ارزیابی بهداشتی فلزات سنگین آرسنیک و روی در برنج‌های کشت شده در استان فارس (مطالعه موردی: مزارع فیروزآباد)

بهداشت مواد غذایی

مقاله 7، دوره 3، 3 (11) پاییز، آذر 1392، صفحه 67-74   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مهرداد چراغی¹؛ زهرا افشاری بهمن بیگلو^{* 2}؛ اصغر سیف³

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد همدان، دانشکده علوم پایه، استادیار گروه محیط زیست، همدان، ایران

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد همدان، دانشجوی کارشناسی ارشد رشته محیط زیست، همدان، ایران

³دانشگاه بوعلی‌سینا همدان، دانشکده علوم پایه، استادیار گروه آمار، همدان، ایران

چکیده

امنیت غذایی در کنار حفظ محیط­ زیست به یک موضوع مهم جهانی تبدیل شده است. تجمع آرسنیک و روی در برنج به عنوان یک فاجعه برای جنوب شرق آسیا شمرده می‌شود، جایی که برنج به عنوان یک غذای اصلی به شمار می‌رود. با توجه به این نکته که برنج از پرمصرف­ترین اقلام در جیره غذایی مردم ایران محسوب می­شود، اقدام به انجام مطالعه حاضر کردیم. این پژوهش به بررسی غلظت  فلزات سنگین روی و آرسنیک در برنج شهرستان فیروزآباد ­پرداخته است. جهت انجام این مطالعه 38 نمونه برنج از 22 روستای این شهرستان جمع­آوری گردید. نمونه­های جمع­آوری شده توسط دستگاه  Digesdahlهضم و سپس غلظت فلزات سنگین توسط دستگاهICP  قرائت گردید و با استفاده از نرم­افزار آماری  SPSSتحلیل­های آماری صورت گرفت. نتایج حاصله نشان داد که متوسط غلظت فلز سنگین روی در برنج 9/1 ±87/20 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن خشک با دامنه بین 9/1±26/25 - 9/1±97/32 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن خشک و آرسنیک  2/2 ±89/22 میلی­گرم بر کیلوگرم وزن خشک با دامنه بین 2/2 ±77/26 -2/2 ±61/17 میلی­گرم بر کیلوگرم وزن خشک بود. مقایسه میزان غلظت فلزات سنگین با میزان استاندارد حاکی از آن است که غلظت فلز آرسنیک در 100 درصد نمونه­ها بالاتر از حد مجاز WHO/ FAO و میزان فلز روی در 36/97 درصد نمونه­ها پایین‌تر از حد مجاز تعیین شده بود.

