تحلیل جامعه‌شناختی ناپایداری توسعه شهری در سکونتگاه‌های غیر رسمی کلانشهرها (نمونه موردی شهر تبریز)

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 3، دوره 8، شماره 26، فروردین 1394، صفحه 37-51   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

سیمین‌دخت نعمت‌اللهی

دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای دانشگاه شهید بهشتی و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، گروه شهرسازی؛ تبریز- ایران (نویسنده مسئول).

چکیده

فرایند رشد شهری در کشورهای در حال توسعه، عمدتاً از طریق مهاجرت جمعیت روستایی صورت گرفته و با رشد بدون برنامه و غیر رسمی شهرها خصوصاً شهرهای بزرگ همراه بوده است. ناپایداری حاصل از این رشد نامتعادل به شکل نابرابر فضایی­ـ اجتماعی، فقر شهری، سکونت در اراضی پر خطر، و موارد مشابه دیگر نمایان است.
شهر تبریز به عنوان یکی از کلانشهرهای کشور، به عنوان مقصد مهاجرین در منطقه شمال غرب کشور مطرح بوده است و به دلیل عدم تطابق شرایط اجتماعی و اقتصادی جمعیت مهاجر با ساختار قیمت زمین و مسکن در داخل شهر تبریز، به اراضی اطراف شهر و اراضی مشکل‌دار به لحاظ طبیعی و توپوگرافی رانده می‌شوند. تداوم مهاجرت روزافزون جمعیت به شهر تبریز، احداث مسکن با مصالح نامرغوب و سازه ­ناپایدار، سکونت اقشار فقیر با مشاغل ناپایدار و نامشخص، وجود خطرات طبیعی هم­چون زمین لغزش و زمین­لرزه، نرخ رشد بالای جمعیت، شبکه ارتباطی نامناسب و غیره را در سکونتگاه­های غیر رسمی[1]  شهر به دنبال دارد که ضرورت توجه به شاخص‌های پایداری را در برنامه‌ریزی سکونتگاه­های غیر رسمی مطرح می­کند. بنابراین هدف این مقاله ضرورت توجه به سکونت­گاه­های غیر رسمی با تاکید بر شاخص‌های پایداری در برنامه‌ریزی توسعه و مدیریت شهری می‌باشد.



 

کلیدواژه‌ها

سکونتگاه‌های غیر رسمی؛ توسعه شهری؛ پایداری و ناپایداری و خطرات طبیعی و محیطی

اصل مقاله

«مطالعات جامعه‌شناسی»

سال هفتم، شماره بیست و ششم، بهار 1394

ص ص 51-37

 

 

 

 

 

تحلیل جامعه­شناختی ناپایداری توسعه شهری در سکونتگاه­های
غیر رسمی کلانشهرها (نمونه موردی شهر تبریز)

سیمین­دخت نعمت‌اللهی^[1]

تاریخ دریافت مقاله:15/2/1395

تاریخ پذیرش نهایی مقاله:23/4/1395

چکیده

فرایند رشد شهری در کشورهای در حال توسعه، عمدتاً از طریق مهاجرت جمعیت روستایی صورت گرفته و با رشد بدون برنامه و غیر رسمی شهرها خصوصاً شهرهای بزرگ همراه بوده است. ناپایداری حاصل از این رشد نامتعادل به شکل نابرابر فضایی­ـ اجتماعی، فقر شهری، سکونت در اراضی پر خطر، و موارد مشابه دیگر نمایان است.

شهر تبریز به عنوان یکی از کلانشهرهای کشور، به عنوان مقصد مهاجرین در منطقه شمال غرب کشور مطرح بوده است و به دلیل عدم تطابق شرایط اجتماعی و اقتصادی جمعیت مهاجر با ساختار قیمت زمین و مسکن در داخل شهر تبریز، به اراضی اطراف شهر و اراضی مشکل‌دار به لحاظ طبیعی و توپوگرافی رانده می‌شوند. تداوم مهاجرت روزافزون جمعیت به شهر تبریز، احداث مسکن با مصالح نامرغوب و سازه ­ناپایدار، سکونت اقشار فقیر با مشاغل ناپایدار و نامشخص، وجود خطرات طبیعی هم­چون زمین لغزش و زمین­لرزه، نرخ رشد بالای جمعیت، شبکه ارتباطی نامناسب و غیره را در سکونتگاه­های غیر رسمی[2]  شهر به دنبال دارد که ضرورت توجه به شاخص‌های پایداری را در برنامه‌ریزی سکونتگاه­های غیر رسمی مطرح می­کند. بنابراین هدف این مقاله ضرورت توجه به سکونت­گاه­های غیر رسمی با تاکید بر شاخص‌های پایداری در برنامه‌ریزی توسعه و مدیریت شهری می‌باشد.

واژگان کلیدی: سکونتگاه­های غیر رسمی، توسعه شهری، پایداری و ناپایداری و خطرات طبیعی و محیطی.

 

 مقدمه

بررسی، تحلیل و برنامه‌ریزی در مورد جابجایی جمعیت در فضاهای داخلی کشور و شهرهای بزرگ و شکل‌گیری توسعه ناپایدار در سکونتگاه­های غیر رسمی اراضی پیرا[3] شهری، به صورت دستور کار مهم بسیاری از کشورهای جهان به­ ویژه کشورهای کمتر توسعه ­یافته که با رشد بالای جمعیت و جابجایی آن به شهرهای بزرگ و گسترش شهری ناپایدار در سکونتگاه­های غیر رسمی، رو به رو هستند، در آمده است. گسترش شهری، در شرایطی که در سلسله مراتب مختلف سطوح تصمیم‌گیری، ابزار، قوانین و اراده هدایت و کنترل آن وجود نداشته باشد و بورس بازی زمین محدوده نشود، نه تنها به ضرر محیط طبیعی ساکنین، بلکه به ضرر شهری که این گسترش در پیرامون آن به وجود آ­مده، به­ ویژه از نظر تشدید ناپایداری رشد شهری نیز کار می­کند. به منظور رویارویی با چنین مشکلاتی، برخی کشورها با به کارگیری رهیافت‌های جدید توسعه پایدار و توسعه انسانی به تامین حداقل نیازها و خدمات برای رسیدن به توسعه پایدار شهری در چارچوب استراتژی توسعه درون‌زای شهری، پرداخته‌اند، در حالی که بسیاری دیگر بدون توجه به مشکلات فضایی شهر و سکونتگاه­های غیر رسمی و ناپایداری ایجاد شده، هیچ­ گونه کوششی نه تنها در بهره‌گیری از تجارب مفید و قابل به کارگیری جهانی ننموده‌اند، بلکه از تجارب پیشین خود نیز نیاموخته و در راستای اصلاح عملکردهای خود حرکت ننموده‌اند.

