مقاسیه تحلیلی روابط ایران و روسیه در دوران آقایان خاتمی و احمدی نژاد

فصلنامه مطالعات روابط بین الملل

مقاله 2، دوره 4، شماره 15، شهریور 1390، صفحه 35-62   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

زهره بالازاده¹؛ فهیمه غیبی²

¹استادیار دانشکده علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، گروه علوم سیاسی، تهران

²دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

چکیده

چکیده
روابط ایران و روسیه در سال های گذشته همواره سرشار از فرازو نشیب بوده است. به نحوی که گاهی اوقات دو کشور آنچنان به یکدیگر نزدیک شده‌اند که سخن از همکاری‌های راهبردی به میان آمده است و گاهی نیز چنان از هم فاصله گرفته اند که روابط به مرز تیرگی رسیده است در حال حاضر نیز موضوعات و مسائل مختلفی در روابط ایران و روسیه تأثیرگذارند که از آن جمله می توان به همکاری های هسته‌ای، همکاری‌های نظامی و روابط اقتصادی اشاره نمود این مقاله سعی دارد ضمن بررسی اجمالی روابط ایران و روسیه بعد از انقلاب اسلامی، به مطالعه و تحلیل مقایسه ای روابط دو کشور در دوران ریاست جمهوری آقایان خاتمی و احمدی‌نژاد در فاصله زمانی 1389-1376 بپردازد.
 

کلیدواژه‌ها

واژگان کلیدی: ایران؛ روسیه؛ سیاست خارجی؛ همکاریهای هسته­ای؛ روابط اقتصادی

اصل مقاله

مقدمه

پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 نقطه عطف تحول کیفی در شرایط گفتمانی روابط ایران و روسیه به شمار می رود. این پیروزی موجب گردید که ایران برای نخستین بار در تاریخ روابط خود با روسیه از موضع مستقل برخورد نماید. پی‌گیری یک سیاست خارجی مستقل اگر چه، برای رهبران شوروی تا مدت ها قابل هضم نبود و فضای سنتی روابط طرفین را کاملاً‌ دگرگون ساخت. علی‌رغم مواضع ضد شوروی امام خمینی (ره)، اما تحلیل گران شوروی معتقد بودند در مقایسه با مواضع ضدآمریکایی چون خروج ایران از پیمان سنتو، برچیده شدن دو مرکز مراقبت نظامی آمریکا در بندر ترکمن و کبکان و پایان حضور نظامی آمریکا عملکرد رهبران انقلابی مثبت می باشد. از این رو به مناسبت های مختلف پیام‌های تبریکی را ارسال می کردند که واکنش مقامات ایرانی معمولاً‌ سرد بود. در طول هشت سال جنگ ایران و عراق رهبران آن کشور حمایتهای گوناگون از تهران و بغداد را به همراه اعمال فشار برای پایان دادن به جنگ دنبال کردند. حال این سوال به ذهن متبادر می گردد که علی رغم برخی چالش ها در روابط فی ما بین چه عواملی موجب گردیده که دردهه های اخیر همکاری های ایران و روسیه در ابعاد مختلف همچنان تداوم داشته باشد. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و جایگزینی نگرش اوراسیایی جدید به جای نگاه اوروآتلانتیکی در سیاست خارجی روسیه و تداوم بحران در روابط ایران و آمریکا و لاینحل ماندن مشکلات در روابط فی مابین،‌روابط ایران و روسیه در مسیر گسترش همه جانبه تحول می یافت، از نیمه دهه 1370 عملگرایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران کاملاً‌ برجسته بود. خویشتن داری جمهوری اسلامی ایران در قبال سرکوب جدایی طلبان مسلمان چچنی، نقش ایران در پایان دادن به جنگ داخلی تاجیکستان،‌تأثیرگذاری ایران در منازعه ارامنه و آذری ها در قره باغ، همگی حاکی از ابعاد واقع‌گرایی در سیاست خارجی ایران بود که پیام‌های روشنی را برای رهبران روسیه در برداشت. روسیه تحت تأثیر سیاستهای عملگرایانه جمهوری اسلامی ایران و علی‌رغم تحولات بین‌المللی در استمرار همکاری و روابط خود با این کشور کماکان مصر به نظر می رسد.این گونه به نظر می رسد که مجموعه عوامل منطقه ای و بین المللی سبب گردیده علی رغم بری چالش ها همکاری های دو کشور همچنان در ابعاد گوناگون تداوم داشته باشد.

