکترونیکی[53]، در فضای مجازی
مواجه می شود. در طبقه بندی کشورهای جهان، آمار نشان می دهد بر اساس دو
معیار (آمادگی تشکیل دولت الکترونیک و وسعت مشارکت)50 کشور جهان رده بندی شده اند که در صدر آنها کره شمالی، آمریکا، کانادا و انگلیس و در قعر جدول
آرژانتین، امارات و کویت قرار دارند (بخش امور اقتصادی و اجتماعی سازمان
ملل متحد[54]،2010). ایران در بین این 50 کشور حضور ندارد زیرا زمینه حضور در
عرصه های بین المللی مستلزم توجه به زیر ساخت هایی است که در بخشی از
آن در قالب فرهنگ استفاده از امکانات الکترونیکی و شهروند الکترونیکی باید
حاصل گردد.

در تعریف شهروند الکترونیک دارا بودن سواد کافی،تمایل و اعتماد به استفاده
از فن آوری اطلاعات و به طور کلی فرهنگ استفاده از خدمات این فن آوری به عنوان اصول شهروندی الکترونیکی مد نظر قرار می گیرد؛ افزایش بهره وری در
ارائه خدمات شهری ،بهبود کیفیت خدمات شهری ،حذف دیوانسالاری و ارائه خدمات یک مرحله ای، اطلاع رسانی دقیق و کامل، افزایش نقش مشارکتی
مردم در تصمیم سازی و تصمیم گیری های شهری، عدالت در ارائه خدمات،
نظارت بر عملکرد سازمانها، شفافیت و کاهش رشوه خواری، افزایش رفاه مردم، حفظ محیط زیست، صرفه جویی در وقت و انرژی، کاهش معضلات اجتماعی و کار آفرینی به عنوان مزایای شهر و شهروندی الکترونیک و رفتار هایی نظیر ورود
به حریم خصوصی افراد، خشونت ها و اعتیاد های اینترنتی، شکل گیری هویت
کاذب از جمله آسیب های آن به شمار می رود (قلی زاده و نوروزی، 1389).

از این رو باید نسل جدید را علاوه بر بهره مندی از آثار و نتایج مطلوب در مقابل مضرات اینگونه ارتباطات مصون ساخت.آشنایی با پیامدهای دنیای اینترنت و چگونگی مقابله با آنها می تواند بحرانهای فرهنگی ناشی از رویا رویی با این پدیده را تا سر حد امکان کاهش دهد.رفتارهای خشن، افسردگی، آسیب های اجتماعی ناشی از عضویت ناآگاهانه در انجمن های مجازی، تابلو های اعلانات و... از جمله مهم ترین تهدید اینترنت در حیطه هویت افراد است که برنامه ریزی و راه کار عملی موثری را می طلبد (نادی،1387؛ اکبریان،1387).

آموزه های دینی

بازنگری در سازمان فرهنگ مشخصاً نشان می دهد که مفروضات بنیادین[55] یک فرهنگ که زیر بنای اساسی ارزش ها و هنجارها و به تبع آن رفتارهای آشکار است(فرهنگی و همکاران،1384).متاثر از آموزه های دینی است. آموزه های دینی در هر فرهنگی سهم به سزایی در تعیین مفروضات اساسی آن به عنوان زیر ساخت اصلی

ارزش ها [56]و هنجارها[57] و به تبع آن رفـتارهای نمـادین و صـوری افـراد جـامعه دارنـد.

پس نتیجتاً مجموعه آنچه در قالب سبک کلی زندگی انسانی که از آن تعبیر
به فرهنگ می شود (بنیانیان، 1386؛ صالحی امیری، 1388؛ میلنر و براویت[58]،
1385؛ اندرسون و همکاران [59]، 2004؛ یونسکو[60] ،2010) از طریق تاثیر گذاری
بر جوهره اساسی (ارزش ها، مفروضات و هنجارها) فرهنگ را متاثر از
خود می کند.

فرهنگ شهروندی مفهومی دوسویه است در این رابطه باروفسکی[61] معتقد است فرهنگ مفهوم است نه یک واقعیت لذا نسبت به زمان مفهومی دو بعدی است از یک سو تمایل به آینده دارد و از دیگر سو میل به گذشته درآن نهفته است از این رو بسیار پیچیده است (1998). این پیچیدگی در تعامل با ابعاد دیگر اجتماع دو چندان می شود تا جایی که اکثر متخصصان بر این عقیده اند که فرهنگ شهروندی متاثر از ساختار سیاسی و حاکمیت است (گروسمن، 2000؛ کاستلز و دیویدسون، 2000). نه تنها ساختار سیاسی و مبانی حاکمیتی ایران ریشه در آموزه های دینی دارد، بلکه عناصر سازه ای اقتصادی،اجتماعی نیز متاثر از این مبانی الهی است. دین اسلام به عنوان
کامل ترین دین الهی نیز برای زندگی جمعی انسانی آموزه های را از طرق مختلف به انسان می آموزاند. آموزه های ناب اسلامی که همزمان با پیشرفت های زندگی انسانی صحت و سقم آن مشخص می گردد خود نیز به عنوان یک دین کامل همیشه پاسخگوی نیازهای آینده نوع بشر بوده است. یونسکو آموزه های دینی را «مجموعه اعتقادات معنوی دانسته که در باره دو جنبه کلیدی زندگی انسانی معنا می شود؛ جنبه اول با معنای غایی وجود بشری (فلسفه خلقت) و جنبه دیگر با وجود قدرت فرا مادی که برتر از قدرت انسانی است مرتبط است»(یونسکو[62]، b2010).

