فتوت: تصوف مدنی

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 8، دوره 2، شماره 3، خرداد 1389، صفحه 157-179   

نویسندگان

علی محمد موذنی¹؛ فاطمه مهری^{* 2}

¹استاد دانشگاه تهران

²دانشجوی دکتری دانشگاه تهران

چکیده

«فتوت» که در طول تاریخ همواره با تصوف ارتباطی نزدیک داشته، در «حیات شهری» جوامع اسلامی نیز تأثیرگذار بوده است. این تأثیرگذاری نه تنها از مقولۀ تأثیرگذاری فکری، بلکه از مقولۀ تحولات سیاسی و اجتماعی قابل توجه است. عده‌ای بر آنند که فتوت، نوعی تصوف عامیانه به شمار می‌رود؛ با این حال به نظر می‌رسد چنین فروکاستی قادر نیست نقش و تأثیر این مقوله را در رشد حیات اجتماعی این آیین به تمامی توضیح دهد. فتوت در طول تاریخ با ورود به عرصۀ بازار و اجتماع و نفوذ در طبقات پیشه‌ور و مرعی داشتن آداب و سننی که با تاروپود فکری این طبقات در هم آمیخته، توانسته است مفاهیم صوفیانه را با روح زندگی شهری که بر پایۀ پیشه‌‌وری بنا می‌شوند، چنان درآمیزد که به عنوان گونه‌ای تصوف مدنی مطرح شود. در این نوشتار، دلایلی برای اثبات این مقوله ارائه می‌شود.
 

کلیدواژه‌ها

فتوت؛ جوانمردی؛ پیشه‌وری؛ تصوف؛ زندگی شهری

مراجع

آملی، شمس‌‌الدین محمد (1352). «رساله فتوتیه»؛ رسایل جوانمردان، مشتمل بر هفت فتوت‌نامه. تصحیح مرتضی صراف. تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه و انتشارات معین.

ابن المعمار، ابوعبدالله محمد بن ابی المکارم (1958). کتاب‌الفتوه. تصحیح مصطفی جواد. بغداد: مکتبه المثنی.

ارجانی، فرامرز بن خداداد (1363). سمک عیار. تصحیح پرویز ناتل خانلری. 5 ج. تهران: آگاه.

افشار، ایرج (1372). «فتوت‌نامۀ سقایان»؛ یادوارۀ دکتر محمود افشار. گردآوری ایرج افشار با همکاری کریم اصفهانیان. ج 7. تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.

افشاری، مهران (1372). «سه فتوت‌نامه»؛ یادواره دکتر محمود افشار. گردآوری ایرج افشار با همکاری کریم اصفهانیان. ج 7. تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.

------------ (1382): فتوت‌نامه‌ها و رسایل خاکساریه (سی رساله). چ 1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

------------ (1384). آیین جوانمردی. چ 1. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

افشاری، مهران و مدائنی، مهدی (1381). چهارده رساله در باب فتوت و اصناف. چ 1. تهران: نشر چشمه.

بهار، محمدتقی (1385). «جوانمردی»؛ آیین جوانمردی. هانری کربن. ترجمه احسان نراقی. چ 2. تهران: سخن.

بهار، مهرداد (1385). «سابقۀ جوانمردی در ایران باستان»؛ آیین جوانمردی. هانری کربن. ترجمه احسان نراقی. چ 2. تهران: سخن.

بی‌نام (1344). حسین کرد شبستری. به کوشش علی حصوری. تهران: طهوری.

تشنر، فرانتز (1347). «خلیفۀ عباسی و آیین فتوت»؛ ترجمه مظفر بختیار. مجلۀ وحید، سال پنجم، شماره‌های 7 و 9.

تشنر، فرانتس (1382). «کمان‌گروهه فتوت»؛ ترجمه مظفر بختیار، مجلۀ هستی، سال چهارم (دوره دوم)، شماره 13.

تیشنر، فرانتس (1335). «گروه فتوت کشورهای اسلامی»؛ مجلۀ دانشکدۀ ادبیات، سال چهارم، شماره 2.