کلیدواژه‌ها

روی؛ آرسنیک؛ برنج؛ منطقه فیروزآباد؛ ارزیابی

اصل مقاله

مقدمه

   آلودگی فلزات سنگین اساسا نتیجه فعالیت­های انسانی نظیر کشاورزی، معدن کاوی، ساخت و ساز و فعالیت صنایع است (Singh et al., 2004). فلزات سنگین می­توانند از طریق سیستم­های آبی و کشاورزی وارد زنجیره غذایی شوند (Zazoli et al., 2006). فلزات سنگین به علت ماندگاری در محیط ­زیست، تجمع زیستی و سمیت عامل خطرناکی برای گیاهان، حیوانات و انسان می­باشند (Sharma et al., 2005). در جایی که باروری ذاتی خاک کم است اغلب کشاورزان تمایل به افزایش مصرف کود در چندین نوبت دارند. فلزات سنگین نگران­کننده در کود شامل آرسنیک، کادمیوم، سرب و به میزان کمتر نیکل و روی بوده که استفاده مداوم از کود دارای آرسنیک و خاک آلوده به آن از طریق جذب گیاه به زنجیره غذایی منتقل می­گردد Boodaghi et al., 2011)). مردم خصوصا کسانی که برنج غذای اصلی انرژی روزانه آنها را تامین می­کند در معرض میزان قابل توجهی فلزات سنگین از راه برنج هستند (Watanabe et al., 1996). تاثیرات زیان­‌بار فلزات سنگین بر سلامتی انسان از جهات مختلف به اثبات رسیده است. مواجهه با این دسته از آلاینده­ها موجب مسمومیت حاد و مزمن و بیماری­های بسیاری از جمله اختلالات عصبی، فقر مواد غذایی، برهم خوردن تعادل هورمون­ها، چاقی، سقط جنین، اختلالات تنفسی و قلبی، آسیب­های کبدی و کلیوی، آلرژی و آسم، عفونت­های ویروسی مزمن، کاهش آستانه تحمل بدن، تخریب ژن­ها، پیری زودرس، کاهش حافظه، پوکی استخوان، ریزش مو، بی­خوابی، انواع سرطان و مرگ می­شود (Farahmand Kia et al., 2009). منابع زیست‌محیطی آرسنیک از ادامه مصرف ترکیب­های آن به عنوان آفت­کش سرچشمه می­گیرد. به علت تشابه آرسنیک با فسفر از نظر خواص، ترکیب­های آرسنیک در طبیعت همراه ترکیب­های فسفر وجود دارد  (Berd, 1999). خوردن روی به مقدار زیاد باعث تحریک و ایجاد حالت خوردگی در دستگاه گوارش می­شود. نشانه­های مسمومیت با روی تهوع، استفراغ، تب و شوک‌های کشنده است .(Athar and Vahura, 2007) مقدار عناصر سنگین جابه­جا شده در محیط خاک تابعی از pH، میزان رس، مواد آلی و ظرفیت تبادل کاتیونی است (Kimberly and William, 1999). جذب از خاک نه‌تنها به مقدار کلی یک فلز بلکه به دسترسی آن به ریشه و انتقال آن به ریشه و انتقال آن از طریق فاز ریشه- خاک نیز وابسته است. مقدار کلی یک فلز در خاک خود متاثر از سنگ منشا خاک­ساز اولیه و فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی آن ناحیه است .(Athar and Vahura, 2007) استفاده مکرر از سموم و کودهای شیمیایی در کشاورزی رایج افزایش سطح فلزات سنگین در خاک­های کشاورزی را سبب می­شود Boodaghi et al., 2011)). چندین مطالعه در زمینه مقدار فلز آرسنیک در برنج در سرتاسر جهان صورت گرفته است به عنوان مثال در مطالعه صورت گرفته توسط باتاچاریا و همکاران در بنگال غربی هند مقدار فلز سنگین آرسنیک در دانه‌های برنج بین µg/g 16/0- 58/0 محاسبه شده بود (Bhattacharya et al., 2010). رحمان و همکاران تجمع  µg/g7/1 آرسنیک را در 3 نوع برنج از بنگلادش مشاهده کردند که بیشتر از حد مجاز در برنج اعلام شده بودند. رحمان و همکاران در مطالعه‌ای، در بخشهایی از بنگلادش مقدار فلز آرسنیک را در دو واریته برنجµg/g 6/0 و 7/0 ارائه کرده بودند (Rahman et al., 2007).   اسلام و همکاران در مطالعه‌ای در دشت‌های سیلابی Gangetic، گزارشاتی از تجمع فلز آرسنیک در دانه‌های برنج بالاتر ازµg/g  2 را ارائه کردند (Islam et al., 2004). شهرستان فیروزآباد دارای شرایط اقلیمی بسیار مطلوب و منحصر به فرد می­باشد و به دلیل شرایط اقلیمی مناسب در 80 درصد اراضی منطقه، کشاورزان در طول یک سال از یک زمین دو بار محصول برداشت می­کنند. متوسط بارش سالانه منطقه 1/440 میلی­متر می­باشد. با توجه به اهمیت موضوع و از آنجا که مطالعه‌ای بر روی برنج‌های این منطقه صورت نگرفته است، بنابراین بر آن شدیم میزان فلزات سنگین آرسنیک و روی را در برنج منطقه فیروزآباد بررسی کنیم (Agricultural Organization of Fars, 2004).

 

موادوروش‌ها

جمع­آوری نمونه

   شهرستان فیروزآباد با مساحتی بالغ بر 48300 کیلومتر مربع در غرب ناحیه مرکزی فارس و در فاصله 100 کیلومتری مرکز استان با مختصات جغرافیایی 52 درجه و 15 دقیقه طول و 28 درجه و 45 دقیقه عرض جغرافیایی قرار دارد. جهت تعیین حجم نمونه، از روش نمونه­گیری طبقه­­بندی شده با تخصیص متناسب استفاده شد. پس از تعیین حجم نمونه، نمونه­برداری در اوایل مهر ماه 1390 انجام گردید. جهت نمونه­برداری از نقاط تعیین شده، از سه نقطه از زمین‌های زراعی خوشه­های برنج را جمع­آوری کرده و با هم تلفیق نمودیم. جهت انجام این مطالعه 38 نمونه برنج از 22 روستای  شهرستان فیروزآباد جمع­آوری گردید.

