نظام حقوقی حاکم بر‌ایستگاههای فضایی و نحوه استفاده و بهره‌برداری از آنها

تحقیقات حقوقی بین المللی

مقاله 7، دوره 5، شماره 15، خرداد 1391، صفحه 9-26   

نویسنده

داریوش اشرافی^*

چکیده

نظام حقوقی حاکم بر‌ایستگاههای فضایی
و نحوه استفاده و بهره‌برداری از آنها
 

کلیدواژه‌ها

واژگان کلیدی: حقوق بین الملل؛ ایستگاههای فضایی؛ نظام حقوقی

اصل مقاله

مقدمه

اگر چه اطلاع بر رمز و راز ستارگان و سیارات، تاریخی بس طولانی دارد و بشر از صدها سال پیش تلاش

می کرده است تا نه تنها از واقعیات سیارات، ستارگان و ماه اطلاع حاصل کند بلکه تأثیر حرکت آنها را در سرنوشت

خویش و حوادث طبیعی که در زمین اتفاق می افتاده است دریابد اما فقط در نیم قرن گذشته بوده است که به مدد

پیشرفتهای حیرت انگیزی که در تکنولوژی هوا و فضا رخ داد قادر شد تا ماه و کرات دیگر را به تسخیر خود

درآورد و رؤیای اطلاع دقیق از ماه و بعضی کرات دیگر را جامه تحقق پوشد. رشد و توسعه حیرت انگیز تکنولوژی

فضایی نه تنها سبب شده است که آگاهی بشر از فضای ماورای جو و حرکت سیارات و وضعیت خورشید افزایش

یابد بلکه سبب شده است که بشر از فضای ماورای جو بهره برداری کند. استقرار ماهواره های متعدد برای اهداف

برقراری ارتباطات، انتقال امواج رادیو تلویزیونی، هواشناسی، کنترل و هدایت هواپیماها و کشتیها از جمله چنین

استفاده هایی است. اگر چه انجام فعالیت های فضایی در ابتدا منحصر به دو ابر قدرت شوروی سابق و امریکا بود و

هنوز نیز از محدوده چندین کشور صنعتی فراتر نمی رود. معهذ ااین مسأله سبب نگردید تا تنظیم قواعد و مقرراتی که

تعیین کننده حقوق و تعهدات کشورها و روابط آنها با یک دیگر است مورد غفلت قرار گیرد. مجمع عمومی سازمان

ملل متحد به عنوان مکانی که در واقع نقش یک پارلمان جهانی ر اایفا می کند مناسب ترین گزینه و مکان برای بحث،

هدایت و تنظیم قواعد و مقرراتی در این رابطه بود. لذا این چنین بود که مجمع عمومی سازمان ملل متحد در قطع نامه

1

1721 که در 20 دسامبر 1961 صادر کرد به اتفاق آرا تصویب نمود که ((حقوق بین الملل از جمله (XVI

) شماره

منشور ملل متحد بر فضای بیرونی و اجرام آسمانی شمول دارد، فضای بیرونی و اجرام آسمانی برای اکتشاف

 

بهره برداری مطابق حقوق بین الملل توسط تمامی کشورها آزاد هستند و نمی توان آنها را اختصاصی کرد)). متعاقب این

 

قطع نامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در 13 دسامبر 1963 به اتفاق آرا اعلامیه اصول عمومی حاکم بر فعالیت های

 

کشورها در اکتشاف و بهره برداری از فضای بیرونی را پذیرفت .این اعلامیه توصیه کرد که ضروری است این اصول

 

شکل یک موافقت نامه بین المللی به خود گیرد. لذا معاهده اصول حاکم بر فعالیت های کشورها در اکتشاف و

 

بهره برداری از فضای بیرونی از جمله ماه و سایر اجرام آسمانی منعقده در سال

 

 

2

1967 میلادی که پایه حقوق فضا را

تشکیل می دهد و تعدادی دیگر از معاهدات بین المللی که راجع به فعالیت کشورها یا اتباع آنها یا حتی سازمان های

 

بین المللی در تعقیب این نیاز منعقد شدند که به همراه عرف بین المللی بعنوان یک رویه عمومی که به عنوان حقوق

 

پذیرفته شده اند، اصول کلی حقوق و دکترین

 

 

3

حقوقی به عنوان منابع دیگر حقوق فضا مطرح هستند . از آنجا که

ارسال ایستگاه های فضایی به فضای ماورای جو و استقرار آنها در فضا و بهره برداری از آنها در چارچوب این

 

معاهدات، قواعد، مقررات و اصول صورت می پذیرد. بنابراین در تبیین نظام حقوقی حاکم بر ایستگاه های فضایی

 

به این منابع عندالاقتضا استناد خواهد شد. ورود کشور ما به تحقیقات فضایی و برنامه دولت برای حضور فعال

 

در این عرصه اهمیت بحث و بررسی موضوعات مرتبط با حقوق حاکم بر فضای ماورای جو از جمله قواعد و

 

مقررات حاکم بر ایستگاههای فضایی را دوچندان کرده و ضرورت تسلط حقوق دانان بین المللی کشور ما به این گونه

 

قواعد و مقررات بیش از پیش احساس می شود.

