بررسی گونه‌ها و شیوه‌های طنزپردازی حافظ

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 4، دوره 2، شماره 5، آذر 1389، صفحه 75-114   

نویسنده

محمود صادق زاده

استاد یار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد یزد

چکیده

طنز حافظ از نوع سیاسی، اجتماعی و البته هنرمندانه و زیرکانه وتأویل پذیر و در بسیاری از موارد معصومانه، نجیب، ظریف و عمیق است که در ادراک و احساس منطقی ریشه داردو در لبخندی افسوس ناک تجلی می یابد .
حافظ دو الگوی کلّی را در ساختار طنز خود به کار می گیرد : یکی، طنز اجتماعی صریح که به طور مستقیم از طبقه یا گروهی انتقاد می کند،دیگر، طنز اجتماعی با واسطه که وی درآن بی پروا، خود را نماینده ی طبقه ای معرّفی می کند و از خود به نزد قاضی شکایت می برد، تا باز گوید، حدیث دیگران را.
حافظ برای مبارزه ی طنز آمیز با ستم، فساد و ریا از هر روشی که توانسته، بهره برده است. مهم ترین شیوه های حافظ برای بیان طنز و طعنه و شوخ طبعی عبارت است: خراب کردن نشانه ها و ارزش های تقدّس زاهدان و صوفیان؛ قلب اشیا و الفاظ به شیوه‌ی اقتباس و جواب گویی؛ استخدام صنایع ادبی، مانند: ایهام، حسن تعلیل، تشبیه و تضاد و تناقض؛ تعریض و کنایه و گاه لطیفه نسبت به معشوق به صورت سؤال و جواب و حاضر جوابی؛ طنز به شیوه ی نصیحتگری، مدیحه سرایی و وظیفه خواهی؛بهره جویی از فرهنگ عوام و محاوره. به طور کلّی ، طنز حافظ گاهی پوشیده و نیش دار است و گاهی لطیف و سطحی که این موارد در این مقاله با ذکر نمونه هایی تحلیل و بررسی شده است

کلیدواژه‌ها

غزلیّات حافظ،طنز سیاسی اجتماعی، ،شیوه های طنز؛ زاهدان و صوفیان ریایی، محتسب

مراجع

- آرین پور،یحیی؛1379؛«از صبا تا نیما»،ج2؛ چ هفتم، تهران:زوار.

- آشوری، داریوش؛ 1381؛ «عرفان و رندی درشعر حافظ»، بازنگریسته ی هستی شناسی حافظ؛ چ سوم، تهران: نشرمرکز.

- اسدی پور،بیژن؛1357؛«طنز خانگی»؛تهران، نشر مروارید.

- انوری ابیوردی؛1364؛«دیوان اشعار،ج2؛چ دوم، تهران: ترجمه و نشرکتاب.

- پورجوادی، نصرالله( گردآورنده) ؛1370؛« درباره‌ی حافظ»؛ چ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

- حافظ، شمس الدین محمد،1377؛«دیوان»، از روی نسخه ی علّامه قزوینی و دکتر غنی، به کوشش: علی شهرابی؛ تهران: نهال نویدان.

___________ ؛ 1364؛«دیوان غزلیّات»، به کوشش: دکترخلیل خطیب رهبر، چ دوم، تهران: صفی علیشاه.

- حلبی،علی اصغر؛1364؛«مقدّمه‌ای بر طنز و شوخ طبعی در ایران»؛تهران:پیک.

- خرّمشاهی، بهاء الدین؛1368؛ «حافظ نامه»، شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی وابیات دشوار حافظ؛ چ سوم، تهران:انتشارات علمی فرهنگی و صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.

___________؛1362؛ «ذهن و زبان حافظ»؛ چ دوم، تهران:نشرنو.

___________؛ 1367؛«چارده روایت»، مجموعه مقاله در باره‌ی شعر و شخصیّت حافظ؛تهران:کتاب پرواز.

-چرنیشفسکی؛1947؛«کلیّات»،ج3؛ مسکو.

