پژوهشی در وزن فهلویّات (با تکیه بر فهلویّات کُردی)

فصلنامۀ ادبیات و زبان های محلی ایران زمین

مقاله 5، دوره 8، شماره 1 - شماره پیاپی 19، خرداد 1397، صفحه 87-106   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

ناصر علیزاده خیاط¹؛ سید آرمان حسینی آبباریکی^{* 2}

¹استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

فهلویّات به اشعاری گفته می ­شود که به زبانی غیر از زبان رسمی سروده شده باشند. پژوهشگران پیرامون وزن فهلویّات اختلاف ­نظر داشته ­اند؛ به‌گونه‌ای که برخی، وزن فهلویّات را هجایی و برخی دیگر عروضی همراه با اشکال دانسته ­اند. نگارندگان در این جستار می­ کوشند ابتدا اطلاعاتی در مورد فهلویّات و گسترش دامنۀ آن به دست دهند، سپس نظر پژوهشگران برجسته پیرامون وزن فهلویّات را نقل کنند و با نقد و بررسی آن دیدگاه­ ها، گونه­ های متفاوتی از فهلویّات را ارائه دهند؛ بدین ترتیب روشن می‌سازند که برخی از فهلویّات دارای وزن عروضی و برخی دیگر- به‌ویژه سروده­ های موجود در زبان­ ها و گویش ­های محلّی- همچنان وزن هجایی دارند.
 

کلیدواژه‌ها

فهلویّات؛ وزن هجایی؛ وزن عروضی؛ گویش های محلّی؛ دوبیتی

مراجع

الف) کتاب­ها

- ابوالقاسمی، محسن، (1383)، شعر در ایران پیش از اسلام، تهران: طهوری.

- احمدپناهی، محمّد، (1379)، دوبیتی­ های بومی‌سرایان ایران، تهران: سروش.

- ارکوازی، غلام­رضاخان، (1386)، دیوان اشعار، تصحیح، ترجمه و شرح ظاهر سارایی، چاپ دوم، ایلام: رامان.

- باباطاهر همدانی، (1347)، دیوان اشعار، تصحیح وحید دستگردی، چاپ چهارم، تهران: ابن‌سینا.

- برتلس، آندره یوگنی یویچ، (1375)، تاریخ ادبیّات فارسی (از دوران فردوسی تا پایان عهد سلجوقیان)،ترجمۀ سیروس ایزدی، تهران: هیرمند.

- پازواری، امیر، (1337)، کنزالاسرار مازندرانی، گردآورنده برنهارد دُرن، به کوشش محمّد کاظم گل­باباپور، تهران: [بی­نا].

- پرهیزی، عبدالخالق، (1386)، وزن شعر کُردی و تطبیق آن با وزن شعر فارسی، تهران: کتاب زمان.

- رودیگر، اشمیت، (3-1382)، راهنمای زبان‌های ایرانی، مترجمان: آرمان بختیاری و دیگران،  تهران: ققنوس.

- شمس­الدین محمّد بن قیس رازی، (1373)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به کوشش سیروس شمیسا، تهران: فردوس.

- شمیسا، سیروس، (1363)، سیر رباعی در شعر فارسی (به ضمیمه اجمالی در باب فهلوی)، تهران: انتشارات آشتیانی.

- صفا، ذبیح‌الله، (1352)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

- صفی­زاده بوره­که­یی، صدیق، (1378)، تاریخ کُرد و کُردستان، تهران: آتیه.

- غضنفری، اسفندیار، (1364)،  گلزار ادب لُرستان، چاپ دوم، خرم‌آباد: مفاهیم.

- کاتبی، حسینقلی، (1369)، زبان‌های باستانی آذربایجان، تهران: پاژنگ.

- کارنگ، عبدالعلی، (1333)،  تاتی و هرزنی: دو لهجه از زبان باستانی آذربایجان، تبریز: واعظ‌پور (چاپخانه شفق).

- کوهی کرمانی، حسین، (1379)، ترانه­های محلّی ایران، تهران: پارسا.

- معین، محمّد، (1364)، فرهنگ معین، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر.

- ناتل خانلری، پرویز، (1352)، تاریخ زبان فارسی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

- ________ ، (1361)، زبان‌شناسی و زبان فارسی، چاپ چهارم، تهران: توس.