پیشینه تاریخی روابط ایران وروسیه

روابط ایران و روسیه طی سده های متوالی فراز و فرودهای فراوانی به خود دیده است. از زمانی که در طول قرون مختلف روابط دو کشور در اندازه محدودی جریان داشته است تا زمانی که در دوره پترکبیر در پایان قرن هفدهم و آغاز قرن هیجدهم به دنبال سیاست نگاه به اروپا و گشودن درهای روسیه به سوی فرهنگ و صنعت غرب مفهوم شرق و جنوب نیز در سیاست خارجی روسیه تعریف ویژه ای یافت در بخش های مختلف دانشگاهی،‌آکادمیک و در دستگاه سیاست خارجی روسیه نیز توجه ویژه ای به شناخت کشورهای این حوزه از جمله ایران صورت گرفت. در این دوره بخش هایی از سرزمین های جنوبی امروز روسیه در قفقاز و حاشیه خزر هنوز جزیی از ایران صفوی بود." طی قرون هیجده و نوزده روابط ایران و روسیه به صورت مداوم رو به افزایش گذاشت و به ویژه در قرن نوزده روسیه تزاری به یکی از عوامل تعیین کننده در سیاست ایران تبدیل شد." (سنایی،1387، 10) در زمان اتحاد شوروی نیز با حمایت از جریان های جدایی طلب و قومی حاکمیت ملی ایران را با تهدید روبرو ساختند و هم چنین حق ایران را در تمام زمینه ها در دریای خزر تضییع کردند. "در دوره اول و دوم جنگ های ایران و روس قسمتی از خاک ایران را به تصرف درآورده و با قراردادهای گلستان و ترکمنچای از ایران جدا کردند هم چنین محدودیتهایی را در دریای خزر برای ایران ایجاد کردند در پیمان 1286 این کشور با استعمار پیر، بریتانیا،‌ایران را بین خود تقسیم کرده و حاکمیت سرزمین ایران را نقض کردند، در نهضت های آزادی خواهی ایرانیان نیز هم چون انقلاب مشروطه و نهضت ملی شدن صنعت نفت و نهضت های آزادی خواهی ایرانیان نیز هم چون انقلاب مشروطه ملی شدن صنعت نفت و نهضت جنگل به نفع استبداد وارد عمل شده و هیچ کمکی به این جنبش ها نکرده و حتی آنها را در مواردی قربانی مصالح خود قرار دادند در جنگ جهانی اول و دوم نیز اقدام به اشغال ایران کردند و حاکمیت ملی کشور را نقض کرده و با توجه به این که ایران پل پیروزی برای روس ها بود ولی آنها خاک ایران را تخلیه نکرده و اقدام به توطئه نموده و با تحریک و حمایت و پشتیبانی آنها غائله آذربایجان و کردستان شکل گرفت." (امیراحمدیان، گودرزی،‌172،1389).

