آتش در آثار منظوم مولانا

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 2، دوره 3، شماره 8، شهریور 1390، صفحه 25-60   

نویسندگان

میر جلال الدین کزازی¹؛ اسماعیل عبدی مکوند^{* 2}؛ صغری مرداسی سردارآبادی³

¹استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد اراک

²مدرّس دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد شوشتر

³مدرّس دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد اهواز.

چکیده

آتش در شعر مولانا در قالب‌های تلمیح، تمثیل، استعاره، نماد، مجاز و غیره حضور یافته است. آتش گاهی «می­سازد» و گاهی «می­سوزاند»؛ انسان را «می­آزماید و می‌گدازد و می­نوازد». آتش را با دو بعد الهی و شیطانی آن در عرفان اسلامی می­بینیم. آتش در اندیشه­های مولانا در مصداق آتش حق و تجلیّات وی، آتش انبیا، آتش مشکلات سیر و سلوک، آتش عشق، آتش طبایع درون، آتش هواهای نفسانی، آتش جهان مادی و علایق آن، آتش جهنم، آتش عناصر و غیره به چشم می­خورد. مولانا نه تنها آثار آتش عنصری را از قبیل: «گرمابخشی، سوزندگی، سازندگی، بالاروندگی، گسترش یابندگی، نوردهی، پاک کنندگی»؛ برای همه­ی آتش­های معنوی نیز صادق می­داند بلکه در آتش­های معنوی این صفات را حقیقی­تر می­داند. آتش %89/2 ابیات دیوان شمس و %78/1 ابیات مثنوی معنوی را در برمی‌‌گیرد. مولانا از مترادفات واژه­ی آتش بهره برده­است امّا در مفاهیم استعاری، کنایی و نمادین و می­توان گفت تشبیهی، مترادفات آتش را قوی و کارا نمی­دانست لذا کمتر از آن استفاده کرده­است. در مثنوی به «نار شهوت، نار حرص، نار حسد» برمی­خوریم امّا در دیوان او این کاربرد بسیار اندک است. در «آتش می»، «آتش و خورشید»، «آتش و خون»، آتش تجلی رنگ­ها است. در مقاله­ی حاضر به کارکردهای آتش در آثار منظوم مولانا پرداخته شده است.
 

کلیدواژه‌ها

آتش؛ نار؛ مولانا؛ مثنوی معنوی؛ دیوان شمس

مراجع

1) قرآن کریم، ترجمه الهی قمشه­ای.

2) استعلامی، محمد. 1372. شرح مثنوی. 6جلد. تهران: زوّار.

3) افراسیاب­پور، علی­اکبر. 1384. عرفان زرتشتی و مشترکات آن با عرفان اسلامی. فصل­نامۀ تخصصی عرفان. شماره 5.  زنجان: دانشگاه آزاد اسلامی.

4) تاجدینی، علی. 1383.  فرهنگ نمادها و نشانه­ها در اندیشۀ مولانا. تهران: سروش.

5) حافظ،شمس­الدین محمد. 1362. دیوان. تصحیح: پرویز ناتل خانلری. 2ج. تهران: خوارزمی.

6) رضی، هاشم. 1366. حکمت خسروانی. تهران: بهجت.

7) زمانی، کریم. 1386. شرح جامع مثنوی معنوی. دفتر اول: چ 22. دفتر دوم: چ 16. دفتر سوم: چ 13. دفتر چهارم: چ 12. دفتر ششم: چ 11. تهران: انتشارات اطلاعات.

8) ــــــــــ ، ــــــــــ ، 1385. شرح جامع مثنوی معنوی. دفتر پنجم: چ دهم. ج هفتم: چ 6. تهران: انتشارات اطلاعات.

9) سعادت، اسماعیل. 1384. دانش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی. ج. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

10) سعیدی، گل­بابا. 1387. فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی ابن­عربی. تهران: زوّار.

11) شهرزوری، محمد. 1365. نزهه­الارواح و روضه­الافراح. تهران: علمی.

12) فروزان فر، بدیع­الزمان. 1370. احادیث مثنوی. تهران: امیرکبیر.

13) قشیری، عبدالکریم. 1385. رسالۀ قشیریّه. مترجم: ابوعلی حسن بن احمد عثمانی. تصحیح: بدیع الزمان فروزان‌فر. تهران: علمی و فرهنگی.

14) کاظم زاده، پروین.1387. بلا از دیدگاه عطار و مولوی. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی شهر ری.

15) لاهوری، محمد اقبال. 1360. سیر فلسفه در ایران. ترجمه: امیر حسین آریان­پور. تهران: امیرکبیر.

16) محمّدی، علی. 1388. تفسیر مثنوی با مثنوی. همدان: دانشگاه بوعلی سینا.

17) مولوی، جلال­الدین. 1387. غزلیات شمس تبریز. مقدمه: محمدرضا شفیعی کدکنی. 2جلد. تهران: سخن.

18) ــــــــــ ، ــــــــــ ، 1389. دیوان کبیر. توفیق ه. سبحانی. 2جلد. تهران. انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

19) همدانی، عین­القضاه. 1386. تمهیدات. مقدمه: عفیف عسیران. تهران: منوچهری.

20) یاحقی، محمد جعفر. 1386. فرهنگ اساطیر و داستان­واره­ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.