- ________، (1345)، وزن شعر فارسی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ.

- وحیدیان‌ کامیار، تقی، (1390)، بررسی منشأ وزن شعر فارسی، چاپ چهارم، مشهد: به‌نشر.

ب) مجلات

- ادیب‌طوسی، محمّدامین، (1334)، «فهلویّات زبان آذری در قرن هشتم و نهم»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، شماره ­35، صص 460- 482.

- _____________، (1335)، «فهلویّات مغربی تبریزی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، شماره­ 37، صص 121-137.

- _____________، (1337)، «فهلویّات لُری»، مجله دانشکده ادبیّات و علوم انسانی تبریز، شماره­ 44، صص 1-16.

- اسماعیل­پور، ابوالقاسم، (1380)، «ترانه­ های طبری امیر پازواری و اشعار هجایی ایران»، پژوهشنامه­ علوم انسانی، شماره­ 32، صص 99-112.

- بهار، محمّدتقی، (1351 الف)، «سبک شعر فارسی»، بهار و ادب فارسی، به کوشش محمّد گلبن، فرانکلین، تهران.

- __________، (1351 ب)، «فهلویّات»، بهار و ادب فارسی، به کوشش محمّد گلبن، تهران: فرانکلین.

-  تفضلی، احمد، (1385)، «فهلویّات»، ترجمۀ فریبا شکوهی، نامۀ فرهنگستان، دورۀ هشتم، شمارۀ­ اوّل، صص 119-130.

- حسینی آبباریکی، سیّد آرمان، (1392)، «نگاهی تازه به زبان شعر باباطاهر همدانی»، کتاب ماه ادبیات، شماره 80، آذرماه، صص 24-33.

- ذوالفقاری، حسن و لیلا احمدی، (1388)، «گونه‌شناسی بومی‌سرود‌های ایران»، ادب پژوهی، شماره هفتم و هشتم، بهار و تابستان، صص 143-170.

- رضایتی کیش‌خاله، محرم، (1384)، «تأمّلی دیگر در فهلویّات شیخ صفی‌الدین اردبیلی»، مجله گویش‌شناسی (ضمیمه نامۀ فرهنگستان)، دوره دوم، شماره اوّل، صص 128-146.

- ریاحی خوئی، محمّدامین، (1381)، «ملاحظاتی دربارۀ زبان کهن آذربایجان»، مجلۀ اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 181-182، مهر و آبان، صص 26-35.

- صادقی، علی‌اشرف، (1390)، «وزن فهلویّات»، وزن شعر فارسی از دیروز تا امروز (مجموعۀ سخنرانی‌های نخستین هم‌اندیشی وزن شعر فارسی و اشعار ایرانی در انجمن زبان‌شناسی ایران، اردیبهشت 1389)، به کوشش امید طبیب‌زاده، تهران، صص 137-149.

- طبیب‌زاده، امید، (1392)، «بررسی تاریخی وزن فهلویّات»، زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، شماره سوم، اسفندماه، صص 59-89.

- کبیری، غلامرضا، (1381)، «زمزمه‌های دیار بی‌خزان»، اباختر، شماره چهل و سوم، صص 156-159.

- محیط طباطبایی، محمّد، (1320)، «شرفشاه گیلانی»، موسیقی، شماره­ دهم و یازدهم، دی و بهمن، صص 25-40.

- نیستانی، جواد، (1376)، «بررسی احوال و اشعار امیر پازواری»، نامۀ فرهنگستان، شماره نهم، صص 80-88.

- وحیدیان‌کامیار، تقی، (1370)، «وزن فهلویّات کمّی است نه هجایی»، حرف­ های تازه در ادب فارسی، انتشارات جهاد دانشگاهی اهواز، اهواز،صص 106- 107.

- ____________، (1376)، «وزن فهلویّات همانند وزن شعر پیش از اسلام کمّی است»، مجلۀ پژوهش‌های علوم انسانی، شماره 1 و 2، پاییز و زمستان، صص 119-129.

- هومند، نصرالله، (1372)، «بومی سرود: رضا خراتی»، شعر، شماره­ هشتم، دی ماه، صص 66-68.