روش بررسی نمونه

   بعد از جمع­آوری و انتقال نمونه‌های برنج به آزمایشگاه، نمونه­های برنج توسط آب مقطر شسته شدند و به مدت 48 ساعت در دمای 105 درجه سلسیوس در آون خشک گردیدند. میزان 5/0 گرم از نمونه­های آسیاب شده برنج را به بالن هضم دایجسدال منتقل کرده و 4 سی سی اسید سولفوریک غلیظ را به بالن اضافه کردیم. به مدت 5-3 دقیقه مایع را جوشاندیم. 5/16 میلی‌لیتر هیدروژن پراکسید را به بالن اضافه کرده تا هضم شفاف گردد. به مدت یک دقیقه حرارت دادیم تا مایع شفافی حاصل شود. نمونه هضم شده را با آب دیونیزه به حجم 100 میلی­لیتر رساندیم. ابتدا با صافی معمولی و سپس با صافی واتمن صاف  کردیم تا کدورت نمونه از بین رود.

    محدوده احتمالی غلظت فلزات سنگین آرسنیک و روی 10-0، 20-10، 50-20، 150-50، 300 -150 و بالاتر از300 قسمت در میلیارد در نظر گرفته شد. جهت تهیه استانداردها، کالیبراسیون و قرائت نمونه‌ها از دستگاه نشر اتمی مدل VARIAN ES- 710 ساخت کشور استرالیا استفاده شد. میزان خطای دستگاه 5 درصد و دقت عدد قرائت شده 001/0می‌باشد (Instrument Manual Digesdahl Digestion Apparatus, 1999).

   بر این اساس که در ایران استانداردی برای غلظت فلزات سنگین بیان نشده است، غلظت‌ها بر حسب واحد میلی­گرم بر کیلوگرم وزن خشک بر اساس گزارشات  WHO/ FAOقرائت گردیدند.

تحلیل آماری

   جهت تحلیل داده­ها­ی حاصله، از نرم­افزار  SPSS ویرایش 20 استفاده شد. برای بررسی نرمال بودن داده‌ها از آزمون کولموگروف اسمیرنوف استفاده شد. داده­های حاصل از این پژوهش بر اساس آزمون مذکور نرمال­ بودند. جهت بررسی آلودگی برنج­های کشت شده در منطقه، به فلزات سنگین روی و آرسنیک از T- test تک نمونه­ای در نرم­افزارSPSS  استفاده شد. جهت بررسی ارتباط بین فلزات سنگین روی و آرسنیک از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد .(Bazargan, 2005)

 

یافته­ها

   با توجه به جدول 1 متوسط غلظت فلز آرسنیک 2/2 ±89/22 و متوسط غلظت فلز روی 9/1 ±87/20 می‌باشد. از آنجا که 05/0 P-Value < α =، فرضیه­­ آلودگی برنج منطقه فیروزآباد به فلز سنگین آرسنیک مورد تایید قرار می­گیرد. از طرفی با اطمینان 95% متوسط غلظت فلز آرسنیک در فاصله 2/2 ±61/17 -2/2 ±77/26 میلی­گرم بر کیلو­گرم قرار دارد. همچنین از آنجا که 05/0 P-Value < α =، 9/1 ± 87/20= 14x">   شده است، فرضیه آلودگی برنج منطقه فیروزآباد به فلز سنگین روی مورد تایید قرار نمی­گیرد. از طرفی با اطمینان 95% متوسط غلظت فلز در 9/1 ± 97/32- تا 9/1 ± 26/25- میلی­گرم بر کیلوگرم قرار دارد. در این بررسی 100 درصد نمونه­های برنج آلوده به فلز آرسنیک و تنها 67/2 درصد کل نمونه­های برنج آلوده به فلز روی بودند.