شکل‌گیری سکونتگاه­های غیررسمی در اراضی پیراـ شهری شهرهای بزرگ، بازتاب ساختار نابرابر شرایط اجتماعی­ـ اقتصادی در سطح ملی و تفاوت در سطح زندگی ساکنان نقاط روستایی و شهری بوده که به هجوم روستاییان به شهر به­ ویژه کلان شهرهاـ برای دست­یابی به امکانات اقتصادی و اجتماعی منجر شده و تا تداوم فرصت­های نابرابر، ادامه خواهد یافت­(نقدی، 1385: 213).

تبریز به عنوان کلانشهرـ پایتخت منطقه‌ای پس از اصلاحات اراضی و صنعتی­شدن در طی برنامه عمرانی سوم قبل از انقلاب، رشد روزافزون جمعیتی داشته است­(نعمت‌اللهی، 1388: 652) و با داشتن طرح جامع مصوب، بخشی از توسعه­کالبدی شهر به شکل سکونتگاه­های غیر رسمی با وسعت زیاد و خارج از برنامه توسعه مصوب، انجام گرفته است. در بافت حاشیه‌ای یا سکونتگاه­های غیر رسمی شهر تبریز حدود 450 هزار نفر جمعیت ساکن هستندکه ازاین میان حدود 250 هزار نفر ساکن سکونتگاه­های غیررسمی شمال شهر و همجوار با خط گسل شمال تبریز در اراضی ناپایدار به لحاظ طبیعی، اسکان دارند­(زیستا، 1383: 25).

 

اهداف و روش تحقیق

هدف این مقاله تاکید برضرورت توجه به ناپایداری توسعه شهری درسکونتگاه­های غیررسمی شهرهای بزرگ با توجه به شاخص­های پایداری می­باشد. گسترش سکونت­گاه­های غیر رسمی در بیشتر شهرهای بزرگ کشورهای کمتر توسعه­یافته نشان می­دهد این مسئله برخاسته ازعوامل ساختاری اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در سطح ملی­- منطقه‌ای می‌باشد و محیط نابرابری که بین محلات شهری ایجاد می­شود، نیازمند تحلیل و تفسیری ویژه در مورد علل پدیدار شدن ساختار نابرابر، بروز مشکلات و مخاطرات و ناپایداری در شکل‌گیری و رشد سکونتگاه­های غیر رسمی شهری و استفاده از نگرش­های جدید در برنامه‌ریزی و مدیریت شهری است، بنابراین یک مقصود مهم از توجه به ناپایداری توسعه شهری در سکونت­گاه­های غیر رسمی را می­توان درک هرچه بیشتر نابرابری فضایی در بین محلات شهری دانست تا بتوان با به کارگیری تمهیداتی مناسب، به اهداف توسعه متعادل، ارتقاء کیفیت[4]  زندگی و در نهایت به پایداری توسعه شهری و محیطی دست یافت.

در این چارچوب و با توجه به انگاشت‌ها و شیوه‌هایی که در نیمه نخست این مقاله مطرح می‌‌گردند، سکونتگاه­های غیر رسمی تبریز، با استفاده از معیارهای گویای نابرابری فضایی و ناپایداری و هم­چنین نامناسب بودن شیوه‌های زندگی و سکونت به صورت فشرده بررسی و به ضرورت توجه به شاخص­های توسعه پایدار شهری در جهت رسیدن به توسعه متوازن درون‌زای شهری و بازدارنده‌های آن نیز اشاراتی چند خواهد شد.

 

محدوده پژوهش

محدوده مورد مطالعه در پژوهش حاضر، 4 محله از سکونتگاه­های غیر­ رسمی واقع در شمال شهر تبریز به نام­های سیلاب قوشخانه، احمدآباد، ملازینال و خلیل­آباد می­باشد­(نقشه­های پیوست).

 

گسترش شهری و شکل‌گیری توسعه ناپایدار در سکونتگاه­های غیر رسمی شهرها

 شهرنشینی شتابزده و افزایش ممتد جمعیت فقط موجب پدیدار شدن شهرهای بزرگ نمی‌شود، بلکه شهرها با گسترش به سوی فضاهای زیستی موجود، زمین­های کشاورزی، باغداری و در نهایت محیط طبیعی، موجب شکل‌گیری، دگرگونی و یا پیشروی شهرها در اندازه‌های گوناگون، روستا- شهرها، روستا­- هایی که در مرحله‌ی گذار یا دگرگونی از ماهیت روستایی به شهری هستند و سکونتگاه­های غیر رسمی در پیرامون خود می‌شوند­(دانش­پور، 1385: 6).

گسترش شهری و افزایش شمار جمعیتی شهرهای بزرگ ایران عمدتاً ناشی از شرایط زیر می­باشد:

ـ شکاف بین شهر و روستا، نبود یا کمبود مشاغل و خدمات عمومی و رفاهی در مناطق روستایی و مهاجرت جمعیت از روستاها به شهرها خصوصاً شهرهای بزرگ.

ـ پایین بودن امکانات اقتصادی و تخصص افراد مهاجر.

ـ عدم وجود برنامه، عدم مدیریت سکونت افراد مهاجر و کم­توان در شهرهای بزرگ، وجود بورس‌ بازی زمین و تفکیک غیر رسمی اراضی اطراف شهرها.

ـ انتخاب اراضی نامناسب، ارزان قیمت و ناپایدار از نظر طبیعی توسط افراد مهاجر جهت سکونت.

این­ گونه گسترش شهری همواره با اثراتی هم­چون افت شدید پایداری محیطی، تغییر بدون برنامه کاربرد زمین، تفکیک غیر رسمی و غیرقانونی زمین، کمبود شدید خدمات عمومی و رفاهی و نامناسب بودن شبکه‌های ارتباطی و زیربنایی هم­چون عدم وجود سیستم بهداشتی دفع فاضلاب همراه بوده است.

 

نگاه نظری به توسعه پایدار شهری

زمینه‌های نظری با موضوعات توسعه پایدار محیطی و شهری برخوردی نسبتاً مجزا داشته و در دهه 1970 میلادی کمتر به ارتباط دو سویه‌ محیطی- توسعه شهری پرداخته شده است.

