توجیه المحال در ادب فارسی

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 7، دوره 1، شماره 1، آذر 1388، صفحه 93-105   

نویسنده

احمد ذاکری

دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد کرج

چکیده

یکی از جذّاب‌ترین آرایه‌های ادبی «توجیه المحال» است. این آرایة زیبای بدیعی، با سخنان عارفان بزرگی چون بایزید بسطامی و حسین بن منصور حلّاج پدید آمد و آنگاه در شعر سرایندگانی همچون سنایی غزنوی، عطّار نیشابوری و حافظ، جایگاهی استوار یافت. سپس دامنة آن به شعر سبک هندی اصفهانی نیز کشیده شد.
برای این آرایة ادبی شاخه‌هایی مانند: شطح، خلاف آمد عادت، وفاق الضّدین و... می‌توان نام برد که در دانش منطق از آن با نام‌های قیاس خلف و متناقض نما یاد کرده اند. در کتاب‌های نقد ادبی و بدیع روزگار ما جای آن خالی مانده با آنکه ادبیات معاصر ما نیز نیم‌نگاهی بدان دارد.
در این گفتار به بررسی و واجست این آرایة دیرپای ادب فارسی خواهیم پرداخت.
 
 

کلیدواژه‌ها

توجیه المحال؛ وفاق الضدّین؛ خلاف آمد عادت؛ شطح؛ قیاس خلف و متناقض‌نما

مراجع

- قرآن کریم.

2- آزاد بلگرامی‏‌،‌ غلام علی‏، غزالان هند‏، سیروس شمیسا‏، صدای معاصر، 1382.

3- اوحدی مراغه‌ای‏، اوحد الدّین‏، جام جم،‌ وحید دستگردی، ضمیمة سال هشتم ارمغان، بی­تا، 1307.

4- بیدل دهلوی، عبدالقادر‏، دیوان،‌ حسین آهی، کتاب فروشی فروغی، چاپ دوم، 1368.

5- حافظ، شمس الدّین محمّد‏، دیوان، پرویز ناتل خانلری، بنیاد فرهنگ ایران، 1359.

6- خاقانی شروانی،‌ افضل الدّین بدیل‏، دیوان، ضیاء الدّین سجّادی‏‌،‌ زوّار‏، چاپ دوم، 1359.

7- خجندی،‌ کمال‌الدّین مسعود، دیوان، ک شیدفر، دانش، مسکو، 1975.

8- خرّمشاهی، بهاء‌الدین،‌ حافظ نامه‏،‌ بخش 2،‌ انتشارات سروش، 1366.

9- دهخدا‏،‌ علی اکبر، امثال و حکم، ج1‏، امیرکبیر، 2537.

10- رجایی بخارایی‏، احمد علی،‌ فرهنگ اشعار حافظ، محمّد علی علمی، چاپ چهارم،‌1364.

11- سراج، ابونصر، اللّمع فی التّصوف، رینولد الین نیکلسون، ترجمة مهدی محبّتی‏،‌ اساطیر، 1382.

12- سعدی، مصلح الدّین، گلستان، شرح غلام حسین یوسفی، خوارزمی‏، چاپ اوّل‏، 1368.

13- سنایی غزنوی، مجدود بن آدم، دیوان، تصحیح مدرّس رضوی،‌ کتابخانة سنایی، 1354.

14- شفیعی کدکنی، محمّد رضا، شاعر آینه‌ها،‌ آگاه، چاپ اول، 1366.

15- صائب تبریزی، محمّد علی‏، دیوان، جلد سوم و پنجم و ششم،‌ محمّد قهرمان، علمی و فرهنگی، چاپ اوّل، 1368.

16- عطّار نیشابوری، فریدالدّین، تذکره الاولیاء،‌ ج 1، تصحیح علّامه محمّد قزوینی، انتشارات مرکزی،‌ بی­تا.

17- عطّار نیشابوری، فریدالدّین‏، منطق الطّیر، محمّدجواد مشکور‏، کتاب فروشی تهران‏، چاپ سوم‏، 1347.

18- عقدایی، تورج،‌ بدیع در شعر فارسی، نیکان کتاب، 1380.

19- غنی کشمیری، محمّد طاهر، دیوان‏‌،‌ احمد کرمی، نشریات ما، چاپ اوّل، 1362.

20- لاهیجی، محمّد، شرح گلشن راز شیخ محمد شبستری، کیوان سمیعی، کتاب فروشی محمودی، 1337.

21- ماسینیون‏، لویی، قوس زندگی حلّاج،‌ ترجمة روان فرهادی، کتابخانة‌ منوچهری، چاپ سوم، 1385.

22- مولانا،‌ جلال‌الدّین، کلیّات شمس، بدیع الزّمان فروزانفر، جزوه‌های سوم و چهارم،  امیرکبیر، چاپ سوم،‌  1363.

23- ناصر خسرو قبادیانی، ابومعین، دیوان، محمّد درویش،  محمّد حسن علمی،  1339.

24- نظامی گنجه‌ای،‌ الیاس، مخزن الاسرار، شرح برات زنجانی،  دانشگاه تهران،  1368.

25- نظیری نیشابوری، محمّد حسین، دیوان، محمّد رضا طاهری،  رهام، چاپ اوّل،  1379.

26- نیکلسون،‌رینولد الیّن، مثنوی معنوی،‌ علی اکبر علمی،‌ بی­­تا.

 

مجلّات:

1- دانشگاه تهران، مجلّة دانشکدة ادبیات، ضمیمه شمارة 493، 1360.