 

 

جدول 1- T-test One-Sample برای فلزات سنگین روی و آرسنیک در برنج منطقه

فلزات سنگین	Mean(mg/kg)	P-Value	تفاضل میانگین نمونه ازمقدار استاندارد	فاصله اطمینان %95
				حد پایین	حد بالا
آرسنیک (As)	2/2 ± 89/22	00/0	19/22	2/2 ± 61/17	2/2 ± 77/26
روی (Zn)	9/1 ± 87/20	00/0	12/29-	9/1 ± 97/32-	9/1 ± 26/25-

 

 

جدول 2- آماره­های توصیفی فلزات سنگین  Znو As در برنج منطقه (میانگین وزن خشک بر حسب mg/kg-)

پارامترها	As	Zn
تعداد نمونه­ها	38	38
میانگین وزن خشک	89/22 2/2 ±	87/20 9/1 ±
انحراف معیار	93/13	72/11
حداقل	0	62/5 9/1 ±
حداکثر	53/51 2/2 ±	83/47 9/1 ±
درصد نمونه­های آلوده	100	64/2

 

نتایج مربوط به ارزیابی همبستگی بین فلزات سنگین آرسنیک و روی دربرنج

   نتایج حاصل از بررسی ارتباط بین فلزات سنگین آرسنیک وروی در برنج در جدول 3 گزارش شده است. جهت بررسی ارتباط بین فلزات سنگین آرسنیک و روی در برنج از ضریب همبستگی پیرسون استفاده ­شد.

 

 

 

جدول 3- ضریب همبستگی برای بررسی ارتباط بین فلزات سنگین آرسنیک وروی در برنج

پارامترها		As	Zn
As	ضریب همبستگی	1	274/0-
	Sig. (2-tailed)		096/0
	تعداد نمونه	38	38

  

 

   از آنجا که 05/0 P-Value > α =، و ضریب پیرسون 274/0- ارتباط معناداری بین میزان فلزات As  و Zn وجود ندارد. با توجه به جدول 3 مشاهده می­شود که در برنج کشت شده در این منطقه، بین فلزات آرسنیک با روی هیچگونه رابطه خطی معنی‌داری وجود ندارد. نمودار 1 به عنوان نمودار پراکنش، به خوبی عدم وجود یک رابطه خطی بین این دو فلز را نمایش می‌دهد. همان‌گونه که مشاهده می‌شود داده‌ها کاملا پراکنده‌اند.

 

 

 

نمودار 1- پراکنش مقادیر آرسنیک و روی در نمونه‌های برنج آزمایش شده

 

 

 

 

بحث و نتیجه‌گیری

   از مطالعه حاضر می­توان نتیجه گرفت که نمونه­های برنج منطقه آلوده به فلز سنگین آرسنیک هستند. متوسط غلظت فلزات آرسنیک و روی در برنج منطقه به ترتیب 2/2 ±89/22 و 9/1 ± 87/20 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن خشک است. بررسی­ها حاکی از این است که 100 درصد نمونه­های برنج آلوده به فلز آرسنیک بود و تنها 64/2 درصد از نمونه­ها آلوده به فلز سنگین روی می‌باشد. غلظت فلز آرسنیک در برنج در فاصله 2/2 ±77/22 -2/2 ±61/17 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن خشک و غلظت فلز روی در فاصله 9/1 ±97/32 -9/1 ±26/25 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن خشک قرار دارد. جهت بررسی ارتباط بین فلزات سنگین آرسنیک و روی دربرنج از ضریب همبستگی پیرسون استفاده ­شد. همچنین از آنجا که ضریب همبستگی 274/0- است شدت همبستگی بسیار ضعیف می­باشد و با توجه به جدول 3، بین فلزات سنگین آرسنیک و روی در برنج منطقه هیچ ارتباط خطی معنی‌داری وجود ندارد.