دراین نگرش به رابطه بین محیط و توسعه پرداخته شده است. این­اصطلاح به منظور تحلیل و بررسی روابط بین متغیرهای اقتصادی-اجتماعی، منابع طبیعی و محیط­زیست بشر به عنوان پایه و اساس هرگونه توسعه مورد توجه قرار گرفت. منظور از توسعه پایدار، حفاظت صرف از محیط­زیست نیست، بلکه مفهوم جدیدی از رشد اقتصادی است که عدالت و امکانات زندگی را برای تمامی مردم جهان و نه تعداد اندکی از افراد برگزیده است­(ازکیا و دیگری، 1382: 59) توسعه پایدار علاوه­ بر ابعاد اقتصادی، ابعاد زیست محیطی، اجتماعی، سیاسی و آموزشی و روابط متقابل ابعاد فوق را نیز در نظر می‌گیرد.

انجمن بین‌المللی ابتکارهای محلی محیط­زیست تعریفی جدید از توسعه پایدار برای استفاده دولت­های محلی فراهم آورده است، بنابراین تعریف توسعه پایدار خدمات زیست­محیطی، اجتماعی و اقتصادی را برای همگان و بدون هرگونه تهدیدی برای ماندگاری و پایداری نظام­های طبیعی، دست­ساز و اجتماعی- شهری فراهم می­کند.

 

رشد شهری و مشکلات بیانگر ناپایداری در توسعه شهری

رشد بی‌رویه شهرها و شهرهای بزرگ هزینه‌های زیادی را برای دولت­ها ایجاد می­کند، به عنوان نمونه کمبود مسکن، عدم دسترسی به خدمات شهری، ازدحام و نهایتاً از بین رفتن محیط­زیست می­شود. تبعات تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگ در سطح کلی Macro و در سطح کوچک Micro چنین مطرح شده است:

ـ تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگ از رشد شهرهای کوچک و روستاها می‌کاهد.

ـ این تمرکز به پراکندگی منطقه‌ای و عدم تعادل بین گروه­های اجتماعی دامن­ زده و ایجاد عدم ثبات می­کند.

ـ این تمرکز موجب از بین رفتن زمین­های زراعی برای ساختن مسکن می­شود.

در مقیاس کوچک Micro این تمرکز باعث:

ـ کمبود خدمات اجتماعی و فرهنگی می­گردد.

ـ عدم استفاده صحیح از زمین می­باشد.

ـ نیاز به حمل و نقل بیشتر و باعث بالا رفتن هزینه‌ها می­گردد.

ـ باعث بالا رفتن کم­کاری و بیکاری می­گردد و مخصوصاً برای افراد فقیر و کم­درآمد.

ـ ایجاد کپر و حاشیه‌نشینی شهری و گسترش سکونتگاه­های غیر رسمی می­شود.

ـ باعث ازدحام و از بین رفتن محیط­زیست می­گردد.

توسعه پایدار باید برای جوامع شهری در آینده در نظر گرفته شود، به صورتی که علاوه­ بر این­که مشکلات شهرهای بزرگ را حل می­کند، از به خطرافتادن زندگی نسل­های آینده جلوگیری به عمل آورد. توسعه پایدار باید در جهتی حرکت نماید که از منابع به صورت عاقلانه و اندیشمندانه استفاده شود و زندگی نسل­های آینده را به خطر نیاندازد.

 

مرور شاخص­های پایداری در سکونتگاه­ها

یکی از راه­های رسیدن به توسعه‌ی پایدار شهری، توجه به محیط­زیست است که در کنار توجه به مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و جمعیتی مطرح شده است­(Drakakis & smith, David, 1995: 659-677). انتظار می­رود توسعه در راستای ارتقاء کیفیت مطلوب زندگی در ابعاد اقتصادی و اجتماعی، مسائل زیست­محیطی را نیز مدنظر قرار دهد­(Brugmanjeb, 1994: 129-146). در زمینه ‌مسایل اجتماعی، بحث فقر و عدالت اجتماعی، ازجمله محورهای اصلی توسعه‌ پایدار هستند­(Leman, Edward and Cox, John E, 2003: 216-224).

پایداری محیطی، کالبدی و فضایی شامل: نظام محیطی، طبیعی و توپوگرافی، سرانه کاربری­های عمومی و خدماتی، نوع مصالح و دوام آن- پایداری فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی می­باشد، بنابراین توسعه پایدار و توسعه انسانی نه فقط جنبه‌های اقتصادی بلکه جنبه‌های زیست­محیطی و مهم­تر ا­ز آن ابعاد اجتماعی، سیاسی و خدماتی و نیز روابط متقابل عوامل مذکور را نیز در نظر می‌گیرد، از جمله جنبه­- ‌های مهم تامین حداقل نیازها برای اجرای توسعه پایدار، موارد زیر است:

ـ حذف فقر.

ـ کاهش رشد جمعیت.

ـ توزیع منطقی منابع.

ـ دسترسی به خدمات عمومی و رفاهی.

ـ داشتن مردمی سالم­تر و آموزش دیده‌تر و تعلیم یافته‌تر.

ـ تمرکززدایی.

ـ برقراری سیستم­های آزاد تجاری.

ـ تفهیم بهتر تفاوت اکوسیستم.

در رهیافت توسعه پایدار «استراتژی توسعه درون­زای شهری» مورد توجه قرار گرفته است. مهم­ترین موارد قابل تاکید در این استراتژی را به صورت زیر مطرح کرده‌اند­(پوراحمدی و دیگری، 1380):

- توزیع و تراکم متعادل جمعیت در شهر به کمک توزیع متعادل خدمات و تاسیسات زیربنایی از جمله حمل و نقل عمومی، امکانات مطلوب بهداشتی و امکانات تعلیم و تربیت در تمام نواحی شهر.

- توسعه متعادل عناصر شهری و هم ­پیوندی آن­ها و تامین شرایط مسکن مناسب، ضمن حفظ هویت فرهنگی شهر برای همه شهروندان با بهره‌گیری از الگوها و روش­های بومی و مصالح بومی و تلفیق آن­ها با مصالح و الگوهای جدید.

- توسعه و ساماندهی نظام سلسله­مراتبی شبکه راه­ها و ارتباطات شهری از درون و مرکز شهر به اطراف آن.