 

 

1

 

-A/RES/١٧٢١(XVI){A-E}

 

2

 

-Outer Space Treaty

 

-2 مستنبط از ماده 38 اساسنامه دیوان دادگستری بین المللی

 

1 ایستگاه فضایی

در این مبحث به دو بخش چیستی ایستگاه فضایی و تاریخچه استفاده از ایستگاه های فضایی پرداخته

میشود.

1-1 -ایستگاه فضایی چیست

قبل از این که توضیحی از ایستگاه فضایی ارایه شود باید ذکر شود که کشورهای فضایی جهت اکتشاف و

بهره برداری از فضای ماورای جو ابزار، دستگاه ها و ماشین آلاتی را به فضا پرتاب میکنند . در متون و اصطلاحات

فضایی این اشیا به نام های ماشین فضایی

4، فضاپیما 5، سفینه فضایی 6، ماهواره 7، اشیای فضایی 8 و ایستگاه فضایی 9

نامیده

می شوند. اما در اغلب متون راجع به فضا و معاهدات مرتبط با نحوه استفاده و بهره برداری از فضای ماورای جو،

 

اصطلاح شی فضایی به کار رفته است. اگر چه تعریف دقیقی از شی فضایی به عمل نیامده لیکن گفته می شود که

 

شی فضایی شی ای است که به منظور استفاده در فضای ماورای جو طراحی شده است یا این که در فضای ماورای

 

جو استفاده می شود.

 

 

10

با این تعریف در واقع می توان گفت هر شی یا جسمی که تحت هر عنوان برای اکتشاف یا

بهره برداری از منابع موجود در فضای ماورای جو از جمله ماه و سایر اجرام آسمانی به فضا پرتاب می شوند یک

 

شی فضایی میباشد. لذا تمامی قوانین، مقررات و معاهداتی که در ارتباط با اکتشاف و بهره برداری از فضای ماورای

 

جو منعقد شده اند، از جمله معاهده 1967 فضای ماورای جو

 

 

11

، موافقت نامه نجات فضا نوردان، استرداد فضانوردان و

استرداد اشیایی که به فضای ماورای جو پرتاب شده اند

 

 

12

، کنوانسیون راجع به مسؤلیت برای خسارت ناشی از اشیای

فضایی

 

 

13 و کنوانسیون راجع به ثبت اشیایی که به فضای ماورای جو پرتاب می شوند 14

به ایستگاه های فضایی نیز

شمول دارند.

 

از آن جا که هر وسیله ای که به فضا پرتاب می شود یک شی فضایی است برای این که بین ایستگاه فضایی و سایر

 

اشیاء پرتابی به فضا تمایز قایل شویم باید کارکرد و مشخصات ایستگاه فضایی را مد نظر قرار داد .ایستگاههای

 

فضایی ممکن است به عنوان یک آزمایشگاه، مرکز نظارت دایمی، یک وسیله حمل و نقل یا ارتباطی، وسیله ای برای

 

خدمات دهی، مونتاژ یا ساخت یا محلی برای انبار کردن ملزومات مورد نیاز مورد استفاده قرار گیرند . به علاوه

 

 

4

 

- Space vehicle

 

5

 

- Space craft

 

6

 

- Space ship

 

7

 

- Satellite

 

8

 

- Space object

 

9

 

- Space station

 

10

 

- Stephen Gorove, Development in Space Law, Issues and Policies, Martinus Nijhoff Publishes Legal Aspects of

Stations,١٩٩١ p ٣١٧.

 

 

11

 

- Treaty on Principles Governing the Activities on moon and other Celestial Bodies.

 

12

 

- Agreement on the Rescue of Astronauts, the Return of Astronauts and the Return of Objects Launched into Outer Space

 

13

 

- Convention on International Liability for Damage Caused by Space Objects. States in the Exploration and Use of Outer

Space Including the Moon and other Celestial Bodies.