دین و تربیت مذهبی ( بلای لاک[63] 2003) تاکید بر ویژگی فرا زمانی و فرا مکانی دین در مواجه با فرایند جهانی شدن[64] و چالش با شهروندی (عاملی،1381) از جمله موضوعاتی است که در این مطالعات مورد تاکید قرار گرفته است.

آیات قرآن برای کسانی که اهل تدبر ،تعمق و تعقل اند سراسر پند و اندرز است. قرآن جامعه اسلامی و مومنان را واجد ویژگی هایی می داند، پرهیز از عجله در
انجام امور (انبیا،37)، پرهیز از سخن لغو و بیهوده، پایبندی به عهد و امانتداری (مومنون،آیات 1 تا 8) میانه روی در اعمال،با مردم به نیکی سخن گفتن
(بقره ،143،83) سخن نگفتن در باب موضوعی که به آن علم نیست (الاسراء،36) پرهیز از رفتارها و اعمالی که آسیب ها و زمینه ساز ایستایی جامعه و فرهنگ را فراهم می آورد ودر مقابل ترغیب به علم و آگاهی و تدبر(بقره ،102). از جمله این
توصیه ها و تاکید هاست.جدول زیر نشان دهنده برخی از آموزه های دینی مرتبط با شهروندی است. رعایت حقوق اقلیت ها و تایید تنوع فرهنگی در سازه های اجتماعی
(نامه 31 نهج البلاغه)، وفای به عهد و قرار داد های اجتماعی (مائده 1)، حفظ امانات و دوری از خیانت (انفال 27) تاکید و توجه به سنت ها و آداب و رسوم خوب
گذشتگان (نامه 53 نهج البلاغه) پرهیز از عوامل گسست روابط میان فردی و جمعی (حجرات 12 و 11)؛ نفی قبیله گرایی و تاکید بر تقوی (حجرات 13) احسان و بخشش دیگران (نحل90) حسن خلق (آل عمران159؛ نحل125)، صداقت (شعرا50، اسرا84، قمر55)، حجاب (احزاب59)؛ ادب و متانت، تواضع و فروتنی، ساده‌زیستی و بی‌آلایشی، انفاق و احسان به دیگران، تعهد و وظیفه‌شناسی، زندگی سالم و بهره‌مند(سلامتی و تندرستی، امنیت غذایی و تامین سبد هزینه‌های زندگی، لباس زیبا، نظافت و بهداشت، عطر و بوی خوش) حسن خلق و خوشرویی و دوستی با خویشاوندان از جمله توصیه هایی است که حضرت رضا (علیه السلام) در سلوک شهروندان بدان اشاره و تاکید دارند (شرفی،1387).

با توجه به موارد مطرح شده ،پژوهش حاضر در تلاش است،تا با بررسی برخی از مولفه های مطرح شده در حوزه شهروندی و مرتبط با آموزه های دینی و شهروند الکترونیک از دیدگاه متخصصان موضوعی،گام موثری در تدوین محتوا آموزش های فرهنگ شهروندی در دوره راهنمایی تحصیلی بردارد.

سؤالات پژوهش:

1-فرهنگ شهروندی درحیطه آموزه های دینی از چه مولفه هایی تشکیل شده است؟

2- فرهنگ شهروندی درحیطه شهروند الکترونیک از چه مولفه هایی تشکیل شده است؟

3-تناسب مولفه های تدوین شده با اهداف فرهنگ شهروندی از دیدگاه متخصصین چگونه است؟

روش پژوهش، ابزار پژوهش، جامعه آماری، نمونه و روش نمونه گیری

روش پژوهش حاضر توصیفی از نوع پیمایشی است. ابزار اندازه گیری پژوهش پرسشنامه محقق ساخته بر اساس طیف 5 درجه ای لیکرت بود که اعتبار صوری آن بر اساس نظر متخصصین موضوعی و پیشینه تحقیق تایید و اعتبار سازه آن با استفاده از تحلیل عاملی تایید گردید. همچنین پایایی ابزار پژوهش با استفاده از آلفای کرونباخ با ضریب 92% مورد تایید قرار گرفت که نشان دهنده اعتبار بالای ابزار می باشد. جامعه آماری در این پژوهش کلیه متخصصان موضوعی از اساتید دانشگاههای آزاد منطقه چهار، دانشگاه تهران، شیراز و اصفهان، یزد و مشهد در رشته های جامعه شناسی، علوم تربیتی و روان شناسی به تعداد 283 نفر بوده اند. در این پژوهش بر اساس فرمول تعین حجم نمونه تعداد 103 نفر به روش تصادفی طبقه ای متناسب با حجم با استفاده از نرم افزار اکسل برای شرکت در پژوهش حاضر انتخاب شدند.