- فراهم آوردن امکانات فعالیت و اشتغال در تمام بخش­های شهری که از مهم­ترین عوامل جابجایی­های جمعیتی است، برا­ی تعدیل بسیاری از نابسامانی­های شهری.

 

مهاجرت از روستا به شهر و شکل‌گیری سکونتگاه­های غیر رسمی در شهرها

از عوامل عمده ایجاد ناپایداری درشهرنشینی به­ویژه در کشورهای در حال توسعه، گونه‌ای شهرنشینی با مشکلات حاد موسوم به اسکان غیر رسمی است که بنا به مشاهدات جهانی در حال گسترش فزاینده است. این­گونه سکونتگاه­ها هرچند جلوه‌ای از فقر را نمایان می­سازد، بازتاب کاستی­ها و نارسایی­های سیاست­های دولت و بازار رسمی نیز محسوب می­شود. اسکان غیر رسمی به سبب ایجاد فقر شهری و گسترش آن و نیز به مخاطره انداختن محیط­زیست و تحمیل هزینه‌های سنگین برای حل مشکلات، تهدیدی جدی برای پایداری و انسجام جامعه شهری تلقی شده به گونه‌ای که نیاز جدی به اتخاذ تدابیر ویژه‌ای برای ساماندهی وضعیت کنونی و جلوگیری از گسترش آن در آینده وجود دارد.

کمبود فرصت­های شغلی درمناطق روستایی و کیفیت زندگی درمناطق شهری درمقایسه با سطح زندگی روستاییان بهتر و دسترسی به انواع خدمات اجتماعی و اقتصادی اساسی بیشتر است و همین امر یکی از دلایل گرایش­تاریخی روستاییان به سکونت درشهر می­باشد. زیرا هجوم روستاییان به شهر بویژه کلانشهرها برای دست­یابی به همین امکانات و برخورداری­ها رخ می­دهد. امکانات شهری در مقابل مشکلات روستایی، موجب تشدید روند مهاجرت روستاـ شهری در ایران و در نتیجه شکل‌گیری مناطق حاشیه‌نشین و اسکان غیر رسمی شده است، بنابراین شهر و شهرنشینی در ایران با بروز و ظهور مشکلاتی چون بی‌مسکنی و بدمسکنی، معضل حاشیه‌نشینی، رشد زاغه‌ها و فقر شهری و سکونتگاه­های غیر رسمی، چالش­های زیست محیطی، عدم دسترسی به آب آشامیدنی سالم و بهداشتی؛ معضل دفع زباله و عدم بازیافت آن، مشکلات ترافیکی و آمد و شد؛ گسترش آسیب­ها و انحرافات اجتماعی، گسترش­آسیب­های روانی و شخصیتی؛ مشکل توزیع عادلانه‌تر امکانات و خدمات شهری مورد نیاز شهروندان؛ مسئله تامین کار و درآمد برای همه آحاد شهروندان؛ انواع نارضایت­های جمعی و احساس عدم تعلق و بیگانگی با شهر همراه بوده­است­(نقدی، 1382: 2).

بررسی و تحلیل ناپایداری توسعه شهری در سکونتگاه­های غیر رسمی شهر تبریز

پس از جنگ جهانی دوم و نیز پس از اصلاحات اراضی و گسترش صنعت در مناطق شهری بزرگ و پس ازسال 1357 شمسی، نه تنها مهاجرت از روستاها و شهرهای­کوچک به شهرهای بزرگ بلکه سوداگری زمین و زمین­خواری که همواره یکی از عوامل مهم در گسترش شهر تهران و شهر تبریز و سایر شهرهای بزرگ مشابه بسیاری ازشهرهای کشورهای­کمتر توسعه­یافته جهان بوده است­(دانش­پور، 1385: 9) برانگیخته شد­(نقشه شماره یک).

رشد سریع جمعیت شهر تبریز در دهه‌های اخیر، عمدتاً ناشی از مهاجرت جمعیت روستایی به این شهر بوده است و در فاصله دهه 65ـ1355، این شهر با بیشترین افزایش جمعیت (و گسترش فضایی) رو به رو بوده است­(نعمت‌اللهی، 1389: 9). افزایش قیمت مسکن در محدوده رسمی شهر و عدم توان مالی و مهارتی افراد مهاجر، موجب رانده شدن و سکونت جمعیت مهاجر در اطراف شهر و در اراضی مشکل‌دار و ناپایدار گردیده است. مهاجرت جمعیت به مقصد شهر تبریز و امکان­ناپذیر بودن سکونت آن­ها در محلات رسمی شهر، موجب پدیدار شدن اثراتی شده است:

نابرابری فضایی بین محلات شهری، پیدایش و شکل‌‌گیری سکونتگاه­های غیر رسمی، تقسیم زمین توسط افراد محلی زمین­داران و سوداگران و احداث مسکن توسط افراد خانوار و ناپایداری رشد شهری­(باغشهر بنا، 1387: 19). گسترش فضایی شهرهای بزرگ ایران، خصوصاً شهر تبریز را می­توان از نشانگرهای چنین چرخه‌هایی به شمار آورد_­(جدول شماره یک).

 

جدول شماره (1): تغییرات جمعیت شهر تبریز طی سال­های 85ـ1319

دوره زمانی	جمعیت اول دوره (نفر)	جمعیت  آخر دوره(نفر)	میزان افزایش جمعیت(نفر)	نرخ رشد سالانه (درصد(
35ـ1319	213542	289996	76454	93/1
45ـ1335	289996	403413	113417	35/3
55ـ1345	403413	597976	194563	0/4
65ـ1355	597976	971482	373506	97/4
75ـ1365	971482	1191043	219561	04/2
85ـ1375	1191043	1398060	207017	6/1
90-1385	1398060	1494998	96938	3/1

           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع: (نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن دوره‌های آمارگیری، مرکز آمار ایران).

 

اثرات منفی توسعه ناپایدار در سکونتگاه­های غیررسمی شهر تبریز را می­توان به صورت فشرده در زیر چنین بیان نمود:

عدم تعادل‌های فضایی در سطح محلات شهر تبریز و ساختار نابرابری اجتماعی- اقتصادی در شهر تبریز مشاهده شدنی است و می­توان آن را با انتخاب شاخص‌ها و معیارهای دارای مفهوم و کاربرد در سطح محلات سنجید­(جدول پیوست).

