بازتاب تمثیلی نفس امّاره در مثنوی مولوی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 12، شماره 42، خرداد 1395، صفحه 183-207   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

فرهاد طهماسبی¹؛ شهین ایامی بدرلو²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر

چکیده

مولوی در مثنوی بر اهمیت شناخت نفس تأکید کرده است. وی برای به تصویر کشیدن نفس که مفهومی مجرد، انتزاعی و دور از ادراک انسان است، از میان مواد سازنده صور خیال، از تمثیل بهره گرفته تا بین نفس انسان و عناصر طبیعت ارتباط برقرار کند. از مراتب و درجات نفس نیز به نفس امّاره بیشتر توجه داشته و کوشیده است زشتی‏های آن را از طریق تمثیل‏های حیوانی و استفاده از عناصر اربعه و جمادات در حکایت‏ها بازگو کند و بدین وسیله، نکات تعلیمی و اخلاقی در باب تحذیر از نفس امّاره را با شیوه‏ای غیر مستقیم و تأثیرگذار بر ذهن و روان مخاطب جاری سازد. هدف این پژوهش، بررسی مفهوم تمثیلی نفس امّارهدر سه دفتر اول مثنوی معنوی است. بدین‏ منظور تمثیل‏های نفس امّاره از سه دفتر اول استخراج و به دو گروه تمثیل‏های حیوانی و موجودات خیالی و تمثیل‏های عناصر اربعه و جمادات تقسیم شده‏اند. بسامد و میزان استفاده از این تمثیل‏ها نیز از طریق نمودارها نشان داده شده است تا نتیجه تحقیق عینی‏تر و ملموس‏تر گردد. در تمثیل‏های دسته اول، موجودات خیالی بیشترین بسامد را نسبت به حیوانات دارند و در تمثیل‏های عناصر اربعه و جمادات، آتش بیشتر از عناصر دیگر در مفهوم نفس امّاره ظاهرگشته است.

کلیدواژه‌ها

مثنوی؛ تمثیل؛ نفس امّاره؛ عناصر طبیعت؛ حیوانات

مراجع

قرآن کریم.

احمد جام. 1368. منتخب‌ سراج‌السائرین. تصحیح و توضیح علی فاضل. مشهد: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

بهبهانی، مرضیه.1387.«تمثیل، آیینه اجتماع (سیری در تمثیل‌های ادبیات عرفانی در آثار عطار و مولانا)». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س4.ش13.

پادشاه(متخلص به شاد )، محمد. 1336. فرهنگ آنندراج. زیر نظر محمد دبیرسیاقی.تهران: کتابخانه خیام.

پورنامداریان، تقی.1388. در سایه آفتاب. تهران: سخن.

تاجدینی، علی. 1383. فرهنگ نمادها و نشانه‌ها در اندیشه مولانا جلال‏الدین. تهران: سروش.

تقوی، محمد.1376. بررسی حکایت‌های حیوانات(فابل‌ها) تا قرن دهم در ادب فارسی. تهران: روزنه.

جرجانی، میرسیدشریف.1377. تعریفات (فرهنگ اصطلاحات معارف اسلامی). ترجمة حسن سیدعرب و سیما نوربخش. تهران: فرزان.

خواجه‌گیر، علیرضا. 1387. «تعالی معنوی انسان در آموزه‌های مولانا».فصلنامة فلسفه و کلام اسلامی، آینه معرفت. س6. ش17.

خیریه، بهروز. 1384.نقش حیوانات در داستان‌های مثنوی معنوی. تهران: فرهنگ مکتوب.

دهخدا، علی‌اکبر. 1373.لغت‌نامه. دانشگاه تهران: روزنه.

زرّین‌کوب، عبدالحسین.1386. بحر در کوزه. تهران: علمی.

ــــــــــــــــــــ. 1372. سرّ نی. ج2. تهران: علمی.

زمانی،کریم.1383. میناگر عشق. تهران: نی.

ــــــــــ. 1391. شرح جامع مثنوی معنوی. ج7. تهران: اطلاعات.

سجّادی، سید‌جعفر.1375. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: کتابخانه طهوری.

سعادتی، افسانه و رضا شجری. 1389. «رویکرد مولانا نسبت به استدلال». دو فصلنامة علمی- پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا(س). س1. ش2.

شاه‌نعمت‌الله ولی کرمانی. 1343. رسائل. تصحیح جواد نوربخش. تهران: خانقاه نعمت‏اللهی.

شریفی، محمّد.1388.فرهنگ ادبیّات فارسی. تهران: نشرنو، معین.

شعبانی، معصومه. 1386.‌شاخه مرجان.تهران: ثالث.

شمیسا، سیروس.1381. بیان. تهران: فردوس.

شهبازی، ایرج. 1386. «نفس اماره از نگاه مولوی». فرهنگان. ش31-32.

فتوحی رودمعجنی، محمود. 1389. بلاغت تصویر. تهران: سخن.

قشقایی، سعید. 1390. «بررسی کهن‌الگوی سایه و انطباق آن با نفس در مثنوی‌های عطار». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش25.

مولوی بلخی، جلال‌الدین محمد.1378. مثنوی معنوی. تهران: پیمان.

