مفهوم معرفت در عرفان اسلامی و مکاتب روان شناختی

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 5، دوره 4، شماره 11، خرداد 1391، صفحه 103-126   

نویسندگان

علی محمد پشت دار^{* 1}؛ محمد رضا عباس پور خرمالو²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور ـ تهران

²دانشجوی دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد رودهن

چکیده

«معرفت» شناخت موجودات است آن چنان که هستند. عرفای اسلامی برای رسیدن به این مرتبه دو سطح را برای سالک واجب ‌انند. یکی سطح «ظاهری» که علم از طریق دریافت‌های حواس ظاهری و تحلیل آنها به وسیلۀ قوۀ خرد که بدان، علم بحثی یا معرفت کسبی گویند، حاصل می‌شود. سطح «عالی‌تر» معرفت، عبارت است از دریافت‌های «قلبی» که به صورت «مکاشفات» و «مشاهدات» بی هیچ نیروی خود آگاه عارف کسب می شود، این نوع معرفت را معرفت کشفی یا شهودی گویند، ناخودآگاه جمعی مطمئن ترین راه رسیدن به حقیقت اشیا و خداست. در طول این سفر سالک به فنای فی الله و بقای بالله می‌رسد که مقصد نهایی شناخت شهودی یا معرفت قلبی است.
علاه بر دو سطح شناخت فوق الذکر، ملاصدرا به معرفت و حیانی که شالوده و اساس معرفت شهودی است نیز اعتقاد دارد و این نوع معرفت را فراروی سالک می نهد تا به مقصود نهایی برسد. در این مقاله، اساساً شیوه کار بر طبق تقسیم‌بندی اوست.
در مطالعات روان کاوی نیز روان کاو در پی یافتن راه مطمئنی است تا  شخص به معرفتی شهودی برسد. این معرفت، اطمینان جاودانه در درون انسان و سطح ناخودآگاه اوست به عبارتی نیروی ناخودآگاه جمعی همان معرفت کشفی یا شهودی است که انسان را به ساحلی امن ـ جوار پروردگار ـ می‌رساند، و از نظر عارفان اسلامی بویژه اشراقیون وصول به این مهم جز با تصفیه باطن ممکن نیست.

کلیدواژه‌ها

معرفت؛ عرفان؛ اسلام؛ مکاتب روان شناختی

مراجع

1- ابو علی سینا، شیخ رئیس، (1332): اشارات و تنبیهات، با مقدمه و حواشی و تصحیح احسان یار شاطر، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی.

2- انصاری، خواجه عبدالله، (1352)، منازل اسلئرین، شرح محمود الفرکاوی القادری، قاهری، الاب البورکی.

3- توکلی، حمید رضا، (1388): تأویل در مولانا، مجلۀ دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه سمنان، سال هشتم، شمارۀ 28، صص 37-53.

4- جام، احمد، (1347): مفتاح النجات، تصحیح علی فاضل، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

5- ــــــــ ، (1350): انس التائبین، تصحیح علی فاضل، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

6- حسین اشرفی، احمد، (1386): رابطه عقل، عرفان و وحی از دیدگاه صدر المتألهین، (منبع: نشریه معرفت، شمارۀ 62)، سایت:   .noor

7- خرمشاهی، بهاء الدین، (1365): جهان غیب و غیب جهان، تهران، انتشارات کیوان، چ اول.

8- رازی، نجم الدین، (1380): مرصاد العباد، به اهتمام محمد امین ریاحی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ نهم.

9- زرین کوب، عبد الحسین، (1364): سرّ نی (دو جلد)، تهران، انتشارات علمی، چ اول.

10 - سهروردی، شهاب الدین یحیی، (1380)، مجموعه مصنفات فارسی به تصحیح سید حسین نصر، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، چ سوم.

11-شبستری، شیخ محمود، (1371): مجموعۀ آثار، به اهتمام دکتر صمد موحد، تهران، کتابخانه طهوری، چ دوم.

12-ـــــــــــــــــــ ، (1382): گلشن راز (باغ دل)، شارح حسین محی الدین الهی قمشه ای، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ پنجم.

13- شیرازی، دشتکی، غیاث الدین، (1386): اخلاق منصوری، تحقیق و تصحیح علی محمد پشت دار، تهران، امیرکبیر، چ اول.

14 - عطار، شیخ فرید الدین محمد بن ابراهیم نیشابوری، (1385): منطق الطیر، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، انتشارات سخن، چ دوم.

15 -  کاشانی، عز الدین، (1381): مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، به تصحیح جلال الدین همایی، تهران، نشر هما، چ ششم.

16- لاهیجی، شیخ محمد، (1371): شرح گلشن راز، با مقدمۀ کیوان سمیعی، تهران، انتشارات سعدی، چ پنجم (چ اول ناشر).

17 - مورنو، آنتونیو، (1376): یونگ، خدایان و انسان مدرن (از مجموعۀ فلسفۀ امروز)، ترجمۀ داریوش مهرجویی، تهران، نشر مرکز، چ اول.

18 - مولانا، جلال الدین محمد بلخی، (1375): مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الن نیکلسن، تهران، انتشارات توس.

19- ـــــــــــــــــــــــــــــ ، (1386): فیه ما فیه، به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران، نگاه، چ دوم.

20 - ناصح، محمد مهدی، (1378): مبانی معرفتی در فرهنگ و ادب عرفانی فارسی، مجلۀ کلک خیال انگیز دانشگاه بیرجند، سال اول شمارۀ 2، صص 94-104.

21- یونگ، کارل گوستاو، (1382): انسان امروزی در جستجوی روح خود، ترجمۀ فریدون فرامرزی و لیلا فرامرزی، مشهد، مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چ اول.

22- ـــــــــــــ ، (1/1386): انسان و سنبول هایش، ترجۀ محمود سلطانیه، تهران، نشر دیباچه، چ ششم.

23- ـــــــــــــ ، (2/1386): تحلیل رؤیا (گفتار هایی در تعبیر و تفسیر رؤیا)، ترجمۀ رضا رضایی، تهران، نشر افکار، چ سوم.

24- ـــــــــــــ ، (3/1386): روان شناسی و دین، ترجمۀ فؤاد روحانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ چهارم.

25- ـــــــــــــ ، (4/1386): ضـمیر پنهان (نفس نا مکشوف)، ترجمۀ ابو القاسم اسماعیل پور، تهران، انتشارات کاروان (چاپ الوان).