در مقاله حاضر، برای پایداری شهر، ابعاد سه‌گانه محیطی- کالبدی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی تعریف گردیده و به منظور مشخص ساختن سطح پایداری، در هریک از ابعاد مذکور متغیرهایی انتخاب شده است، به گونه‌ای که بررسی هریک از متغیرها در مورد محدوده مورد مطالعه و مقایسه بعضی از  آن­ها با سطوح بالاتر، میزان پایداری و ناپایداری در سکونتگاه­های غیر رسمی شهر تبریز را نشان می­دهد (نمودار پیوست).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نقشه شماره (1): توسعه ادواری شهر تبریز

منبع: (مطالعات طرح حاشیه­نشینی تبریز– مهندسین مشاور زیستا).

 

 

 

 

 

 

 

نمودار شماره (1): ابعاد و شاخص­های منتخب ناپایداری

 

تحلیل پایداری محیطی و طبیعی در سکونتگاه­های غیر رسمی شهر تبریز

- نظام شیب و توپوگرافی اراضی

در شهر تبریز بافت حاشیه‌ای و سکونتگاه­های غیر رسمی در محلات حاشیه‌‌نشین شمال و جنوب شهر شکل­گرفته است. مشخصه این بافت برپایی آن دراراضی نامناسب با شیب­های تند و توپوگرافی بسیار درهم است. بی‌نظمی کامل درشبکه ارتباطات، معابر تنگ، کوچکی فوق‌العاده قطعات و نبود کامل امکانات شهری و کاربری­های غیرمسکونی از ویژگی­های این بافت می­باشد­(عرصه، 1374: 57). مناسب­ترین شیب برای شهرسازی و توسعه مسکونی، شیب بین 5/0 تا 6 درصد است­(زیاری، 1379: 112).

بر اساس نقشه‌های هوایی مقیاس 2000 :1 شهر تبریز، سکونتگاه­های غیر رسمی مورد مطالعه، شیب بیش از 6/0 دارند و در بخش­های شمالی‌تر شیب اراضی بیش از 10% می­باشد و ساخت و سازهای مسکونی عمدتاً در دامنه ارتفاعات و تپه‌ها احداث شده‌اند­(نقشه و تصاویر پیوست).

 

خلیل آباد

 

 

 

 

 

 

 

 

       نقشه شماره (2): شیب­بندی محلات مورد مطالعه

شکل شماره (3): وضعیت نامناسب تاسیسات شهری و توپوگرافی نامناسب

شکل شماره (6): ناپایداری واحدهای مسکونی

شکل شماره (8): قرارگیری بر روی شیب نامناسب

 

شکل شماره (5): ناپایداری در مقابل زلزله

شکل شماره (2): موقعیت ارتباطی نامناسب واحدهای مسکونی

شکل شماره (1): نمای کلی سکونت­گاه­های غیر رسمی شمال تبریز

شکل شماره (4): قرارگیری واحدهای مسکونی در محل عبور سیلاب

شکل شماره (7): شیب زیاد و عرض کم معابر دسترسی

حریم خط گسل

خط گسل

کنارگذر شمالی

موقعیت محلات مورد مطالعه

تصاویری از ناپایداری سکونتگاه­های غیر­ رسمی (محلات مورد مطالعه)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 گسل و خطر زمین ­لرزه

منطقه تبریز از نظر احتمال وقوع زلزله و از نظر شدت زمین ­لرزه در مناطق پر خطر، پهنه‌بندی شده است. گسل بزرگ شمال تبریز، بزرگ­ترین و مشخص‌ترین پدیده تکتونیکی منطقه است. حریم اعلام شده برای عدم ساخت و ساز، محدود به خودگسل و 1500 متر حریم و زمین­هایی که با پدیده روانگونگی رو به رو هستند منحصر می­شود. گسل اصلی شمال تبریز، با یک فاصله متوسط 1000 متری از شمال سکونتگاه­های غیررسمی مورد مطالعه عبور می­کند، بدیهی است هر نوع ساخت و ساز با توجه به احتمال بالای خطر در منطقه می­بایست از بالاترین استانداردهای سازه‌ای و رعایت کامل آیین‌نامه‌های ساختمانی برخوردار شود­(نقشه پیوست).

گسل­های شهر تبریز نشانگر وجود یک منطقه وسیع گسلی در تبریز است، این سیستم گسلی به این علت که اغلب رسوبات کواترنر را قطع کرده، به احتمال قوی پتانسیل­ لازم برای ایجاد زمین ­لرزه‌های شدید را دارا است، با توجه به موقعیت قرارگیری سکونتگاه­های غیر رسمی مورد مطالعه نسبت به گسل شمال تبریز و هم­چنین شیب و توپوگرافی نامناسب اراضی و با توجه به این موضوع که خطر زمین لغزش در شیب بالا خطرات ناشی از زلزله را افزایش می­دهد، شرایط خاصی در محدوده وجود دارد، هرچند که خطر­خیزی گسل شمال تبریز برای­کل محلات شهر وجود دارد، اما نزدیکی به گسل، قرار گرفتن در شیب بالا و نامناسب بودن روش­های احداث ساختمان، خطر زلزله را برای سکونتگاه­های غیر رسمی، خصوصاً بخش­های شمالی‌تر افزایش می­دهد­(باغشهر بنا، 1387: 60).

 

جدول شماره (2): برخی معیارهای نشانگر توسعه ناپایدار شهری در سکونتگاه­های غیر رسمی و مقایسه آن با شهر تبریز

