برگی از کارنامه‌ی موشان و گربگان در ادب فارسی

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 5، دوره 3، شماره 9، آذر 1390، صفحه 109-132   

نویسنده

زهرا دری

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد کرج

چکیده

با توجه به سابقه کهن بیان داستان­های تمثیلی از زبان حیوانات در ملل مختلف  (فابل‌های ازوپ در قرن ششم قبل از میلاد، پنجاتنترای هندی، مزرعه حیوانات، کلیله و دمنه، مرزبان نامه و ...) که نسبت دادن ویژگی­های انسانی به حیوانات، امری معمول بوده است. در ادب فارسی نیز از زبان حیوانات و طنزهای ظریف و تاثیرگذار خلق کردن، غنا و تحرک و پویایی بیشتری به مباحث ادبی بخشیده است. آن­ها مثل آدمیان عمل می­کنند، سخن می­گویند، مکر می­ورزند، می­جنگند، گول می­خورند و ... ویژگی‌هایی که گاه نزدیک به یکدیگر و گاه تقریباً متفاوت تکرار می­شوند و در نهایت وجهه نمادین می­یابند. مثلاً در مثنوی، طاووس نمونه­ای از مردم منافق و دو رنگ است، در منطق­الطیر نمونه­ی اهل ظاهر است، در سیرالعباد الی المعاد گرگ و سگ و موش و خوک، نماد حرص هستند. افعی نمادِ حسد و نهنگ نماد هوی و شهوت است و حکایت «گربه و موش» خود حکایت اندر خم دیگری است. گربه منافق است و مکاّر و با دست و روی شستن ادعای زهد دارد و دزدی می­کند به همین سبب در روز قیامت اجر و مزدی نخواهد داشت و موش زیر بُر است و ناپاک و ... در این مقال به بررسی جایگاه فرهنگی و نقش نمادین گربه و الزاماً موش در اوراقی از متون ادبی، از جمله موش و گربه عبید زاکانی و گربه و موش شیخ بهایی، توام با دیدگاه­های نقد جامعه شناسی پرداخته خواهد شد.
 

کلیدواژه‌ها

زیر بُری و ریا؛ گربه چشمی؛ شتر گربه؛ عقل و نفس؛ صوفی و زاهد

مراجع

1-آذرتاش آذرنوش، نقل از دائرةالمعارف بزرگ اسلام، در زیر ابوشمقمق، شماره مقاله: 2251 www.tebyan. Net))

2- ابراهیم بن علی احدب (1312 هـ.ق)، فرائداللآل فی مجمع الامثال، 2 جلد، بیروت، الطرابلس الحنفی.

3-امیر معزی (1340)، دیوان امیر معزّی، به اهتمام عباس اقبال، تهران، اسلامیه.

4- انوری، (1364) دیوان انوری، ویرایش، سعید نفیسی، تهران، سکّه.

5- بیدل دهلوی، (1387)، عبدالقادر، غزلیات بیدل، به کوشش فرید مرادی، تهران، زوّار.

6- ثعالبی، عبدالملک بن محمد (1326 ق= 1908 م)، ثمار القلوب فی مضاف المنسوب، قاهره، بی‌نا.

7- حافظ خواجه شمس­الدین محمد(1377)،دیوان حافظ،.به سعی هوشنگ ابتهاج،تهران، کارنامه.

8- خاقانی، (1368)، دیوان خاقانی شروانی، تصحیح ضیاء الدین سجادی، تهران، زوّار.

9- دهخدا، علی اکبر، (1377)، لغت­نامه، تهران، دانشگاه تهران، چ دوم (از دوره جدید).

10- رودکی، ابوجعفر، (1380)، دیوان شعر رودکی، پژوهش و تصحیح دکتر جعفر شعار، تهران، قطره.

11- سعدی، مصلح­الدین، (1381)،گلستان، تصحیح دکتر غلام‌حسین یوسفی، تهران خوارزمی.

12- ـــــــــــ ، (1385) غزلیات سعدی، تصحیح دکتر غلام‌حسین یوسفی، تهران، خوارزمی.

13- ـــــــــــ ،(1367) کلیات سعدی، براساس نسخه محمد علی فروغی، تهران،جاویدان.

14- سنایی، مجدودین آدم، (1374)حدیقة­الحقیقه تصحیح مدرس رضوی، تهران، دانشگاه تهران.

15- ـــــــــــ ، (1385) دیوان سنایی به اهتمام مدرس رضوی، تهران، سنایی، چ ششم.

16- ـــــــــــ ، (1348)، مثنوی­های حکیم سنایی به انضمام شرح سیر العباد الی المعاد، تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، تهران، دانشگاه تهران.

17- شیخ بهایی، (1383) کلیات اشعار و آثار شیخ بهایی، با مقدمه سعید نفیسی، تهران، چکامه، چ پنجم.

18- عبید زاکانی، (1382) کلیات عبید زاکانی، تصحیح پرویز اتابکی، تهران، زوّار، چ دوم.

19- عطار نیشابوری، فریدالدین، (1368)، منطق­الطیر، تصحیح سید صادق گوهرین، تهران، علمی و فرهنگی.

20- ـــــــــــ ، (1390)، بلبل­نامه (منسوب به عطار) http://yasbooks.com PDF.Tarikhema.ir.

21- ـــــــــــ ، (1368) مصیبت­نامه، تصحیح دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.

22- فروزانفر، بدیع الزمان، (1367) شرح مثنوی شریف، تهران، انتشارات زوّار، چ چهارم.

23- محقّق مهدی (1359) تحلیل اشعار ناصرخسرو، تهران، دانشگاه تهران.

24- مولوی، جلال الدین محمد، (1378)، کلیات دیوان شمس تبریزی، تصحیح  بدیع­الزمان فروزانفر، تهران، امیرکبیر.

25- ـــــــــــ ، (1363) جلال الدین محمد، مثنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، به اهتمام نصرالله پور جوادی، تهران، امیرکبیر.

26- مینوی، مجتبی، (1336)، مجله یغما، تحلیلی بر موش و گربه عبید زاکانی، سال دهم ش 9 آذرماه، ص 401-412.

27- محمد بن عثمان الذهبی، سیر اعلام النبلا، (1422 قـ.ق= 2001 م)، 14 مجلّد، تحقیق: شعیب الأرناووط، محمد نعیم العرقسوسی مؤسسه الرساله، بیروت.

28- ناصرخسرو، (1357) دیوان ناصر خسرو، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران.

29- نرم­افزار درج 3، مهر ارقام رایانه، www.mehrargham.com

30- نصرالله منشی، (1367) کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران، دانشگاه تهران، چ هشتم.

31- نظامی، الیاس بن یوسف، (1363) سبعه نظامی در سه جلد، تصحیح و توضیح استاد وحید دستگردی،تهران، علمی.

32- وراوینی، سعدالدین، (1371) مرزبان­نامه، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، تهران، صفی علی‌شاه، چ چهارم.