 

 

14

 

- Convention on Registration of Objects Launched into Outer Space

 

مدت و زمان حضور یک ایستگاه فضایی در فضا معمولاً پایدارتر و طولانی تر از سایر اشیای پرتاب شده به فضا

می باشد. هم چنین از نظر اندازه هم معمولاً طول وعرض یک ایستگاه فضایی بزرگ تر از سایر اشیای فضایی می باشد .

در ایستگاه های فضایی ممکن است فضانوردانی زندگی و فعالیت بنمایند یا خیر . در معاهدات اصلی مرتبط با

اکتشاف و بهره برداری از فضای بیرونی نه تنها تعریفی از ایستگاه فضایی نشده است بلکه به ندرت از ایستگاه فضایی

نیز نامبرده شده است. در معاهده 1967 فضای ماورای جو از ایستگاههای واقع در ماه و سایر اجرام آسمانی فقط یک

بار صحبت شده است

15 . موافقت نامه ماه 16

که قدرت های عمده فضایی خصوصاً امریکا و روسیه آنرا امضا نکرده اند

نیز به ایستگاه های فضایی که در سطح یا زیر ماه قرار داده شوند و در بالا یا یا زیر سطح ماه حرکت کنندیا حرکت

 

داده شوند چندین بار اشاره کرده است

 

 

17

. این موافقت نامه صراحتاً استقرار ایستگاههای فضایی توسط کشورهای عضو

اعم از این که فضانوردان در آنها مستقر باشند یا بدون فضانورد عملیاتی باشند را مجاز دانسته است

 

 

18

اما مشروط

برآن که کشورهای عضو از منطقه ای که مورد نیاز برای استقرار ایستگاه است استفاده نمایند و بلافاصله دبیر کل

 

. سازمان ملل متحد را از محل استقرار ایستگاه و اهداف آن مطلع نمایند

 

 

 

19

 

-1-2 تاریخچه استفاده از ایستگاههای فضایی

ایستگاه های فضایی به مفهوم واقعی از سال 1971 به فضا پرتاب شده و عملیاتی گشته اند: اتحاد شوروی سابق

اولین کشوری بود که در این سال ایستگاه فضایی موسوم به سالی یوت

20

1 را در فضای ماورای جو

قرارداد

 

 

21

. این ایستگاه حدود 15 متر طول داشت و دارای سه قسمت اصلی بود که شامل منطقه غذاخوری و

استراحت، انبار آب و غذا، یک توالت، کنترل ایستگاه تجهیزات آزمایشگاهی و علمی بود .این ایستگاه دارای 11

 

سرنشین بود. در طول دهه 1970 شورویها چندین ایستگاه فضایی سا لی یوت دیگر را به فضا پرتاب کردند و از

 

طریق آنها فضاپیمای جدید سویوز

 

 

22

را آزمایش نموده و فضاپیماهای بدون سرنشین را تو سعه داده و آزمایش

نمودند

 

 

23 . پروژه سالی یوت منجر به ساخت و توسعه ایستگاه فضایی میر 24

شد. میر در سال 1986 به فضا پرتاب شد

قصد روسها از پرتاب میر این بود که این ایستگاه به منزله اقامتگاهی برای فضانوردان عمل کند. این ایستگاه بسیار

 

کامل بود و نه تنها دارای تسهیلات کاملی برای زندگی فضانوردان بود بلکه دارای تجهیزات بسیار پیشرفته و متعدد

 

از قبیل تلسکوپ ها برای مطالعه ستارگان و سیارات دیگر و تجهیزاتی برای مطالعه جو زمین نیز بود. میر دچار آتش

 

سوزی شد و به آن خسارت وارد گردید و نهایتاً در سال 2001 از مدار جدا شد .ایالات متحده امریکا نیز ایستگاه

 

 

15

 

- Art. XII

 

16

 

- Moon Agreement

 

17

 

- Art ٨, Para ٢

 

18

 

- Art ٨, Para ١

 

19

 

- Ibid

 

20

 

- Salyut ١

 

21

 

- http://en. Wikipedia.org/wiki/Salyut

 

22

 

- Soyuz

 

23

 

- http://www.russianpaceweb.com/spacecraft-manned-salyut.html

 

24

 

- Mir space station

 

اسکای لب

25

1 را به فضا پرتاب کرد. هدف از ساخت این ایستگاه این بود که به منزله یک آزمایشگاه عمل

کند. این ایستگاه در سال 1980 به زمین بازگشت. از آن زمان به بعد آزمایشات ایالات متحده توسط شاتل های فضایی

 

که دارای مأموریت کوتاه مدت به فضا بوده اند انجام می شده است.

