عقل و تقابل آن با عشق و جنون در مثنوی و غزلیات شمس

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 2، دوره 2، شماره 3، خرداد 1389، صفحه 29-54   

نویسندگان

هادی خدیور¹؛ رجب توحیدیان^{* 2}

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد همدان

²مربّی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد سلماس و دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی ـ واحد همدان

چکیده

یکی از مضامین عرفان سازی که از دیر باز در پهنۀ ادب عرفانی فارسی مطرح بوده و باعث شکل­گیری آثار بدیعی در این زمینه گردیده است، موضوع عقل وتقابل وتعارض آن با عشق وجنون عارفانه یا مکتب مشائی ارسطوئی (فلسفه واستدلال) با مکتب اشراقی افلاطونی (عرفان و شهود) است.عقل وخردی که عارف شاعری، همچون مولانا با آن در افتاده است ،و در دو اثر ماندگار خود؛یعنی: مثنوی وغزلیات شمس به تحقیر ونکوهش آن می پردازد، عقل یونانی است که پیرو نفس وخیال بوده و به مانند حجاب ومانعی در راه رسیدن به سر منزل مقصود است وبه تعبیر خود مولانا:«عقل جزوی است که منکر عشق است»[1] و منظور از آن عقل کلّی نیست که در آیات وروایات دینی و در سخنان عرفایی همچون مولانا، با عنوان «عقلِ عقل» مورد تمجید وتکریم فراوان واقع گردیده است. این مقاله به بحث و بررسی در زمینه تقابل وتعارض چنین عقلی با عشق وجنون عارفانه در مثنوی وغزلیات شمس، همراه با ذکر شواهدی از دیگر اشعار و متون عرفانی پرداخته است.
 



3- عقل جزوی عشق را منکر بود                  گرچه بنماید که صاحب سر بود (مثنوی،دفتر اول،1384: 88).

کلیدواژه‌ها

مولانا؛ عرفان؛ عقل؛ عشق وجنون؛ مثنوی؛ غزلیات

مراجع

- اسیری لاهیجی، (1357)، «دیوان اشعار و رسایل»، به اهتمام: برات زنجانی، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران

2- پور جوادی، نصرالله(1385)، «پژوهش­های عرفانی، جستجو در منابع کهن (مجموعه یازده مقاله)»، تهران: نشرنی، چ اول

3- توحیدیان، رجب،(1386) «دل محوری و سیر وسلوک درونی در دیوان شاه نعمت الله ولی و دیگر عرفا»، فصل­نامه ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی، شماره دهم، ص 109، پاییز و زمستان86

4-توحیدیان، رجب، (1387)، «معرفت شهودی و استدلالی در گلشن راز شیخ محمود شبستری»، همایش بررسی افکار، احوال وآثار شیخ محمود شبستری، آبان ماه87، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر،  (CD)

5‌ـ جعفری، محمد تقی، (1378)، «عقل در مثنوی»،گردآوری، تنظیم و تلخیص: محمدرضا جوادی، تهران: موسسه نشر کرامت، چ اول

6 ـ چیتیک، ویلیام، (1385)، «راه عرفانی عشق (تعالیم معنوی مولوی)»، برگردان: شهاب الدین عباسی، نشر پیکان، چ سوم

7 ـ حافظ، (1374)، «دیوان»، حافظ، قزوینی ـ غنی، به اهتمام: عبدالکریم جربزه دار، تهران: انتشارات اساطیر، چ پنجم

8ـ خرمشاهی، بهاءالدین (1375)، «حافظ نامه (دو جلدی)»، جلد اول، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ هفتم

9- خلیفه، عبدالحکیم ،(1383)، «عرفان مولوی»، ترجمه: احمد محمدی واحمد میرعلایی، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ پنجم

10- درگاهی، محمود،(1379)، «رسول آفتاب»، (مولوی از شریعت تا شوریدگی)، تهران: امیر کبیر، چاپ اول

11- دشتی، علی، (1385)، «عقلا بر خلاف عقل»، به کوشش: دکتر مهدی ماحوزی، تهران: زوّار، چاپ اول