معیارها / شاخص‌ها		شهر تبریز		سکونتگاه­های غیر رسمی
				خلیل­آباد	سیلاب قوشخانه	احمد­آباد	ملازینال
معیارهای جمعیتی و اجتماعی	میانگین بعد خانوار	9/3		25/4	4	05/4	01/4
	تراکم ناخالص جمعیت  (نفر در هکتار)	55		471	415	399	335
	نسبت باسوادی	مردان	90	9/82	3/84	5/84	5/82
		زنان	79	44/69	8/70	3/71	7/69
معیارهای مربوط به سکونت و مسکن	میانگین عرصه واحدهای مسکونی (2)	222		80	1/107	7/85	2/90
	میانگین زیربنای واحدهای مسکونی (2)	210		85	8/125	74	6/97
	نسبت واحدهای مسکونی کمتر از 50 متر مربع مساحت (3)	5/15		37	32	31	37
	نسبت خانوارهای ساکن در 1 اطاق	10		33	31	5/361	2/31
	نسبت مصالح کم­بادوام و بی­دوام (4)	28		85	65	80	82
	سیستم فاضلاب (5)	×		ـ	ـ	ـ	ـ
	نسبت واحدهای مسکونی با آشپزخانه مستقل	90		64	1/71	7/71	2/63
	نسبت مالکیت رسمی واحد مسکونی	4/73		6/19	5/34	6/36	3/20
معیارهای اقتصادی (درصد)	نرخ بیکاری	6/6		12	11	16	17
	نسبت مشاغل دولتی (6)	4/23		3	3	3	3
معیارهای مربوط به سرانه­های کاربری اراضی شهری (مترمربع)	سرانه زمین شهری کل (7)	1/181		52/22	51/26	07/25	38/32
	سرانه پارک و فضای سبز	1/5		42/0	83/0	0	0
	سرانه کاربری مسکونی	7/26		81/11	07/14	64/14	33/21
	سرانه کاربری آموزشی	3/1		25/0	15/0	54/1	25/0
	سرانه کاربری بهداشتی ـ درمانی	55/0		0	01/0	0	18/0
	سرانه تاسیسات و تجهیزات شهری	7/0		0	03/0	08/0	02/0
	سرانه کاربری ورزشی	8/0		0	0	86/0	0
	سرانه شبکه معابر	3/29		24/7	45/9	26/5	05/8

 

(1) بر­مبنای آمار سال 1385ـ مرکز آمار ایران

(2) به دلیل عدم وجود آمار فوق برای سال 1385، از میانگین پنج ساله 70-1365 پروانه­های ساختمانی صادر شده توسط شهرداری تبریز استفاده شده است.

(3) به دلیل عدم دسترسی به آمار کل شهر تبریز، از آمار مربوط به منطقه یک و پنج شهر استفاده شده است.

(4) آمار مصالح ساختمانی شهر تبریز برگرفته از مطالعات طرح تفصیلی تبریزـ مهندسین مشاور نقش محیط می­باشد.

(5) علامت × به مفهوم وجود تاسیسات بهداشتی دفع فاضلاب و علامت- به مفهوم عدم وجود تاسیسات فوق می­باشد.

(6) به دلیل عدم وجود آمار دقیق از مشاغل دولتی شهر تبریز، از آمار مربوط به شهرستان تبریز استفاده شده است. با توجه به گستردگی مشاغل دولتی در شهر تبریز مطمئناً آمار مربوطه بیشتر از 4/23 درصد خواهد بود.

(7) سرانه‌های شهری تبریز از مطالعات طرح­ریز پهنه‌بندی خطر زمین ­لرزه‌ای شهر تبریز، مهندسین مشاور تهران پادیر، جلد شهرسازی ص 50 تا ص 60 استفاده شده است. سرانه‌های شهری سکونتگاه­های غیر رسمی بر­مبنای محاسبات نویسنده با استفاده از نقشه­کاربری اراضی وضع موجود و آمار جمعیتی محلات مورد مطالعه مطالعات مهندسین مشاور باغشهر بنا تنظیم شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          نقشه شماره (3): خطوط گسل و موقعیت محلات مورد مطالعه نسبت به آن­ها

منبع: (طرح­ریز پهنه­بندی خطر لرزه­ای شهر تبریز– مهندسین مشاور تهران پادیر).

 ‌نتیجه‌گیری

پیامد رشد سریع شهرنشینی در ایران، رشد سریع شهرهای بزرگ و شکل‌گیری و رشد سکونتگاه­های غیر رسمی با مسائل و مشکلات متعدد از جمله رشد ناپایدار محلات شهری همراه است. تبریز نیز پدیده ناپایداری درگسترش شهری را هم­چون افت شدید محیطی، دگرگونی بدون برنامه‌ی­کاربرد زمین، تفکیک و ساخت و ساز بدون برنامه، کمبودهای شدید خدماتی و زیربنایی، امکانات حمل و نقل محدود و وجود خطرات محیطی بر گروه­های درآمدی پایین‌تر را تجربه کرده و می‌کند. خطرات ناشی از همجواری­ها و شرایط نامناسب بر سلامتی ساکنان دراین محلات را می­توان خطرات­کالبدی مربوط به سکونت در مکان نامناسب و ناامن، نبود بهداشت محیط لازم و کافی، سکونت در واحدهای مسکونی نامناسب از نظر مساحت، کیفیت مصالح و مقاومت ساختمان، عدم دسترسی کافی به انواع خدمات رفاهی- آموزشی، تسهیلات زیربنایی و عدم وجود امنیت سکونت دانست. ضرورت توجه به سکونتگاه­های غیر رسمی در تبریز نیز چنین مشکلات حل نشده و پیچیده می­باشد. مهم­ترین مشکلات سکونتگاه­های غیررسمی شهر تبریز را می­توان در نابرابری اجتماعی، اقتصادی و فضایی بین نواحی شهری، کیفیت پایین زندگی، وجود خطرات محیطی و طبیعی برای ساکنان و به طور کلی ناپایداری در توسعه شهری شهر تبریز نیز مشاهده نمود.

تداوم این مشکلات و نارسایی شیوه‌های موجود، برنامه‌ریزی و مدیریت توسعه شهری شهرهای بزرگ و ضرورت اختیار شیوه‌های جدید و امکان­پذیر در گشودن مشکلات پیچیده را ضروری می­سازد که، زمینه را برای پایداری این سکونتگاه­ها از ابعاد زیست­­محیطی، اجتماعی و اقتصادی فراهم نماید و همراه با ساماندهی بهسازی کالبدی، راهبرد توان­مندسازی[5]  ساکنین نیز توسط سازمان­های محلی در نظر گرفته شود که نتیجه آن بهبود و پیشرفت تدریجی محیط زندگی و شرایط سکونت ساکنین فقیر سکونت­گاه­های غیررسمی می­-­باشد و مهم­تر آن که هرگونه دخالت سازمان­های دولتی در ساختار فضایی سکونتگاه­های غیررسمی مستلزم آن است که این دخالت مناسب شرایط محیطی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و سازمانی کشور، شهر تبریز و سکونتگاه­های غیر رسمی آن باشد، این دخالت پیچیده نیازمند تهیه و تدوین برنامه‌های محلی مبتنی بر مشکلات، اولویت­ها، نیازها و تقاضاهای محلی است و تمامی عاملین تصمیم‌گیری خصوصاً گروه­های فقیر ساکن در مراحل برنامه‌ریزی، تصویب و اجرای برنامه‌ها می­بایست مشارکت داده شوند.