 

در سال 1984 ریگان رییس جمهور وقت امریکا پیشنهاد نمود که ایالات متحده با همکاری سایر کشورها

 

یک ایستگاه فضایی دایمی دارای سکنه را بسازد .این ایستگاه که ایستگاه بین المللی فضایی

 

 

26

نام گرفت متعاقب پیشنهاد

ریگان و با همکاری 15 کشور دیگر ساخته شد. این ایستگاه که دارای قابلیت های زیادی خواهد بود پیش بینی شده

 

. است که عمر آن ده سال به درازا انجامد

 

 

 

27

 

« فضای ماورا » -2 مبانی حقوقی آزادی کشورها در استقرار ایستگاههای فضایی

همان گونه که قبلاً ذکر شد منابع اصلی حقوق مرتبط با فعالیت های فضایی در وهله اول معاهدات خاصی است

که به طور خاص در ارتباط با فعالیت های فضایی منعقد شده اند و در وهله دوم منشور ملل متحد وسایر منابع

حقوق بین الملل عمومی به طور عام می باشند. عمده ترین این منابع معاهده 1967 راجع به اصول حاکم بر فعالیت های

کشورها در اکتشاف و بهره برداری از فضای ماورای جو از جمله ماه و سایر اجرام آسمانی می باشد . از آغاز

فعالیت ها و اکتشافات فضایی توسط دولت ها و تنظیم قواعد و مقررات مرتبط با آن یکی از اصولی که در

قطعنامه های مجمع عمومی سازمان ملل متحد و کنوانسیون های مرتبط با فضا بر آن تأکید می شود اصل آزادی استفاده

از فضای ماورای جو و اصل عدم تصاحب و تملک فضای ماورای جو است. این اصول از اساسی ترین اصول

حقوق فضا میباشد که برای نخستین بار در کمیته فرعی کوپیوس

28

در ماه مه 1959 اعلام شد و گفته شد فضای

ماورای جو باید به طور مساوی و آزادانه قابل بهره برداری بوده و استفاده از آن تابع مقررات حقوق بین المللی و

 

موافقت نامه های موجود و آتی است

 

 

29

. ماده 1 معاهده فضای ماورای جو 1967 نیز اشعار می دارد که همه دولت ها

می توانند آزادانه و بدون هیچ محدودیتی در شرایط مساوی و طبق حقوق بین المللی فضای ماورای جو به کاوش و

 

بهره برداری بپردازند. آزادی کاوش و استفاده از فضای ماورای جو نه تنها شامل ارسال سفاین فضایی برای مدت

 

موقت می باشد بلکه شامل استقرار ماهواره ها و ایستگاه های فضایی برای مدت طولانی نیز می باشد در همین رابطه

 

شورای اروپا بدین صورت موضع گرفته است که این آزادی عمل شامل قرار دادن اقمار مصنوعی در مدار زمین نیز

 

بوده و لذا در استفاده از بهره برداری از آنها نیازی به کسب اجازه از دول دیگر نیست

 

 

30

. از آنجا که در اغلب اسناد

حقوقی مرتبط با فضا، ماه و سایر اجرام آسمانی نیز جزیی از فضا قلمداد شده اند آزادی استفاده و حق

 

استقرار ایستگاه های فضایی نه تنها در مدار زمین بلکه حتی شامل ماه و سایر اجرام آسمانی نیز می شود.

 

 

25

 

- Sky Lab ١

 

26

 

- International Space Station (ISS)

 

27

 

- http://www.esa.int/esaHS/iss.html.

 

28

 

- Committee on Peaceful Uses if Outer Space (COPUOS)

 

29

 

- UN.A/۴١۴١ p.۶۶. Paragraph ١٣٣١۴ July١٩۵٩.

 

30

 

- Council of Europe, Mass files No.٨,٧ Television by Cable and Satellite at p٢٠ (١٩٨۵)

 

-2-1 آزادی استقرار ایستگاههای فضایی نامحدود نیست

آزادی اکتشاف و بهره برداری از فضای ماورای جو و استقرار ایستگاههای فضایی در آن محدود به شرایطی است.