یافته های پژوهش

در پاسخ به سوال 1- پژوهش « فرهنگ شهروندی در حیطه شهروند الکترونیک از چه مولفه های تشکیل شده است؟ جدول شماره 1- مولفه های تدوین شده در حیطه شهروند الکترونیک (15 مولفه )فراوانی نظر پاسخگویان و بارهای عاملی اختصاص یافته به هر یک از عوامل و جدول شماره 2- انحراف معیار و میانگین هر یک از مولفه ها را نشان می دهد.

جدول 1- مولفه های تدوین شده در حیطه شهروند الکترونیک

(فراوانی و بار عاملی هر مولفه)

مقادیر الکترونیک	کاملا موافق	موافق	بی نظر	مخالف	کاملا مخالف	بار عاملی
تاکید بر فرهنگ استفاده از خدمات دولت الکترونیکی	0.48	0.48	0.4	*	*	0.443
فرهنگ یادگیری از طریق شبکه	0.59	0.39	0.2	*	*	0.440
آشنایی با شیوه های حفاظت از حقوق مولفین و تاثیرات سوء نقض قوانین	0.62	0.36	0.2	*	*	0.635
پرهیز از رفتارهای خطر ساز شبکه ای	0.55	0.32	0.10	0.3	*	0.604
آشنایی با فرهنگ تجارت الکترونیکی	0.58	0.37	0.3	0.2	*	0.576
آشنایی با تعهدات حاکم بر خریدهای آن لاین	0.60	0.38	0.2	*	*	0.632
آشنایی با طریقه مقابله با رفتارهای نابهنجار و خشونتهای الکترونیکی	0.45	0.45	0.8	0.1	0.1	0.636
توانایی درک هویت الکترونیکی در فضای مجازی	0.36	0.52	0.12	*	*	0.508
اعتماد به امکانات فضای مجازی	0.48	0.48	0.8	*	*	0.567
عدم سوء استفاده از آزادی های فضای مجازی	0.51	0.48	0.51	*	*	0.571
تمایل به عضویت در انجمن های الکترونیکی	0.38	0.40	0.17	0.5	*	0.553
توانایی کسب اطلاعات از فضای مجازی	0.49	0.47	0.3	0.1	*	0.530
احترام به حریم نامرئی الکترونیکی دیگران	0.59	0.39	0.1	0.1	*	0.571
توانایی درک پیام انسانی از ارتباطات مجازی	0.47	0.36	0.16	0.1	*	0.541
تمایل به مشارکت در فعالیتهای گروهی در فضای مجازی	0.41	0.40	0.17	0.2	*	0.558

نتایج جدول فوق نشان می دهد از مجموع مولفه های فوق هیچ مولفه ای حذف نشده است و مولفه های شماره 7 و 3 به ترتیب با عنوان «آشنایی با طریقه مقابله با رفتارهای نابهنجار و خشونت های الکترونیکی» با بار عاملی 0.636 و«آشنایی با شیوه های حفاظت از حقوق مولفین و تاثیرات سوء نقض قوانین»با بار عاملی 0.635 بیشترین ضریب و مولفه شماره 2 با عنوان «فرهنگ یادگیری از طریق شبکه» با بار عاملی 0.440 کم ترین ضریب را به خود اختصاص داده اند.

جدول 2- مولفه های تدوین شده در حیطه شهروند الکترونیک

(میانگین و انحراف از معیار)

مولفه های شهروند الکترونیک	انحراف معیار	میانگین
1. تاکید بر فرهنگ استفاده از خدمات دولت الکترونیکی	.85870	4.5000
2. فرهنگ یادگیری از طریق شبکه	.86334	4.3900
3. آشنایی با شیوه های حفاظت از حقوق مولفین و تاثیرات سوء نقض قوانین	1.00000	3.9000
4. پرهیز از رفتارهای خطر ساز شبکه ای	1.03201	4.1600
5. آشنایی با فرهنگ تجارت الکترونیکی	.99874	3.9500
6. آشنایی با تعهدات حاکم بر خریدهای آن لاین	.94580	3.8800
7 .آشنایی با طریقه مقابله با رفتارهای نابهنجار و خشونت های الکترونیکی	.87450	4.2700
8. توانایی درک هویت الکترونیکی در فضای مجازی	.71428	4.5700
9. اعتماد به امکانات فضای مجازی	.78393	4.5400
10. عدم سوء استفاده از آزادی های فضای مجازی	.77094	4.5400
11. تمایل به عضویت در انجمن های الکترونیکی	.84871	4.3700
12. توانایی کسب اطلاعات از فضای مجازی	.79462	4.4300
13. احترام به حریم نامرئی الکترونیکی دیگران	.73382	4.6300
14. توانایی درک پیام انسانی از ارتباطات مجازی	.71520	4.5600
15. تمایل به مشارکت در فعالیت های گروهی در فضای مجازی	.64971	4.6100

از میان میانگین ها و انحراف از معیار جدول فوق مولفه شماره 13 با عنوان «احترام به حریم نامرئی الکترونیکی دیگران» بیش ترین میانگین (4.63) و مولفه شماره
6 با عنوان «آشنایی با تعهدات حاکم بر خریدهای آن لاین» کمترین میانگین را داراست. همچنین مولفه شماره 11 با عنوان «پرهیز از رفتارهای خطر ساز شبکه ای» بیشترین انحراف معیار (1.03) و مولفه شماره 15 با عنوان «تمایل به مشارکت در فعالیت های گروهی در فضای مجازی» (0.64)کم ترین انحراف معیار را به خود اختصاص داده است.