   آرسنیک یکی از مهم‌ترین عناصر سمی در طبیعت است. خاستگاه این فلز در منطقه می‌تواند علف کش‌ها، حشره‌کش‌ها، مواد خشک‌کننده، عوامل محرک رشد گیاهان و حیوانات به خصوص مواد محافظ چوب باشد (Ghasemzade, 2010). در تمرکز و پراکندگی آرسنیک در منطقه، علاوه بر وجود جاذب‌های خاک مانند کانی‌های رسی، اکسیدها و مواد آلی، عواملی مانند پراکندگی آبراهه­ها، گسل­ها، تغییر شرایط فیزیکوشیمیایی آب، مورفولوژی منطقه، میزان بارش و هوازدگی نیز موثر است. همچنین آرسنیک نه‌تنها از طریق خاک بلکه به طور مستقیم از طریق آّب نیز می‌تواند وارد چرخه زندگی مردم شود و مشکلاتی را ایجاد کند (Fathi et al., 2010).

   بر اساس مطالعات انجام شده بر روی برنج­ شالیزارهای خرم­آباد میزان کادمیوم در برنج بالاتر از حد استاندارد (115/0 میکروگرم بر کیلوگرم) گزارش شده است (Matinfar and Maleki, 2006). همچنین میزان کادمیوم در برنج اصفهان 07/0 میلی­گرم بر کیلوگرم، در استان فارس 03/0 میلی­گرم بر کیلوگرم و در استان خوزستان 02/0 میلی­گرم بر کیلوگرم گزارش شده است که همگی در حد استاندارد هستند (Pirzade esfahani, 2008). طی مطالعه­ای در تایوان­ میزان کروم در برنج 01/0 میلی­گرم بر کیلوگرم، سرب 01/0 و روی 7/14 میلی­گرم بر کیلوگرم بود که همگی در حد استاندارد هستند (lin et al., 2004). میزان فلز سرب در برنج در جنوب شرق چین بیش از حد استاندارد بود (Fu et al., 2008). طی مطالعه­ای در پارک ملی آلبوفرا، قوی­ترین رابطه بین محصول برنج و فلزات سنگین خاک بین روی، سرب، کادمیوم و کروم با روی مشاهده شد (Boluda, 1993).

   در نهایت مقایسه میانگین غلظت فلز سنگین آرسنیک با میزان استاندارد جهانی نشان داد که در سطح معنی‌داری 5 درصد (05/0 P-Value <) اختلاف معنی‌داری بین غلظت فلز آرسنیک و حد استاندارد WHO/ FAO وجود دارد. میانگین غلظت این فلز در برنج­های منطقه فیروزآباد 2/2 ± 19/22 میلی‌گرم بر کیلوگرم از حد مجاز تعیین شده توسط WHO/ FAO بیشتر بود. اما نتایج نشان داد که میزان فلز روی در برنج منطقه کمتر از حد مجاز تعیین شده توسط WHO/ FAO (50 میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن خشک) قرار دارد (9/1 ± 87/20) و منطقه آلوده به این فلز نمی­باشد.

 

 

 

مراجع

 

 

 

• اطهر، محمد و ب- وهورا، شاشی (1386). فلزات سنگین و محیط­ زیست. ترجمه: اکبرپور، افشین و نصری، فریبرز، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج.
• بازرگان لاری، عبدالرضا (1384). آمار کاربردی. شیراز: دانشگاه شیراز، مرکز نشر.
• برد، کالین (1378). شیمی محیط زیست. ترجمه: عابدینی، منصور. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• بوداغی، هاجر؛ یونسیان، مسعود؛ محوی، امیرحسین؛ محمدی، محمود­علی؛ دهقانی، محمد­هادی؛ نظم آرا، شاهرخ (1390). بررسی میزان آرسنیک، کادمیوم و سرب در خاک و آب زیرزمینی و ارتباط آن با کود شیمیایی در خاک شالیزاری. مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، دوره بیست و یکم، صفحات: 28 -20.
• پیرزاده اصفهانی، مهناز؛ افیونی، مجید؛ خوش‌گفتار منش، امیر حسین و خادمی، حسین (1387). آلودگی کادمیوم در شالیزارها و محصول برنج سه استان اصفهان، فارس و خوزستان. دومین همایش تخصصی مهندسی محیط زیست.
• سازمان جهاد کشاورزی استان فارس (1383). طرح کنترل سیلاب حوضه شهری فیروزآباد.
• فتحی، زهرا؛ لطفی، محمد و سیاره، علیرضا (1390). بررسی آلودگی آرسنیک در خاک‌های پهنه باختری بیجار. سی‌امین گردهمایی علوم زمین.
• فرهمندکیا، زهره؛ مهراسبی، محمد رضا؛ سخاوتجو، محمدصادق؛ حسنعلی‌زاده مظهر، امیرشاهرخ و رمضانزاده، زهرا (1388). بررسی فلزات سنگین در ذرات راسب شونده از هوای شهر زنجان. مجله سلامت و محیط، فصلنامه علمی پژوهشی انجمن علمی بهداشت محیط ایران، دوه دوم، شماره چهارم، صفحات: 249 -240.
• قاسم‌زاده، فرشته و ملک‌زاده شفارودی، آزاده (1390). اثرهای زیست محیطی آرسنیک در منطقه چشمه زرد، جنوب غربی نیشابور. استان خراسان رضوی، مجله بلور شناسی و کانی شناسی ایران، شماره سوم، صفحات: 545- 556.
• متین‌فر، حمیدرضا و ملکی، عباس (1385). بررسی وضعیت عناصر سنگین درآب خاک و محصول برنج شالیزارهای خرم آباد. نخستین همایش منطقه‌ای آب.