مهم ترین این محدودیت ها را می توان به شرح زیر برشمرد:

-1 اصل استفاده صلح آمیز از فضا

-2 اصل انطباق فعالیت های فضایی با حقوق بین الملل

اولین سند بین المللی که بر استفاده صلح آمیز از فضای ماورای جو اشاره می کند قطع نامه 1148 مجمع

عمومی سازمان ملل متحد بود که در سال 1957 با 56 رأی موافق، 9 رأی مخالف و 15 رأی ممتنع به تصویب

رسید

31

. در این قطع نامه تأکید شد که ارسال هرشی به فضای ماورای جو منحصر به اهداف صلح آمیز و عالی خواهد

بود. موضوع این قطعنامه تأسیس سیستم نظارتی برای حصول اطمینان در استفاده صلح آمیز از ماهواره ها و اشیای

 

دیگری بود که به فضا پرتاب می شدند. ماده 3 معاهده 1967 فضای ماورای جو اکتشاف واستفاده از فضای ماورای

 

جو را منوط به رعایت موازین حقوق بین الملل و منشور ملل متحد و حفظ صلح و امنیت و بسط همکاری و تفاهم

 

بین المللی مینماید. هم چنین در ماده 4 این معاهده اشاره شده است که دولت های عضو موظف هستند ماه و سایر

 

اجرام سماوی را تنها در مقاصد صلح جویانه مورد بهره بر داری قرار دهند هم چنین اعلامیه اصول حقوقی مقرر

 

 

( XVI ) A

 

می کند که فعالیت های کشورها باید مطابق با حقوق بین الملل از جمله منشور ملل متحد باشد. در قطع نامه

 

32

 

1721 مصوب 20 دسامبر 1961 مجمع عمومی این اصل به این صورت اعلام شدکه حقوق بین الملل از جمله

منشور ملل متحد بر فضای ماورای جو و سایر اجرام آسمانی معمول دارد . بنابراین براساس ماده 2

 

منشور ایستگاه های فضایی نباید به نحوی استفاده شوند که مستلزم تهدید یا استفاده از زور علیه تمامیت ارضی یا

 

استقلال سیاسی کشورهای دیگر باشند و یا به هر نحوی که در تعارض با اهداف ملل متحد باشند.

 

 

-2-2 ضرورت اطلاع ایستگاه های فضایی

کشورهای عضو معاهده 1967 فضای ماورای جو نه تنها بر اساس ماده 11 موافقت کرده اند که ماهیت،

اقدامات، محل ها و نتایج فعالیت های فضای جو را به اطلاع دبیر کل سازمان ملل متحد، عموم و جامعه علمی تا

آن جا که ممکن است برسانند بلکه بر اساس ماده 12 قبول کرده اند که تمامی ایستگاه ها، تأسیسات، تجهیزات و

ماشین های فضایی خود را که بر روی ماه و سایر اجرام آسمانی هستند بر روی نمایندگان کشورهای دیگر عضو

معاهده براساس رفتار متقابل آزاد بگذارند. البته نمایندگان کشورها باید قبلاً در یک مدت معقولی قصد خود را بر

بازدید از ایستگاه ها را بر کشور مالک ایستگاه اطلاع دهند. ملاحظه می شود که در این ماده صراحتاً از ایستگاه نام برده

شده است. بر طبق ماده 2 کنوانسیون ثبت اشیایی که به فضای ماورای جو پرتاب می شوند

33

هنگامی که یک شی

فضایی به مدار زمین یا ماورای آن پرتاب می شود کشوری که آن شی را پرتاب می کند

 

 

34

باید آن شی فضایی را به

ثبت رساند و به علاوه دبیر کل سازمان ملل متحد را در تأسیس چنین نهاد ثبت کننده ای آگاه نماید. هنگامی که تعداد

 

 

31

 

- UN. DOC.A/٣٨٠۵ (١٩۵٧)

 

32

 

- A/RES/ ١٧٢١(XVI){A-E}

 

33

 

- Convention on Registration of Objects Launched in to Outer Space

 

-2 همان گونه که بعداً ذکر خواهد شد حتی چنانچه عملیات پرتاب توسط اشخاص خصوصی باشد و یا توسط کشور دیگری غیر ازکشوری باشد که

عملیات پرتاب از خاک آن انجام می گیرد کشوری که از خاک وی پرتاب صورت می گیرد کشور پرتاب کننده قلمداد می شود.

کشورهای پرتاب کننده ایستگاه بیش از یک کشور باشند همچنان که برای ساخت ایستگاه بین المللی فضایی پانزده

کشور مشارکت کردند باید بین خود توافق کنند و تعیین نمایند که کدام یک از آنها این ایستگاه را ثبت خواهد کرد .