در پاسخ به سوال 2- پژوهش « فرهنگ شهروندی در حیطه آموزه های دینی از چه مولفه های تشکیل شده است؟ جدول شماره 3- مولفه های تدوین شده در حیطه آموزه های دینی(11 مولفه) فراوانی نظر پاسخگویان و بارهای عاملی اختصاص یافته به هر یک از عوامل و جدول شماره 4- انحراف معیار و میانگین هر یک از مولفه ها را نشان می دهد.

جدول 3- مولفه های تدوین شده در حیطه آموزه های دینی

(فراوانی و بار عاملی، میانگین و انحراف از معیار هر مولفه )

مقادیر الکترونیک	کاملا موافق	موافق	بی نظر	مخالف	کاملا مخالف	بار عاملی	میانگین	انحراف معیار
توکل	0.39	0.49	0.11	*	0.1	0.213	4.1600	.81303
تقوی	0.59	0.37	0.3	0.1	*	0.601	4.0600	1.03299
عمل به احکام اسلامی	0.22	0.27	0.28	0.21	0.2	0.587	4.2800	.86550
آشنایی با مبانی هستی شناختی	0.19	0.33	0.26	0.21	0.1	0.190	4.3200	.77694
ایثار و از خود گذشتگی	0.44	0.40	0.16	*	*	0.622	4.3300	.88825
حفظ سنن اسلامی در پوشش	0.30	0.29	0.33	0.8	*	0.415	4.3700	.92829
امانتداری	0.91	0.8	0.1	*	*	0.578	4.0300	1.01956
صداقت	0.90	0.10	*	*	*	0.704	4.2600	.86012
تعادل در انجام امور	0.19	0.33	0.26	*	0.1	0.689	4.3500	.90314
بهداشت فردی	0.77	0.20	0.2	*	0.1	0.343	4.3500	.78335
حسن خلق	0.86	0.13	0.1	*	*	0.046-	4.8200	.45793

نتایج جدول نشان می دهد از مجموع 11 مولفه مطرح شده تحت آموزه های دینی سه مولفه شماره 11، 4 و 1 به ترتیب با بارهای عاملی 0.04-، 0.19 و 0.21 حذف شدند. همچنین مولفه شماره 8 با عنوان «صداقت» با بار عاملی 0.70 و مولفه شماره 10 با عنوان «بهداشت فردی» به ترتیب بیشترین و کم ترین ضریب از سایر مولفه متمایز شده اند. نتایج جدول فوق نشان می دهد از میان میانگین ها و انحراف از معیار جدول فوق مولفه شماره 2 با عنوان « تقوی » کم ترین میانگین (4.06) و بیشترین انحراف معیار(1.03) و مولفه شماره 11 با عنوان «حسن خلق» بیشترین میانگین(4.8) و کم ترین انحراف معیار(0.45) را داراست.

جداول (4- و 5-) نشان دهنده مقیاس تناسب نمونه گیری و آزمون بارتلت برای هر دو اصلی آموزه های دینی و شهروند الکترونیک است.

جدول4- نتایج آزمون KMO و آزمون بارتلت مرتبط با

مولفه های آموزه های دینی

مقیاس تناسب نمونه گیریKMO	0.789
آزمون کروی بارتلت	خی دو تقریبی	657.063
	درجه آزادی	153
	سطح معنا داری	0.00

نتایج جدول فوق نشان می دهد که مقیاس آزمون کیزر مایر و اولکین برابر 0.78 است و این مقدار بیانگر این است که نمونه از کفایت مناسب جهت تحلیل عامل بر خوردار بوده و آزمون بارتلت نیز بیانگر این است که با اطمینان می توان در مورد همبستگی میان مولفه های موجود قضاوت نمود.

جدول 5- نتایج آزمون KMO و آزمون بارتلت مرتبط

با مولفه های شهروند الکترونیک

مقیاس تناسب نمونه گیریKMO	0.745
آزمون کروی بارتلت	خی دو تقریبی	505.451
	درجه آزادی	136
	سطح معنا داری	0.00

نتایج جدول فوق نشان می دهد که مقیاس آزمون کیزر مایر و اولکین برابر 0.78 است و این مقدار بیانگر این است که نمونه از کفایت مناسب جهت تحلیل عامل بر خوردار بوده و آزمون کروی بارتلت نیز بیانگر این است که با اطمینان می توان در مورد همبستگی میان مولفه های موجود قضاوت نمود.