مطالعات فشرده‌ای که در این مقاله از ناپایداری­های موجود در سکونتگاه­های غیر رسمی تبریز انجام شد نشان داد که رویارویی با این نواحی نیازمند به کارگیری شیوه‌های هدف­مند، مشارکتی و ابزارهای دخالت محلی است. این مقاله بر این نکته نیز تاکید می­نماید که ابزارهای موجود دخالت توان رویارویی با مشکلات و کمبودهایی که در نهایت به ناپایداری شهری شکل می­دهند را ندارند و در نتیجه نیاز به تدبیر ابزار دخالتی است که مشابه برخی تجربیات جهانی بتواند اثرات مثبتی بر سکونتگاه­های غیر رسمی وارد کند. دستاوردهای این گونه مطالعات و کوشش­ها در مورد تبریز، می­تواند به مطالعات و کوشش­های گسترده‌تر در کل کشور منجر شده و موجب توجه بیشتر به ناپایداری توسعه شهری در سکونتگاه­های غیر رسمی و گنجاندن آن در دستور کار (نظری و عملی) برنامه‌ریزی و مدیریت توسعه شهری پایدار بشود. برای ایجاد توسعه پایدار در سکونتگاه­های غیر رسمی از ابعاد زیست­محیطی، اجتماعی و اقتصادی، ساماندهی بافت و توان­مند­سازی ساکنین، می­توان دخالت­های مثبت در این نواحی شهری ایجاد نمود و به هدف کلی بهبود و پیشرفت تدریجی محیط زندگی و پایداری سکونتگاه­های انسانی نائل شد.

 

    منابع

ابراهیم­زاده، ع. (1383). حاشیه‌نشینی، ناهنجاری­های شهری و راهکارهای تعدیل آن، (موردشناسی کریم آباد زاهدان). مجله جغرافیا و توسعه. دانشگاه زاهدان.

ازکیا، م؛ و دیگری. (1382). جامعه­شناسی توسعه. تهران: انتشارات کیهان.

افروغ، ع. (1377). فضا و نابرابری اجتماعی، ارائه الگویی برای جدایی گزینی فضایی و پیامدهای آن. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس، شماره 1.

باغشهر بنا، مهندسین مشاور. (1387). ارزیابی اجتماعی اثربخشی پروژه‌های بهسازی شهری و اصلاحات بخش مسکن در شهر تبریز. بانک جهانی و شرکت عمران و بهسازی شهری تبریز.

پوراحمد، ا؛ و دیگری. (1380). توسعه فیزیکی شهر یزد و تاثیر آن بر ساختار جمعیت بافت قدیم شهر. نامه علوم اجتماعی. شماره 18.

جواهری‌پور، م. (1381). سکونتگاه­های ناپایدار اقشار کم درآمد شهری هفت شهر. فصلنامه عمران و بهسازی شهری. سال سوم، شماره 8.

دانش­پور، ز. (1385). تحلیل نابرابری فضایی در محیط­های پیراـ شهری کوششی در استفاده از رهیافت برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی. هنرهای زیبا. دانشگاه تهران.

زیاری، ک. (1379). برنامه‌ریزی شهرهای جدید. تهران: انتشارات سمت.

زیستا، مهندسین مشاور. (1384). مطالعات طرح حاشیه­نشینی تبریز. سازمان مسکن و شهرسازی استان آذربایجان­شرقی. جلد اول و دوم.

سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان آذربایجان شرقی. (1385). آمارنامه استان آذربایجان­شرقی.

سدریک، پ. (1383). شهرهای پایدار در کشورهای در حال توسعه. مترجم: ن، محرم­نژاد. تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، وزارت مسکن و شهرسازی.  

صرافی، م. (1381). به سوی نظریه‌ای برای ساماندهی اسکان غیر رسمی، از حاشیه‌نشینی تا متن شهرنشینی. فصلنامه عمران و بهسازی شهری. سال سوم، شماره 8.

قرخلو، م. (1388). تحلیل سطح پایداری شهری در سکونتگاه­های غیر رسمی، (مورد مطالعه سنندج). مجله پژوهش‌های جغرافیایی انسانی. شماره 69.

ماجدی، ل. (1386). سکونتگاه­های غیر رسمی شهری در کلان شهر اهواز. هویت شهر. سال اول، شماره 1.

مهندسین مشاور تهران پادیر. (1387). طرح­ریز پهنه‌بندی خطر لرزه‌ای شهر تبریز. سازمان مسکن و شهرسازی استان آذربایجان­شرقی.

نعمت‌اللهی، س. (1387). ساختار فضایی جمعیت استان آذربایجان­شرقی و رشد ناموزون کلان شهر تبریز. مجموعه مقالات هفتمین همایش چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404­. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.

نعمت‌ا‌‌للهی، س. (1388). سکونتگاه­های غیر رسمی در کلانشهرهای کشور و خطر زلزله، (نمونه موردی شهر تبریز). همایش ملی سکونتگاه­های غیر رسمی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد ری.

نقدی، ا. (1382). درآمدی بر جامعه‌شناسی شهری. انسان و شهر. همدان: انتشارات فن­آوران.  

نقدی، ا. و دیگری. حاشیه‌نشینی چالشی فراروی توسعه پایدار شهری، (با تاکید بر شهر همدان). فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی. سال پنجم، شماره 20.

نقش محیط، مهندسین مشاور. (1387). طرح تفصیلی منطقه یک و پنج تبریز­. سازمان مسکن و شهرسازی استان آذربایجان­شرقی. جلد اول.

ویلیر، اس. ام­؛ و دیگری. (1384). توسعه شهری پایدار. ترجمه: ک، ذاکر حقیقی. تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، وزارت مسکن و شهرسازی.

Brugmann, j. (1994). Who Can Deliver Sustainbity. TWPR. 16 (2), P.p: 129-146.

Drakakis, s. & David. (1995). Third World cities: Sustainable Urban Development. 1 Urban Studies. V.32, P.p: 659-677.

Leman, E. (1991). Sustainable Urban Develop– ment: Strategic Consideration for Urbanising Nation. Ekistic. V.32, P.p: 348-349.

Nematollahi, s. (2010). Analyzing the rural to urban immigrations and formation of informal residences in peri– urban of metropolitan areas. International Conference on Urban, Regional Planning and Transportation, World Academy of Science, Engineering and Technology PARIS, FRANCE.