 

• Agricultural Organization of Fars (2004). Urban Basin Flood Control Plan of Firoozabad.
• Bhattacharya, P., Samal, A., Majumdar, J. and Santra, S. (2010). Accumulation of arsenic and its distribution in rice plant (Oryza sativa L.) in Gangetic West Bengal, India. Paddy and Water Environment, 8(1): 63-70.
• Boluda, R., Andreu, V., Gilabert, M.A. and Sobrino, P. (1993). Relation between reflectance of rice crop and indices of pollution by heavy metals in soils of albufera natural park (Valencia, Spain). Soil technology 351- 363.
• Fu, J.,  Zhoua, Q., Liuc, J., Liua, W., Wanga, T., Zhanga, Q., et al. (2008). High levels of heavy metals in rice (Oryza sativa L.) from a typical E-waste recycling area in southeast China and its potential risk to human health. Chemosphere, 71(7): 1269–1275
• Fu, Y., Chen, M., Bi, X., He, L., Xiang, W., Qiao, Sh., et al. (2011). Occurrence of arsenic in brown rice and its relationship to soil properties from Hainan Island, China. Environmental pollution, 159(7): 1757- 1762.
• Instrument Manual Digesdahl Digestion Apparatus, Models 23130- 20- 21 (1989- 91, 1995-97, 1999). Hach company, All rights reserved. Printed in the USA.
• Islam, M., Jahiruddin, M., Rahman, G., Miah, M., Farid, A., Panaullah, G., et al. (2004). Assessment of arsenic in the water-soil-plant systems in gangetic flood plains of Bangladesh. Asian Journal of Plant Science, 3(4): 489–493.
• Kimberly, M. and William, H. (1999). Trance metals in Montreal urban soil and the leaves of teraxacumofficinale. Canadian Journal of soil science. 79: 385- 387.
• Lin, H., Wong, S. and Li, G. (2004). Heavy metal content of rice and shellfish in Taiwan. Journal of Food and Drug Analysis, 12(2): 167-174.
• Rahman M.A., Hasegawa, H., Rahman, M.M., Rahman, M.A. and Miah, M.A.M. (2007). Accumulation of arsenic in tissues of rice plant (Oryza sativa L.) and its distribution in fractions of rice grain. Chemosphere, 69 (6): 942-948.
• Singh, S., Sinha, S., Saxena, R., Pandey, K. and Bhatt, K. (2004). Translocation of metals and its effects in the tomato plants grown on various amendment of tannery waste: evidence for involvement of antioxidants. Chemosphere, 57: 91- 99   .
• Sharma, R.K., Agrawal, M. and Marshall, F. (2005). Heavy metal contamination of soil and vegetables in suburban areas of Varanasi, India. Ecotoxicology and Environmental Safety, 66: 258-266.
• Watanabe, T., Shimbo, S., Moon, C.S., Zhang, Z.W. and Ikeda, M. (1996). Cadmium contents in rice samples from various areas in the world. Science of the Total Environment, 184: 191-96.
• Zozoli, M.A., Shokrzadeh, M., Bazerafshan, E., Hazrati, M. and Tavakkouli, A. (2006). Investigation of zinc content in Iranian rice (Oryza sativa) and its weekly intake. American-Eurasian Journal of Agricultural and Environmental Science, 1(2): 156-59.