در پاسخ به سوال سوم پژوهش « تناسب مولفه های تدوین شده با اهداف فرهنگ شهروندی از دیدگاه متخصصین چگونه است؟» جدول 5- نشان دهنده آزمون تی تک متغیره با میانگین فرضی 3 برای تعیین تناسب مولفه های مذکور با اهداف فرهنگ شهروندی است.

جدول 6- آزمونT تک متغیره با میانگین فرضی 3

مقادیر	میانگین فرضی برابر 3
مقادیر	مقدار T	درجه آزادی	سطح معنا داری	تفاوت میانگین
شهروند الکترونیک	26.06	99	0.00	1.34
آموزه های دینی	27.24	99	0.00	1.30

جدول فوق نشان دهنده این مطلب است که میانگین محاسبه شده از سطح میانگین فرضی بالاتر است.همچنین مقدارT، با توجه به سطح معنا داری نشان می دهد که در سطح (P<0.001) معنادار می باشد. این بدان معناست که دو مولفه مذکور و زیر مولفه های آن با اهداف آموزش های فرهنگ شهروندی متناسب است.

بحث و نتیجه گیری

آموزش فرهنگ شهروندی، رویکرد جدیدی است که اکثر کشورهای توسعه یافته بدان پرداخته اند و نتایج موثر آن بر توسعه پایدار کشور، رفاه و پیشرفت های فرهنگی و اجتماعی باعث شده کشورهای در حال توسعه ضرورت آن را درک نموده و برای زمینه تحقق آن را فراهم نمایند. درک شایسته از میراث فرهنگی یک کشور و نیاز نسل های حاضر و آینده در پرداختن به این مسئله بسیار اهمیت دارد چرا وابستگی فرهنگ شهروندی به تربیت انسانی است که موجب شکوفایی و توسعه همه جانبه جوامع می شود. توجه به مولفه های اصلی و سازه های بنیادین هر فرهنگ برای تدوین محتوا و به تبع آن آموزش اثر بخش مستلزم توجه عناصر تاثیر گذار و
مولفه های بنیادین هر فرهنگ است؛ مولفه های دینی به عنوان مهم ترین بعد عناصر فرهنگی از یک سو و عناصر سازنده فرهنگ شهروند الکترونیک که با فرآیند
جهانی شدن شکل می گیرد از جمله مولفه های مورد نظر متخصصان در تدوین محتوی آموزش های فرهنگ شهروندی است.

شهروند الکترونیک تعبیر جدیدی است از شهروند دنیای مدرن که فرهنگ استفاده از فن آوری اطلاعات و ارتباطات را دارا باشد.به عبارت دیگر شهروند هزاره سوم در شرایطی زندگی می کند که فن آوری های اطلاعاتی و ارتباطی شیوه زندگی (فرهنگ) او را تحت تاثیر قرار داده اند. آمارها نشان می دهد تمایل کشورهای جهان به استفاده از فن آوری های ارتباطی افزایش یافته است.اینترنت به عنوان مهم ترین ابزار این فن آوری های نوین پر استفاده ترین ابزار در این عرصه است تا جایی که درسال 2006 تعداد کاربران به بیش از 1854420 برابر از 25 سال قبل(213نفر)رسیده است(رونچی،2009).این آمارها نشان دهنده تمایل اجتماعات انسانی به استفاده از این ابزار مفید در ارتباطات و تعاملات دارد.در ایران نیز در سال 86 کاربران اینترنت در ایران 2/11 میلیون نفر بوده که از ضریب متوسطی نسبت به ضریب جهانی برخوردار است (شرکت مخابرات ایران،1386). در هر صورت آنچه به عنوان زیر ساخت
شکل گیری شهروند الکترونیک در گام اول چه در داخل و چه در عرصه بین الملل لازم است، تبین فرهنگ شهروندی در این بعد است.به عبارت دیگر سبک و شیوه تعاملات در قالب فن آوری به گونه ای که علاوه بر برخورداری از آثار مفید آن زمینه آسیب های ناشی از استفاده در کوتاه مدت و بلند مدت به کمترین حد ممکن برسد.تحقیقات زیادی در زمینه شناسایی میزان تاثیر گذاری اینترنت بر ارزش های زندگی جمعی انسانی شکل گرفته است؛ پژوهش ها نشان می دهد 45 درصد از
دانش آموزان از اینترنت استفاده می کنند و میانگین میزان این استفاده 498 دقیقه در هفته است ؛ و از این میان 127 دقیقه از چت در اینترنت به خود اختصاص یافته است (زنجانی زاده و جوادی ،1384).

این مطلب نشان دهنده نقش بسیار پر اهمیت این فن آوری در عرصه زندگی
دانش آموزان به عنوان نسل های آتی است.از این رو این پژوهش در صدد شد تا در عرصه فرهنگ شهروندی در این بعد اقدام به تدوین مولفه ها و تایید نظر متخصصین امر در این راستا نماید. نتایج این پژوهش در پاسخ به سوال اول نشان داد،از مجموعه مولفه های تعیین شده(15 مورد)،عناصری با عنوان «آشنایی با طریقه مقابله با رفتارهای نابهنجار و خشونت های الکترونیکی» با بار عاملی 0.636 و«آشنایی با شیوه های حفاظت از حقوق مولفین و تاثیرات سوء نقض قوانین»با بار عاملی 0.635 بیشترین ضریب را به خود اختصاص داده اند.