------------ (1385). «فتوت در کشورهای اسلامی»؛ آیین جوانمردی. هانری کربن. ترجمه احسان نراقی. چ 2. تهران: سخن.

حاکمی، اسماعیل (1346). «بحثی درباره واژه‌های سالوک و صعلوک»؛ مجله وحید، سال چهارم، ش7.

------------ (1382). آیین فتوت و جوانمردی. چ 1. تهران: اساطیر.

دهستانی، حسین بن احمد (1360). فرج بعد از شدت. تصحیح اسماعیل حاکمی. تهران: بنیاد فراهنگ ایران.

ذکاوتی قراگوزلو، علی‌رضا (1373). «شاعران صعلوک در ادب عربی»؛ مجله آینۀ پژوهش، سال پنجم، شمارۀ 1.

رستم‌الحکما، محمد هاشم آصف (1348). رستم‌التواریخ. به کوشش محمد مشیری. تهران: انتشارات جیبی.

ریاض، محمد (1382). فتوت‌نامه، آیین، آداب و رسوم. تهران: اساطیر.

زرکوب، نجم‌الدین (1352). «فتوت‌نامه»؛ رسایل جوانمردان، مشتمل بر هفت فتوت‌نامه. تصحیح مرتضی صراف. تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه و انتشارات معین.

زرین‌کوب ، عبدالحسین (1377) از کوچۀ رندان. چ 8. تهران: امیرکبیر.

----------- (1379). جستجو در تصوف ایران. چ 6. تهران: امیر کبیر.

----------- (1383). تصوف ایرانی در منظر تاریخی آن. ترجمۀ مجدالدین کیوانی. تهران: سخن.

----------- (1385). «اهل ملامت و فتیان»؛ آیین جوانمردی. هانری کربن. ترجمۀ احسان نراقی. چ 2. تهران: سخن.

سهروردی، شهاب‌الدین عمر (1352). «فتوت‌نامه»؛ رسایل جوانمردان، مشتمل بر هفت فتوت‌نامه. تصحیح مرتضی صراف. تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه و انتشارات معین. 

شفیعی کدکنی (1386). قلندریه در تاریخ، دگرسانی‌های یک ایدئولوژی. تهران: سخن.

شکی، منصور (1372). «درست‌دینان»؛ مجلۀ معارف، دورۀ دهم، شماره 1.

صراف، مرتضی (1352). رسایل جوانمردان، مشتمل بر هفت فتوت‌نامه. تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه و انتشارات معین.

عفیفی، ابوالعلاء (1376). رساله ملامتیه، صوفیه و فتوت. ترجمۀ نصرت‌الله فروهر. تهران: الهام.

علاف فتحی، رسول (1346). «سالوکان یا صعالیک»؛ مجلۀ وحید، سال چهارم، شماره 8.

عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (1378). قابوس­نامه. تصحیح غلامحسین یوسفی. چ 9. تهران: علمی و فرهنگی.

غنی، قاسم (1385). «خصایص فتیان»؛ آیین جوانمردی. هانری کربن. ترجمه هانری کربن. چ 2. تهران: سخن.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1383). رساله قشیریه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ 8. تهران: علمی و فرهنگی.

کاشفی سبزواری، حسین (1350). فتوت‌نامه سلطانی. تصحیح محمدجعفر محجوب. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

کاشی، معصوم بن عبدالله (1351). تحفه‌الاخوان. تصحیح محمد دامادی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

کربن، هانری (1385). آیین جوانمردی. ترجمۀ احسان نراقی. چ 2. تهران: سخن.

کی‌منش، عباس «پیوند تصوف با فتوت»؛ مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورۀ 38، شماره 150.

گولپینارلی، عبدالباقی (1378). فتوت در کشورهای اسلامی و مآخذ آن. ترجمه توفیق ه. سبحانی. تهران: روزنه.

محجوب، محمدجعفر (1385). «سیری در تاریخ فتوت»؛ آیین جوانمردی. هانری کربن. ترجمه احسان نراقی. چ 2. تهران: سخن.

مستوفی، حمدالله (1377). شرح زندگانی من. 3 ج. تهران: زوار.