Nematollahi, s. (2010). Study and analysis of urban poverty and environmental risks.Case study: Tabriz. The 4th International Conference on Crisis and Emergency Management, Institute of Policy and Management, the Chinese Academy of Sciences Beijing, P. R. Chine.

 

 

 

---

1. دانش­آموخته کارشناسی­ارشد برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای دانشگاه شهید بهشتی و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، گروه شهرسازی؛ تبریز-    ایران (نویسنده مسئول).                                                                E- mail: nematollahi@[e-mail]

^2. Informal Setlement

 

^1. Prei – Urban Land

[4]^.Quality of  Life

[5]­. توان­مندسازی (Empowerment) جوامع خرد (Community) با معرفی پروژه‌های کوچک مقیاس که نهادهای رسمی و غیررسمی اما کلیدی به مردم رهنمون لازم را در شرکت در تصمیم‌گیری‌های مشترک با دیگر جوامع و نهادهای رسمی و غیررسمی، در گشودن مشکلات مشترک می‌دهند، در سال 1382 «سند توان­مندسازی و ساماندهی اسکان غیررسمی» در وزارت مسکن و شهرسازی تهیه شد و به تصویب رسید و دبیرخانه ستاد ملی توان­مندسازی در شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران به عنوان زیرمجموعه وزارت مسکن و شهرسازی و متعاقباً ستاد توان­مندسازی برای استان­ها تشکیل گردید.

 

مراجع

ابراهیم­زاده، ع. (1383). حاشیه‌نشینی، ناهنجاری­های شهری و راهکارهای تعدیل آن، (موردشناسی کریم آباد زاهدان). مجله جغرافیا و توسعه. دانشگاه زاهدان.

ازکیا، م؛ و دیگری. (1382). جامعه­شناسی توسعه. تهران: انتشارات کیهان.

افروغ، ع. (1377). فضا و نابرابری اجتماعی، ارائه الگویی برای جدایی گزینی فضایی و پیامدهای آن. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس، شماره 1.

باغشهر بنا، مهندسین مشاور. (1387). ارزیابی اجتماعی اثربخشی پروژه‌های بهسازی شهری و اصلاحات بخش مسکن در شهر تبریز. بانک جهانی و شرکت عمران و بهسازی شهری تبریز.

پوراحمد، ا؛ و دیگری. (1380). توسعه فیزیکی شهر یزد و تاثیر آن بر ساختار جمعیت بافت قدیم شهر. نامه علوم اجتماعی. شماره 18.

جواهری‌پور، م. (1381). سکونتگاه­های ناپایدار اقشار کم درآمد شهری هفت شهر. فصلنامه عمران و بهسازی شهری. سال سوم، شماره 8.

دانش­پور، ز. (1385). تحلیل نابرابری فضایی در محیط­های پیراـ شهری کوششی در استفاده از رهیافت برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی. هنرهای زیبا. دانشگاه تهران.

زیاری، ک. (1379). برنامه‌ریزی شهرهای جدید. تهران: انتشارات سمت.

زیستا، مهندسین مشاور. (1384). مطالعات طرح حاشیه­نشینی تبریز. سازمان مسکن و شهرسازی استان آذربایجان­شرقی. جلد اول و دوم.

سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان آذربایجان شرقی. (1385). آمارنامه استان آذربایجان­شرقی.

سدریک، پ. (1383). شهرهای پایدار در کشورهای در حال توسعه. مترجم: ن، محرم­نژاد. تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، وزارت مسکن و شهرسازی.  

صرافی، م. (1381). به سوی نظریه‌ای برای ساماندهی اسکان غیر رسمی، از حاشیه‌نشینی تا متن شهرنشینی. فصلنامه عمران و بهسازی شهری. سال سوم، شماره 8.

قرخلو، م. (1388). تحلیل سطح پایداری شهری در سکونتگاه­های غیر رسمی، (مورد مطالعه سنندج). مجله پژوهش‌های جغرافیایی انسانی. شماره 69.

ماجدی، ل. (1386). سکونتگاه­های غیر رسمی شهری در کلان شهر اهواز. هویت شهر. سال اول، شماره 1.

مهندسین مشاور تهران پادیر. (1387). طرح­ریز پهنه‌بندی خطر لرزه‌ای شهر تبریز. سازمان مسکن و شهرسازی استان آذربایجان­شرقی.

نعمت‌اللهی، س. (1387). ساختار فضایی جمعیت استان آذربایجان­شرقی و رشد ناموزون کلان شهر تبریز. مجموعه مقالات هفتمین همایش چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404­. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.

نعمت‌ا‌‌للهی، س. (1388). سکونتگاه­های غیر رسمی در کلانشهرهای کشور و خطر زلزله، (نمونه موردی شهر تبریز). همایش ملی سکونتگاه­های غیر رسمی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد ری.

نقدی، ا. (1382). درآمدی بر جامعه‌شناسی شهری. انسان و شهر. همدان: انتشارات فن­آوران.  

نقدی، ا. و دیگری. حاشیه‌نشینی چالشی فراروی توسعه پایدار شهری، (با تاکید بر شهر همدان). فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی. سال پنجم، شماره 20.

نقش محیط، مهندسین مشاور. (1387). طرح تفصیلی منطقه یک و پنج تبریز­. سازمان مسکن و شهرسازی استان آذربایجان­شرقی. جلد اول.

ویلیر، اس. ام­؛ و دیگری. (1384). توسعه شهری پایدار. ترجمه: ک، ذاکر حقیقی. تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، وزارت مسکن و شهرسازی.

Brugmann, j. (1994). Who Can Deliver Sustainbity. TWPR. 16 (2), P.p: 129-146.

Drakakis, s. & David. (1995). Third World cities: Sustainable Urban Development. 1 Urban Studies. V.32, P.p: 659-677.

Leman, E. (1991). Sustainable Urban Develop– ment: Strategic Consideration for Urbanising Nation. Ekistic. V.32, P.p: 348-349.

Nematollahi, s. (2010). Analyzing the rural to urban immigrations and formation of informal residences in peri– urban of metropolitan areas. International Conference on Urban, Regional Planning and Transportation, World Academy of Science, Engineering and Technology PARIS, FRANCE.

Nematollahi, s. (2010). Study and analysis of urban poverty and environmental risks.Case study: Tabriz. The 4th International Conference on Crisis and Emergency Management, Institute of Policy and Management, the Chinese Academy of Sciences Beijing, P. R. Chine.