این بدین معنا ست که از منظر متخصصان امر آنچه زمینه ساز شکل گیری شهروند الکترونیک در این عرصه است،به عنوان مهم ترین مورد پیشگیری از آسیب پذیری است؛چرا که آمار نشان می دهد ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه هنوز نتوانسته است سهم مهمی در توسعه داخلی و و آمادگی در سطح بین المللی کسب نماید و همچنان از این فن آوری به عنوان واردات استفاده می کند.از سوی دیگر تمایل به استفاده از این ابزار روز به روز بیشتر می شود و در کوتاه مدت توان جایگزینی امکانات مشابهی همچون اینترانت وجود ندارد،بدین جهت آنچه به عنوان یک دغدغه از سویی متخصصین مطرح می شود شیوه های مقابله با آسیب ها و ناهنجاری های شبکه ای است که از طریق فرآیند آموزش و فرهنگ آموزی توسط نهادهای ذیربط بایستی مد نظر قرار گیرد.

فرهنگ استفاده از امکانات اینترنتی نه تنها معطوف به استفاده های فردی نمی گردد و واجد حقوق و قوانینی است بلکه رعایت آن به عنوان مهم ترین عامل بعد از مصون سازی فرهنگی،رعایت حقوق و قوانین حاکم بر فضای مجازی است
که از جمله مهم ترین آن می توان به آشنایی با شیوه های حفاظت از حقوق مولفین اشاره نمود.

نقش دین در شکل گیری فرهنگ شهروندی چنان واجد اهمیت است که عناصر سازه ای فرهنگ همچون هویت ملی تحت تاثیر شدید دین است. همچنین نقش دین در شکل دهی به مفروضات بنیادین و عناصر اساسی و جوهر اصلی فرهنگ اهمیت پرداختن به آن را در قالب بک بعد مجزا بسیار محرز می کند. از میان عناصر
آموزه های دینی؛ صداقت مهم ترین عامل در میان مولفه های مذکور است که از سایر مولفه های فوق متمایز شده است.به نظر می رسد،مهم ترین عامل تعین کننده در رفتار شهروندی با توجه به کاهش اعتماد متقابل در تعاملات میان فردی صداقت است و بالا بودن بار عاملی آن به واسطه احساس کاهش آن در جامعه از سوی متخصصان موضوعی و همچنین احساس نیاز به وجود آن به واسطه تاثیرات مطلوب ناشی از آن است. یکی از شاخص ترین تعابیر و وجوه صداقت ؛راستگویی است،که آموزه های اسلامی بدان بسیارتاکید می کند؛ خاصه در آیات قرآن کریم بارها و بارها اشاره شده است (اسراء،80؛ شعرا،84) و حتی صدق را مقامی می داند نزد خداوند متعال برای متقین و بالاتر از این مقامی نیست.همچنین در روایات و تعابیر اسلامی از این صفت پسندیده بسیار سخن رفته است که مجال پرداختن بدان نیست. در حوزه شهروندی جو کواک (2007) صداقت را یکی از ارزش های با اهمیت و جزء خصائل شهروندی
می داند. همچنین گبیسون (2009) صداقت را به عنوان یکی از ابزارهای توسعه
سریع دانش و مهارت ها در قرن بیست و یکم و فرآیند جهانی شدن به دانش آموزان معرفی می کند.

از آنجا که اجماع نظرات متخصصان به عنوان یکی از شاخص های اصلی طرح محتوای آموزشی واجد اهمیت می نماید (میرزابیگی،1384) در خصوص درجه تناسب مولفه های مطرح شده؛ نزدیکی میانگین نظرات متخصصان امر در آمار توصیفی و مقایسه آن در آزمونt در مقایسه با میانگین فرضی 3 نشان می دهد
که دو مولفه مذکور(آموزه های دینی و شهروند الکترونیک) و زیر مولفه های آن متناسب با اهداف آموزشی در این دوره سنی و متناسب جهت طرح در محتوای آموزشی است.

از آنجا که مرز متمایز کننده ای نمی توان میان ارزش ها و آموزه های دینی ترسیم نمود، همپوشانی زیادی بین این دو مجموعه پیش می آید، تا جایی که گاهی ارزشها و آموزه های دینی یکی می شود.آموزه های دینی در فرهنگ اسلامی از ارزشهای دینی منتج می شوند حال آنکه هر آنچه در جامعه ارزش تلقی می شود،ضرورتا در فرهنگ اسلامی جایگاهی ندارد،و ضرورتا هر آنچه در فرهنگ اسلامی ارزش تلقی می شود مطلوبیت جمعی ندارد و ارزش ها صرفا به واسطه مطلوبیت و مقبولیت جمعی
واجد اهمیت اند.