- داد،سیما؛1375، «فرهنگ اصطلاحات ادبی»؛ چ دوم، تهران: مروارید.

- رامی تبریزی، حسن؛1341؛«حقایق الحدائق»،به کوشش: محمد کاظم امام؛ تهران:چاپ امام.

- زریاب خویی، دکترعبّاس، زمستان 1368؛«آئینه جام»، شرح مشکلات دیوان حافظ؛ تهران: علمی.

- زرّین کوب، عبدالحسین، 1380؛«از کوچه رندان»، درباره ی زندگی و اندیشه‌ی حافظ، چ نهم، تهران: امیر کبیر.

___________؛ 1379؛«شعر بی دروغ،شعر بی نقاب»؛ چ هشتم، تهران:علمی.

- شفیعی کدکنی،محمد رضا؛1384؛«طنز حافظ»، ماهنامه ی حافظ،ش19،مهرماه:39-42.

___________؛1374؛«مفلس کیمیا فروش»؛ چ دوم، تهران:انتشارات سخن.

- شمیسا،سیروس؛1373؛«نگاهی تازه به بدیع»؛ چ ششم، تهران:فردوس.

___________؛1378؛«نقد ادبی»؛تهران: فردوس.

__________؛1374؛«انواع ادبی»؛ چ سوم، تهران:فردوس.

- فرزام،حمید؛ « روابط حافظ وشاه ولی» مقالاتی درباره‌ی زندگی و شعر حافظ؛ به کوشش منصور رستگار، کنگره جهانی سعدی وحافظ؛ ( شیراز: اردیبهشت 1350)

- فرشیدورد،خسرو؛1363؛«در باره ی ادبیات و نقد ادبی»،ج2؛تهران:امیرکبیر.

- فشارکی،محمد؛1374؛«نقد بدیع»؛چ سوم، تهران،انشارات سمت.

- قهرمان،چنگیز؛1366؛«کتاب نمای ایران»،ج1؛تهران:نشرنو.

- کاسب،عزیزالله؛ 1366؛ «چشم انداز تاریخی هجو»، زمینه‌های طنز و هجا درشعر فارسی؛تهران: روزبهان.

- کامشاد، حسن؛1379؛« ترجمه ی دنیای سوفی از یوستین گردر» (داستانی درباره‌ی تاریخ فلسفه)؛چ چهارم، تهران:گلشن.

 - موسوی گرمارودی؛1380؛«دگرخند»،درآمدی کوتاه بر طنز و هزل و هجو در تاریخ و تاریخ معاصر ایران؛تهران:مؤسسه ی مطالعات تاریخ معاصر ایران.

مظفّری، علیرضا؛1381؛«خیل خیال»،بحثی در پیرامون زیبا شناسی صورخیال شعر حافظ؛ارومیه:دانشگاه ارومیه.-

- مرتضوی،منوچهر؛1383؛«مکتب حافظ»،مقدّمه بر حافظ شناسی،چ4؛تبریز:ستوده.

- نبی زاده، پژمان؛1386؛« از رندی تا طنز حافظ» ، مجموعه مقالات همایش منطقه ای حافظ؛اصفهان، دهاقان: دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان ، (18- 34) .

- نیاز کرمانی، سعید؛ پاییز 1366؛«حافظ شناسی» (ج3)، چ دوم، تهران : پاژنگ.

- نیکو بخت،ناصر؛1380؛ «هجو در شعر فارسی»،نقد و بررسی شعر هجوی از آغاز تا عصر عبید؛تهران:دانشگاه تهران، مؤسّسه‌ی انتشارات و چاپ.

- یاسمین، فریدالدین، «بازیابی الگوی طنز درذهن وزبان حافظ»روزنامه ی اطّلاعات ش1894، (چهارشنبه17 /8/136)