میرصادقی، سیدرضی. 1380. شیوه استدلال مولوی در مثنوی(استدلال تمثیلی). زنجان: زنجان زرنگار.

نبی‌لو، علیرضا.1386. «تأویلات مولوی از داستان‌های حیوانات».فصلنامة پژوهش‌های ادبی. ش16.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Holy Quran.

Ahmad Jām. (1989/1368SH). Montakhab-e Serājol-sā'erin. Edited & explained by 'Ali Fāzel. Mashhad: Āstan-e Ghods-e Razavi. mo'sseseh-ye Chāp o Enteshārāt.

Behbahaāni, Marziyeh. (2008/1387SH). "Tamsil, aeineh-ye ejtemā' (seiri dar tamsil-hā-ye adabiyāt-e 'erfāni dar āsār-e 'Attār va Mowlānā)". Azād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 4. No. 13. P. 51.

Dehkhodā, 'Ali Akbar. (1998/1377SH). Loghat-nāmeh. Tehran: Rowzaneh.

Fotouhi Roud Mo'jani, Mahmoud. (2010/1389SH). Balāghat-e tasvir. Tehrān: Sokhan.

Ghashghā'ei, Sa'eid. (2011/1390SH). "Barresi-ye kohan olgou-ye sāyeh va entebāgh-e ān ba nafs dar masnavi-hā-ye 'Attār. Azād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature.Year 7. No. 25. Pp. 144-166.

Jorjāni, Mir Seyyed Sharif. (1998/1377SH). Ta'rifāt (farhang-e estelāhāt-e ma'āref-e Eslāmi). Tr. By Hasan Seyyed 'Arab and Simā Nour-bakhsh. Tehrān: Farzān.

Khājeh-gir, 'Ali Rezā. (2008/1387SH). "Ta'āli-ye ma'navi ensān dar āmouzeh-hā-ye Mowlānā". Āyeneh Ma'refat. Year 6. No. 17. Pp. 68-95.

Kheiriyeh, Behrouz. (2005/1384SH). Naghsh-e heivānāt dar dāstān-hā-ye Masnavi Ma'navi. Tehrān: Farhang-e Maktoub.

Mir-sādeghi, Seyyed Razi. (2001/1380SH). Shiveh estedlāl-e mowlavi dar Masnavi (estedlāl-e tamsili). Zanjān: Zarnegār.

Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad Balkhi. (1999/1378SH). Masnavi ma'navi. Tehrān: Nashr-e Peimān.

Nabi-lou, 'Ali Rezā. (2007/1386SH). "Ta'vilāt-e Mowlavi az dāstān-hā-ye heivānāt". The Journal of Pazhouhesh-hā-ye Adabi. No. 16. Pp. 239-269.

Pournāmdāriyān, Taghi. (2009/1388SH). Dar Sāyeh Āftāb. 2^nd ed. Tehran: Sokhan.

Sa'ādati, Afsāneh and Rezā Shajari. (2010/1389SH). "Rouykard-e Mowlānā nesbat be estedlāl". Adabiyāt-e 'Erfāni Journal of Al-zahrā University. Year 1. No. 2. Pp. 126-150.

Sajjādi, Seyyed Ja'far. (1996/1375SH). Farhang-e loghāt o estelā'hāt o ta'birāt-e 'erfāni. Tehran: Tahouri Library.

Sha'bāni, Ma'soumeh. (2007/1386SH). Shākhe marjān. Tehrān: Sāles.

Shād, Mohammad Pādeshāh. (1957/1336SH). Farhang-e Ānandrāj. Under supervision of Mohammad Dabir-siyāaghi. Tehran: Khayyām Library.

Shahbāzi, Iraj. (2007/1386SH). "Nafs-e ammāreh az negāh-e Mowlavi".  Farhangān. No. 31-32.

Shamisā, Sorous. (2002/1381SH). Bayān. 2^nd ed. Tehrān: Ferdows.

Sharifi, Mohammad. (2009/1388SH). Farhang-e adabiyāt-e Fārsi. Tehrān: Nashr-e Now.

Taghavi, Mohammad. (1007/1376SH). Barresi-ye hekāyat-hā-ye heivānāt ta gharn-e dahom dar adab-e Pārsi. Tehrān: Rowzaneh.

Tāj-oddini, 'Ali. (2004/1383SH). Farhang-e namād-hā o neshāne-hā dar andishe-ye Mowlānā. Tehran: Soroush.

Vali Kermāni, Shāh Ne'matollāh. (1964/1343SH). Rasā'el. Ed. by Javād Nour-bakhsh. Tehrān: Khānghāh-e Ne'matollāhi.

Zamāni, Karim. (2004/1383SH). Mināgar-e 'Eshgh. Tehrān: Nashr-e Ney.

Zamāni, Karim. (2012/1391SH). Sharh-e jāme'-e Masnavi Ma'navi. 7 vols. Tehrān: Ettelā'āt.

Zarrinkoub, 'Abdolhossein. (1993/1372SH). Serr-e Ney. 2 vols. Tehrān: 'Elmi.

Zarrinkoub, 'Abdolhossein. (2007/1386SH). Bahr dar Kouzeh. Tehrān: 'Elmi.