پیشنهادها

در بعد آموزه های دینی و مطرح شدن صداقت به عنوان مهم ترین مولفه تحت این مجموعه به نظر می رسد در بعد آموزش فرهنگ شهروندی شکاف میان واقعیت مطلوب و واقعیت موجود در جامعه زمینه عدم تحقق درک نتایج آن را در نسل آتی منجر شود. از این رو تاکید بر آثار بلند مدت این ارزش از یک سو و تحت تاثیر قرار دادن نهاد اولیه خانواده به عنوان نهاد تاثیر گذار در انتقال آن اهمیت بالایی دارد. در حیطه شهرو ند الکترونیک پیشنهادات زیر به نظر می رسد:

1-یکی از اصول اولیه آگاهی از نقش شهروند جهانی درک انتظارات و نیازهای جهانی است و ضرورتا این مهم با ارتباطات تسهیل می گردد. از این رو در بعد آموزشی فرهنگ شهروندی ضرورتا باید به موضوع ارتباطات فرامرزی و الکترونیکی تاکید گردد.

2-در بعد آموزشی بر کودکان و نوجوانان؛ آموزش های الکترونیکی در قالب مفاهیم رایانه ای خلاصه می گردد این در حالی است که فن آوری ارتباطات و اطلاعات محدوده زیادی را از تلفن ثابت، تلفن همراه و فن آوری های مرتبط به آن، اینترنت، اینترانت، شبکه های داخلی، فن آوری های بی سیم و...را در بر می گیرد. این بدین معناست که بایستی آموزش های فرهنگ شهروندی در این مجموعه به گستردگی خاص با در نظر گرفتن سطوح درک مخاطبین از دبستان تا دانشگاه را تحت پوشش قرار دهد و با مصون سازی از طریق آگاهی بخشی تبعات مثبت و منفی هر کدام زمینه پذیرش آگاهانه را در نسل جدید فراهم آورد.

3-آموزش های فرهنگ شهروندی با تاکید بر رایانه به عنوان یک ابزار انتقال از نقش منفی آن به عنوان یک مخاطب برای شهروندان غافل شده است، جایگزین کردن ابزاری برای تسهیل در ارتباطات میان فردی به عنوان مخاطب، زمینه شکل گیری کاهش تعاملات میان فردی را ایجاد و طبعا به سرد شدن ارتباطات انسانی و تمایل به فرد گرایی منجر می گردد. به نظر می رسد
عمده ترین آسیب های ناشی از تکنولوژی در زندگی انسانی از این طریق صورت می گیرد. از این رو با تاکید بر افزایش توانمندی استفاده از ابزارهای الکترونیکی زمینه افزایش ارتباطات چهره به چهره انسانی را افزایش داده و تا حد قابل ملاحظه ای در برابر تبعات آن مصون سازی کرد.

4-در بعد آموزشی بر کودکان و نوجوانان؛ آموزش فراگیر دانش آموزان از
دوره های قبل از دبستان با این تکنولوژی و زمینه سازی برای توانمند سازی ارتباطی در مدارس می تواند با کاهش شکاف آگاهی میان نسلی زمینه
عقب ماندگی گروهی را به واسطه عدم دسترسی به امکانات کم تر نماید.

منابع

اکبریان ا. 1387. راهکارهای مواجه با بزه اینترنتی. مجموعه مقالات همایش ملی
راهکارهای مواجه علمی و عملی با بزه دیدگان و بزه کاران، دانشگاه
آزاد اسلامی خوراسگان، 372-388.

باروفسکی ر. 1378. امکانات فرهنگی.ترجمه ک مستشاری،گزارش جهانی فرهنگ
فرهنگ خلاقیت و بازار،چاپ اول، تهران: کمسیون ملی یونسکو.

بنیانیان ح. 1386. فرهنگ توسعه: خط‌مشی گذاری برای تقویت فرهنگ توسعه
در ایران. تهران: امیرکبیر.

تامپسون، ج.(1379). ایدئولوژی و فرهنگ مدرن (نظریه اجتماعی انتقادی در
عصر ارتباطات توده

خطیب زنجانی ن . 1385. آموزش شهروندی ؛ ضرورت جامعه امروز. روزنامهکیهان، شماره 18703.

رضایی پور آ. 1387. مجموعه کامل قوانین و مقررات حقوق شهروندی.
چاپ سوم،تهران: انتشارات آریان.

شرفی ح . 1387. سلوک فردی شهروندان در آرمانشهر رضوی. مجموعه
مقالات شهر بهشت، قابل دسترسی در سایت www.shahrbehesht.ir
تاریخ دسترسی5/12/1388.

شیخی م ت. 1387. جامعه شناسی شهروندی و آسیب شناسی شهری. چاپ اول:
تهران انتشارات حریر.

صالحی امیری،س ر. 1388. انسجام ملی و تنوع فرهنگی. تهران: انتشارات مجمع
تشخیص مصلحت نظام، مرکز تحقیقات استراتژیک.

عاملی س ر. 1380. تعامل جهانی شدن، شهروندی و دین. فصلنامه علوم اجتماعی،
18: 167-200.

فرهنگی ع ا، شاه میرزایی و، حسین زاده ع. 1384. نظریه پردازان و مشاهیر
مدیریت. تهران: انتشارات عتیق.