12 ـ دهخدا، علی اکبر، (1377)، «لغت­نامه»، زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ دوم از دوره جدید

13ـ راستگو، سیّدمحمد (1383)، «عرفان در غزل فارسی»، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول

14 ـ زمانی، کریم، (1385)،«میناگر عشق» (شرح موضوعی مثنوی معنوی)،کریم زمانی، تهران: نشر نی، چاپ چهارم

15 ـ سجادی، سیّدضیاءالدین ،(1384)،«مقدمه ای بر مبانی عرفانی و تصوف »، تهران: انتشارات سمت ، چاپ یازدهم

16 ـ سنایی،(1377)، «حدﻳﻘﺔ الحقیقه و شرﻳﻌﺔ الطریقه» سنایی، به تصحیح و تحشیه: مدرس رضوی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم

17- سنایی، (1385)، «دیوان»، به اهتمام: پرویز بابایی، تهران: نگاه، چاپ دوم

18- ،شاه نعمت الله ولی، (1385)، «دیوان»، به کوشش: بهمن خلیفه بنا روانی، تهران: انتشارات طلایه، چاپ دوم

19- شبستری، شیخ محمود، (1382)، «گلشن راز»، به اهتمام:کاظم دزفولیان، تهران: نشر طلایه، چ اول

20- شبستری، شیخ محمود، (1365)، «مجموعۀ آثار»، به اهتمام: صمد موحد، تهران: طهوری، چاپ اول

21- عطار، (1384)، «اسرار نامه»، تصحیح: سیدصادق گوهرین، تهران: نشر زوّار، چاپ ششم

22- عطار، (1383)،«الهی نامه»، به تصحیح: فؤاد روحانی، تهران: زوار،چاپ هفتم

23 ـ عطار، (1377)، «دیوان»، مقدمه و حواشی: محمود علمی(درویش)، تهران: انتشارات جاویدان، چاپ ششم

24- عطار،(1383)، «مصیبت نامه»، به اهتمام و تصحیح: نورانی وصال، تهران: زوّار، چاپ ششم

25 ـ عطار،(1374)،«منطق الطیر(مقامات طیور)»، به اهتمام: سید صادق گوهرین ،تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ یازدهم

26 ـ فاضلی،قادر،(1374)،«اندیشه عطار (تحلیل افق اندیشه فرید الدین عطار نیشابوری)»،تهران: انتشارات طلایه، چاپ اول

27 ـ فروزانفر، بدیع الزمان(1375)، «شرح مثنوی شریف (3 جلدی)»، ج سوم، بدیع الزمان فروزانفر، تهران: زوار، چاپ هفتم

28 ـ کی منش،عباس، (1366)،« پرتو عرفان (شرح اصطلاحات عرفانی کلیات شمس)»، تهران: انتشارات سعدی، چاپ اول

29- لاهیجی گیلانی،شمس الدین محمد، (1381)، «شرح گلشن راز»، پیش­گفتار: دکترعلیقلی محمودی بختیاری، تهران: نشرعلم، چاپ دوم

30 - محمدی، کاظم، (1385)، «مولانا و دفاع ازعقل»، تهران: انتشارات نجم کبری، چاپ سوم

31 ـ مولانا، (1362)، «فیه مافیه»، بدیع الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات امیر کبیر، چاپ پنجم

32 ـ  مولانا،(1376)،«کلیات دیوان شمس تبریزی»، با مقدمه و تصحیح: محمد عباسی، تهران: نشر طلوع، چاپ هشتم

33 ـ مولانا،(2536)،« مثنوی معنوی»، به سعی و اهتمام و تصحیح: رینولد نیکلسون ،تهران: انتشارات امیر کبیر، چاپ چهارم

34- وحشی بابقی، (1377)، «کلیات دیوان»، مقدمه:سعید نفیسی، حواشی: محمود علمی(درویش)، تهران: انتشارات جاویدان، چاپ هفتم

35- همام تبریزی، (1370)، «دیوان»، به تصحیح :دکتر رشید عیوضی،تهران: نشر صدوق، چاپ دوم