علاوه بر کشور پرتاب کننده مطابق ماده 3 همین کنوانسیون دبیر کل سازمان ملل متحد نیز باید یک نهاد ثبت

را ایجاد کند تا اطلاعاتی را که کشورهای پرتاب کننده ارایه می کنند به ثبت رساند .این اطلاعات طبق ماده 4 شامل

الف) نام کشوریا کشورهای پرتاب کننده، ب) شماره ثبت، ج) تاریخ ومحل پرتاب ایستگاه، د) پارامترهای اساسی از

ه) مأموریت کل ایستگاه فضایی می باشد.

perigee ,apogee ,inclination ,nodal period

جمله

-3 صلاحیت قضایی

 

با توجه به این که ایستگاه های فضایی نوعاً در مدار زمین استقرار یافته اند و نظر به این که مدار زمین ملک

 

اختصاصی هیچ کشوری نیست بحث صلاحیت قضایی دارای اهمیت خاصی است این نکته به خصوص از آن جهت

 

دارای اهمیت است که ممکن است ایستگاه های فضایی دچار حادثه گردند و در سرزمینی غیر از سرزمین

 

مالک ایستگاه فرود ایند یا قطعات آنها فرو ریزد و یا در بعضی مواقع مالکیت ایستگاه فضایی منحصر به یک کشور

 

نبوده ودو یا چند کشور مالک آن باشند هم چنان که در مورد ایستگاه بین المللی فضایی این مسأله مصداق دارد و یا

 

حتی ممکن است مالکیت یک ایستگاه فضایی متعلق به یک سازمان بین المللی باشد. البته بعضی بین حالتی که منشأ

 

ساخت ایستگاه فضایی از مواد زمینی است و حالتی که منشأ ساخت ایستگاه فضایی موادی خارج از کره زمین است

 

تفاوت قایل شده و معتقدند معاهده فضای ماورای جو فقط بر ایستگاه هایی که منشأ ساخت آنها مواد موجود در کره

 

زمین است قابلیت اجرا را دارد و معاهده 1967 فضای ماورای جو به ایستگاه های فضایی که از موادی خارج از کره

 

زمین ساخته می شوند شمول اجرا ندارد

 

 

35

اما چنین استدلال هایی نمی تواند منطقی باشد زیرا هنوز ایستگاه یا حتی

شی فضایی دیگری با موادی با منشأیی غیر از مواد موجود در کره زمین ساخته نشده است. در حالتی که ایستگاه

 

فضایی با مشارکت دو یا چند کشور ساخته شده است و چند کشور به عنوان کشورهای پرتاب کننده مطرح باشند

 

آنها باید تصمیم بگیرند که کدام یک از آنها ایستگاه فضایی را ثبت کند

 

 

36

. البته چنین توافقی به این معنا نیست که فقط

کشور ثبت کننده دارای صلاحیت قضایی بر روی ایستگاه فضایی و پرسنل موجود در آن است بلکه چنان چه

 

توافق نامه ای بین کشورهای پرتاب کننده ایستگاه راجع به صلاحیت به عمل آمده باشد همان توافق ملاک و مبنا

 

است

 

 

37 هنگامی که یک ایستگاه فضایی توسط یک سازمان بین المللی مانند اینتلست 38

مورد بهره برداری قرار می گیرد

شکی نیست که چنین سازمانی نمی تواند از اعمال صلاحیت قضایی و کنترل بر روی ایستگاه فضایی نماید بلکه

 

. باید این وظیفه به یکی از اعضا تفویض شود

 

 

 

39

 

-3 مسؤلیت دولتها

35

 

- The U.S. International Space Station: Legal Aspects of Space Objects and Jurisdiction and Control, p. ٣٣٠.

 

36

 

- Article II of Registration Convention

 

37

 

- Optic

 

38

 

- Intelsat

 

39

 

- O., Brian, the U.S/ International space station, ١۵ j. Space L.٣۵. At P.٣۶.٣٨ (١٩٨٧)

 

در این مبحث به دو بخش مسئولیت دولت پرتاب کننده و نظارت و بازدید توسط کشورهای دیگر

پرداخته می شود.

-4-1 مسؤلیت دولت پرتاب کننده

استقرار ایستگاه های فضایی، تصادم یا تخریب آنان در فضای ماورای جو ماه و سایر اجرام آسمانی ممکن است

سبب ورود خسارت و ضرر و زیان به اشخاص و اموال گردد. همان گونه که بروز خسارت در زمین به دیگران

سبب ایجاد مسؤلیت برای جبران خسارت می گردد بروز خسارت ناشی از فعا لیت های فضایی نیز سبب ایجاد

مسؤلیت جبران آن می گردد . اگر چه در نحوه مسؤلیت و اشخاص مسؤل پرداخت خسارات ممکن است

تفاوت هایی بین خسارتی که در زمین واقع می شوند و خساراتی که ناشی از فعالیت های فضایی در فضای ماورای