قلی زاده آ، نوروزی م. 1389. هویت بخشی فرهنگی در شهر الکترونیک.
چکیده مجموعه مقالات همایش اصفهان، فرهنگ، شهر سالم؛ دانشگاه
آزاد اسلامی واحد خوراسگان و سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.

کشتی آرای ن، اکبریان ا . 1389. شهروند الکترونیک و لزوم تقویت هویت فرهنگی.
چکیده مجموعه مقالات همایش اصفهان، فرهنگ، شهر سالم؛ دانشگاه
آزاد اسلامی واحد خوراسگان و سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.

میلنرآ، براویت ج. 1385. درآمدی بر نظریه فرهنگی معاصر. ترجمه
ج محمدی. چاپ اول، تهران: انتشارات ققنوس.

میرزابیگی ع. 1384. برنامه ریزی و طرح درس در آموزش رسمی و تربیت
نیروی انسانی، چاپ دوم، تهران: نشر یسطرون.

کاستلز ا، دیویدسون آ. 1382. مهاجرت و شهروندی. ترجمه ف تقی لو، چاپ اول،
تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.

نادی م ع. 1387.جرایم اینترنتی دانشجویان و نقش دانشگاهها در پیشگیری از وقوعاین
جرائم. مجموعه مقالات همایش ملی راهکارهای مواجه علمی و عملی
با بزه دیدگان و بزه کاران، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان، 274-308.

Anderson E, Hoeberigs R, Mackinnon L , Thwaites T. (2004).Culturally inclusive arts education in Aotearoa. New Zealand, School for Visual and Creative Arts in Education The University of Auckland New Zealand,1-3.

Blaylock L. 2003.Why citizenship needs to take its spiritualand religious franters mor seriously.teaching citizenshi, 4 :24-29.

Curtin D. (2002).Ecological citizenship. Handbook of citizenship studies, Sage Publications,

Grossman D. (2000). The global and the local in partnership: Innovative approaches to citizenship education. paper presented at the sixth Unesco-Aceid,international conference on education, Bangkok, Thailand.

Isin EF,Turner B S. (2002). Citizenship Studies: An introduction. handbook of citizenship studies, Sage publications, 1-11.

Joppke C. (2002) .Multicultural citizenship, handbook of citizenship studies, Sage publications, and New Delhi, 45-259.

Lister r. (2002). Sexual citizenship. handbook of citizenship studies, Sage publications, New Delhi ;191-209.

RocheM . (2002). Social cCitizenship: Grounds of social change handbook of citizenship studies, Sage publications, New Delhi, 69-86.

Ronchi A M. (2009). E culture, cultural content in the digital age. verlang Berlin Germany, springer ,453 p

Stevenson N. (2003). Cosmopolitan questions. Open university press McGraw-hill education.

Unesco.(2010a). Citizenship education for the 21st century. Available from http://www.unesco.org/education/tlsf/TLSF/theme_b/mod07/mod07task03/appendixhtm [Accessed 2010-01-27 4:42 pm].

Unesco. (2010b).Teaching and learning for a sustainable future, curriculum themes, Culture & religion for a sustainable future. available from: http://www.unesco. org/ducation/lsf/ TLSF/pdf/pdf_list.htm [Accessed 2010-03- 17 10:35 am].

Woodiwiss A. (2002). Economic citizenship: Variations andthe threat of globalization, foundations of rights, handbook of citizenship studies, Sage publications, and New Delhi, 53-69

* این مقاله برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد می باشد.

1- استادیار و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان (اصفهان)

2- دانشیار و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان (اصفهان)

3- نویسنده مسئول و دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان (اصفهان)

1- Culture

2- Interpersonal interactions

3- Social context

4- City

5- Civil life

6- Citizenship of culture

1- Milner and bravit

2- Anderson and et al.

3- UNESCO (United Nations Educational Scientific and Cultural Organization)

4- Citizen

5- Thomas habs

6- Social of Political

7- T.m.marshal

8- Identity

9- Rights

10-Social,cultural and economical sources

11-Passel

12-Brayan terner

13-Castels & Davidson

14-Postmodernists

1- Biological citizenship

2- Deane Curtin

3- Sexual citizenship

4- Ruth lister

5- Heterogeneous citizenship

6- Multicultural citizenship

7- Christian joppke

8- Native citizenship

9- Isin and turner

10-Cosmopolitanism

11-Andrew Linklater

12-Economic citizenship

13-Anthony woodiwiss

14-Social citizenship

15-Maurice roche

16-Cultural citizenship

17-Stevenson

18-E- citizen

19-Virtual community

20-Social heritage

21-Alfredo M.Ronchi

1- Tampson

2- E-citizen

3- Walther & Parks

4- E-procurement

5- E-participation

6- Electronic voting

7- Electronic services delivery

8- E-democracy

9- E-Authentication

10-United Nations Department of Economic and Social Affairs

1- Basic assumptions

1- Value

2- Norms

3- Milner and bravit

4- Anderson and et al.

5- UNESCO (United Nations Educational Scientific and Cultural Organization)

6- Robert barofski

7- UNESCO (United Nations Educational Scientific and Cultural Organization)

1- Blaylock

2- Globalization

مراجع