جو، ماه و سایر اجرام آسمانی است وجود داشته باشد. حقوق بین الملل و حتی حقوق داخلی حاوی قواعد و

مقرراتی برای جبران خسارت در چنین وضعیت هایی است. مقررات حقوق بین الملل و حقوق داخلی مبین این است

که مسؤلیت جنبه مالی داشته و باید پرداخت شود. مهم ترین این قواعد و مقررات در وهله اول در کنوانسیون

مسئولیت بین المللی راجع به خساراتی که به وسیله اشیای فضایی ایجاد می شود و معاهده 1967 راجع به فضای

ماورای جو قید شده اند در وهله دوم شامل مقررات عام حقوق بین الملل می باشد . بر طبق ماده 2 کنوانسیون

مسئولیت راجع به خساراتی که به وسیله اشیای فضایی ایجاد می شود کشور پرتاب ک ننده ایستگاه فضایی دارای

مسئولیت مطلق برای پرداخت غرامت ناشی از خساراتی است که توسط ایستگاه فضایی متعلق به آن در سطح زمین

یا هواپیمای در حال پرواز وارد می شود. اما مسئولیت دولت های پرتاب کننده ایستگاه های فضایی برای خساراتی که

خارج از کره زمین وارد می شود مطلق نیست بلکه در صورت تقصیر مسئول هستند. برطبق ماده 3 کنوانسیون فوق

الذکر چنان چه خسارتی در محلی غیر از سطح زمین به یک شی فضایی یکی از کشورهای دیگر پرتاب کننده اشیای

فضایی یا به اشخاص یا اموال موجود در چنین شی فضایی توسط یک دستگاه فضایی وارد شود کشور مالک ایستگاه

فضایی فقط در صورتی مسئول خسارت وارده می باشد که بروز خسارت نتیجه تقصیر آن کشور یا افرادی باشد که

وی مسئول آنها می باشد. در حالتی که ایستگاه فضایی یکی از کشورها در محلی غیر از سطح زمین باعث ورود

خسارت به یک شی فضایی یک کشور پرتاب کننده یا اشخاص یا اموال موجود در چنین شی فضایی می شود و این

خسارت سبب ورود خسارت به کشور ثالث یا اشخاص حقیقی یا حقوقی آن کشور شود هر دو کشور منفرداً و

: متضامناً مسؤل پرداخت خسارت به کشور ثالث به شرح زیر می باشند

 

40

 

الف: اگر خسارت به اشخاص ثالث در سطح زمین یا به هواپیمای در حال پرواز وارد شود مسئولیت آنها (هر دو

کشور) مطلق می باشد.

ب: چنان چه خسارت به شی فضایی کشور ثالثی یا به اشخاص یا اموال موجود در آن در محلی غیر از سطح

زمین وارد شود مسئولیت آنها درمقابل کشور ثالث بر اساس مسئولیت تقصیر می باشد و فقط در صورتی مسئول

هستند که به علت تقصیر اشخاصی که آن کشورها مسؤلیت آنها را دارند وارد شده باشد. با حفظ مسئولیت مشترک

هر دو کشور در پاراگراف چهار همین ماده چنین مقرر شده است که هرکدام از دو کشوری که مسئول پرداخت

خسارت هستند در ارتباط با یکدیگر به میزان سهمی که در بروز خسارت داشته اند مسؤل می باشند و چنان چه امکان

-1 ماده 4 کنوانسیون راجع به مسؤلیت بین المللی برای پرداخت خسارت توسط اشیای فضایی

تعیین سهم هر کدام از دو کشور نباشد هر دو به طور مساوی مسئول خواهند بود . البته باید در نظر داشت .

کنوانسیون فقط حالتی را تصور کرده است که شی فضایی دو کشور سبب ورود خسارت به شی فضایی کشور ثالث

یا اشخاص یا اموال موجود در آن شود. با وحدت ملاک می توان گفت که چنان چه ایستگاه های فضایی سه کشور یا

بیشتر سبب ورود خسارت به شی فضایی کشور دیگری یا اشخاص یا اموال موجود در آن شود همه آن کشورها به

همین ترتیب مسئول خواهند بود. در حالتی که یک ایستگاه فضایی به طور مشترک توسط دو کشور یا بیشتر به فضا

پرتاب می شود آنها نیز متضامنآ و منفرداً مسؤل خسارات وارده خواهند بود

41

. البته چنان چه کشور خسارت دیده

فقط علیه یکی از کشورهای پرتاب کننده ایستگاه فضایی ادعای خسارت نماید و یا فقط از یکی از آن کشورها

 

خسارات را وصول کند آن کشور می تواند از کشورهای دیگر پرتاب کننده ادعای خسارتی را بنماید که به جای آنها

 

پرداخته است. البته کشورهایی که مشترکاً اقدام به پرتاب ایستگاه فضایی می کنند می توانند در ارتباط با نحوه پرداخت

 

خسارت بین خود توافق نمایند اگر چه توافق آنها نمی تواند خدشه ای به حقوق اشخاص ثالث برای مراجعه

 

خسارت دیدگان به یک یا همه آن کشورها را در پی داشته باشد. ماده 5 کنوانسیون مسئولیت کشوری که از قلمرو

 

آن یا از تسهیلات آن یک شی فضایی پرتاب می شود را به عنوان مشارکت کننده در پرتاب شی فضایی قلمداد

 

می کند. چنان چه ارسال و بهره برداری از ایستگاه های فضایی توسط اشخاص خصوصی صورت پذیرد تأثیری در

 

مسئولیت دولت ها ندارد زیرا بر طبق ماده 6 معاهده 1967 ماورای جو کشورهای مسئول هر گونه فعالیت ملی در

 

فضای ماورای جو از جمله ماه و سایر اجرام آسمانی هستند اعم از این که فعالیت های فضایی توسط دولت ها شخصاً

 

انجام پذیرد و یا این که توسط اتباع آنها اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی صورت گیرد. به علاوه دولت ها ن ه تنها

 

مسئول چنین فعالیت هایی هستند بلکه موظف به نظارت دایمی بر چنین فعالیت هایی می باشند.

 

 

-4-2 نظارت و بازدید توسط کشورهای دیگر

بر طبق ماده 12 معاهده 1967 فضای ماورای جو، ایستگاه هایی که بر روی ماه یا سایر اجرام آسمانی استقرار

دارند باید بر روی نمایندگان کشورهای دیگر عضو معاهده بر اساس رفتار متقابل باز باشند تا فرصت مشاوره و

انجام احتیاطات لازمه برای ایمنی به وجود اید. همان گونه که ملاحظه می شود معاهده در این جا بین مدار زمین و ماه و

سایر اجرام آسمانی تمایز قایل شده است و این حق و وظیفه صرفاً در باره ایستگاه هایی است که بر روی ماه یا سایر

اجرام سماوی مستقر هستند و ایستگاه هایی که بر روی مدار زمین مستقر هستند از این قاعده مستثنی شده اند.

نتیجه

ایستگاه های فضایی نباید به منظور فعالیتهایی که هدف از آن تهدید کشورها، نقض صلح یا تجاوز به کشورهای

دیگر و به طور کلی نقض منشور ملل متحد باشد به کار گرفته شوند. در واقع بر طبق ماده 8 معاهده 1967 فضای

ماورای جو از ایستگاه های فضایی باید بمنظور اهداف صلح آمیز و در جهت صلح و امنیت بین المللی و افزایش

همکاریهای بین المللی بهره گرفته شوند. کشورها نباید در ایستگاه های فضایی که بر رو مدار زمین، ماه یا سایر اجرام

آسمانی استقرار می یابند سلاح های هسته ای یا کشتار جمعی قرار دهند. استقرار ایستگاه های نظامی در مدار زمین

ممنوع است بنابراین می توان گفت استقرار ایستگاه های نظامی بر روی ماه و سایر اجرام آسمانی ممنوعیتی ندارد لکن

نباید در آنها سلاح های کشتار دسته جمعی یا هسته ای گذارده شود

 

.

 

-2 ماده 5 کنوانسیون همان

مراجع

منابع:

Council of Europe, Mass files no.٨,٧ Television by Cable and Satellite at p٢٠ (١٩٨۵)

E:ESA - Human Spaceflight and Exploration - International Space Station - International Space Station Legal

Framework.mht

E:Russia's early space stations (١٩۶٩-١٩٨۵).mht

E:Whose law governs the International Space Station and outer space.mht

http://en. Wikipedia.org/wiki/Salyut

http://www.russianspaceweb.com/spacecraft-manned-salyut.html

http://www. Esa.int/esaHS/iss.html

Martinus Nijhoff Publishes Legal Aspects of Stations

O.Brian, the U.S/ International space station,١۵j. Space L.٣۵.At P.٣۶.٣٨ (١٩٨٧)

Stephen Gorove, Development in Space Law, Issues and Policies,

The U.S. International Space Station: Legal Aspects of Space Objects and Jurisdiction and Control.

UN.A/۴١۴١ p.۶۶. Paragraph ١٣٣١۴ July١٩۵٩.

UN. DOC.A/٣٨٠۵ (١٩۵٧