شوروی وانقلاب اسلامی

پس از انقلاب سال 1357 روس ها همانند دیگر دول متحیر و نگران از پیامدهای مذهبی انقلاب بودند و تا زمان سقوط قطعی شاه و اضمحلال کامل دولت پهلوی از تأیید انقلاب اجتناب ورزیدند. اخطار برژنف به آمریکا در مورد عدم مداخله در امور ایران که به تاریخ 19 نوامبر1978 (28آبان 57) انتشار یافت اولین اقدام در جهت تأیید انقلاب و نقطه عطفی در سیاست شوروی در قبال ایران بود. از آن پس انتقاد از شخص شاه و رژیم پهلوی و تأیید انقلاب در مطبوعات و رسانه های شوروی آغاز گردید. در همین راستا اعضای حزب توده برای بهره گیری از دستاوردهای انقلاب عازم ایران شدند و با فعالیتهای آزادانه به نفوذ در سازمان های دولتی و نهادهای انقلاب پرداختند در طول سال های جنگ 8 ساله به دلیل حمایت تسلیحاتی شوروی ازعراق روابط ایران و شوروی به سردی گرایید. اما در سال های پس از جنگ شوروی تلاش نمود با استفاده از اختلافات ایران و آمریکا مناسبات دوستانه با ایران را تجدید کند که نسبتاً‌ هم موفق بود. پیام بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران به گورباچف نقطه عطفی در روابط دو کشور محسوب می شود. آقای خمینی که با درایت و تدبیر خاصی فروپاشی ابر قدرت شرق را به عینه می دیدند مسئولان اداره این کشور را به مطالعه فلسفه اسلامی دعوت نمودند سفر آقای رفسنجانی به شوروی در سال 1368 فصل جدیدی را در مناسبات دو کشور گشود پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی دولت ایران موقعیت بسیار خوبی برای برقراری روابط دوستانه و متعادل با جمهوری های مسلمان نشین آسیای میانه و قفقاز داشت که متأسفانه به دلیل عدم برنامه ریزی مناسب و به موقع آن را از دست داد و جز مواردی بسیار محدود نتوانست از فرصت های به وجود آمده بهره برداری نماید و کشورهایی هم چون آمریکا،‌ ترکیه و حتی اسرائیل روابطی با دولت های منطقه برقرار نموده و خلا را برای آنان پرنمودند." در رابطه با بزرگترین جمهوری برجای مانده از امپراتوری قدرتمند سابق یعنی روسیه نیز فرصت های مناسبی از دست رفته است. در ابتدای دوران پس از فروپاشی به دلیل گرایشات غربی مسئولان سیاست خارجی روسیه و فقدان دیپلماسی مقتدر در طرف ایران مناسبات خوبی برقرار نشد لیکن اهمیت روابط دو کشور در مقطعی که ایران از طرف آمریکا و دیگر کشورهای قدرتمند تحت فشار بود باعث گردید ایران فعال تر با موضوع مناسبات با روسیه برخورد نماید." (مختاری،1387، 42-43) پس از به قدرت رسیدن پریماکوف و غلبه نگرش او را سیاگرایی جدید در سیاست خارجی روسیه از دهه 1370/نیمه دهه 1990 روابط دو کشور به صورت مداوم گسترش پیدا کرده است. بروز جنگ داخلی در تاجیکستان، آینده رژیم حقوقی دریای خزرو وقوع درگیری بین ارمنستان و آذربایجان بر سر قره باغ به تدریج روسها را نسبت به اهمیت مناسبات دوستانه با ایران آگاه نمود. جنگ داخلی تاجیکستان و نگرانی مسکو از گسترش این ناآرامی به سرتاسر آسیای مرکزی موضوعی بود که طی سالهای 1371تا 1376 به یکی از موضوعات مهم در روابط ایران و روسیه تبدیل شد. "نقش مثبتی که جمهوری اسلامی ایران در حل جنگ داخلی تاجیکستان ایفاء نمود در طول سالهای گذشته همواره به عنوان نمونه ای از همکاری مثبت منطقه ای بین ایران و روسیه مطرح بود. و بدون تردید اگر جمهوری اسلامی ایران همکاری نمیکرد این جنگ داخلی می توانست همانند بحران افغانستان کل منطقه آسیای مرکزی را درگیر نماید. نگرانی مشترک ایران و روسیه از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان حوزه مهمی بود که بعد از بحران تاجیکستان دو کشور در مورد کنترل آن اتفاق نظر داشتند آنان خواستار خاتمه دخالت های خارجی به عنوان شرط حال بحران در این کشور شدند. مجموع همکاری موفقیت آمیز در افغانستان و تاجیکستان باعث شدتاجایگاه‌ایران در سیاست خارجی روسیه ارتقاء شایانی پیدا نماید."(صفری،1387، 314-315).

روابط ایران و روسیه در دوران آقای خاتمی

با چرخش نگرش حاکم بر سیاست خارجی روسیه از غربگرایی به اوراسیاگرایی و اهمیت یافتن آسیا و خاورمیانه در سیاست این کشور، ایران که رهبری سازمان کنفرانس اسلامی را بر عهده داشت از نیمه دهمه 1370/1990 در مسیر توسعه روزافزون روابط سیاسی-امنیتی با روسیه قرار گرفت. سیاست ج.ا. ایران به عنوان رئیس سازمان کنفرانس اسلامی برای روسیه بسیار اهمیت داشت. خویشتن داری ایران در برابر کشتار مردم چچن برای مسکو بسیار ارزشمند بود. ج.ا. ایران علیرغم تقاضای پایان دادن به خونریزی در چچن و با وجود کشته شدن مسلمانان به وسیله ارتش روسیه، ضمن سرزنش این کشور خواستار پی گیری سیاست و روش های مسالمت آمیز برای خاتمه یافتن این اختلافات شده بود. ایران مسأله چچن را موضوع داخلی روسیه قلمداد کرد که برای روسیه حائز اهمیت بود. عدم حمایت موثر و اجرایی از مسلمانان چچن نشان میداد سران ج.ا.ایران رویکردهای کاملا واقع بینانه را در قفقاز پی گیری می کنند.با زعامت سیدمحمدخاتمی در ایران روس ها به شدت نگران دگرگونی در تغییر روابط ایران و امریکا بودند. آنها از تعارض دو کشور در جهت تأمین منافع خود سود بسیار می جستند و مایل به قطع این مزایا نبودند. "اختلاف ایران و آمریکا و مشی روسیه برای نزدیکی به ایران فرصتی را فراهم کرده بود تا روسیه بتواند با توجه به مسائل خود با ایران، از روابط خصمانه در کشور به نفع خود بهره گیری کند هر چند ایران و روسیه در قفقاز و آسیای مرکزی از عرصه های گوناگون برای همکاری برخوردار بودند ولی نقش سنتی روسیه در زمینه تأمین انرژی این جمهوری ها و انتقال منابع انرژی منطقه از قلمرو خود و کنترل آن عرصه جدیدی از رقابت را فراروی دو کشور گشود مسکو در دوران اتحاد از طریق تأمین نیازهای جمهوری ها در تأمین انرژی نقش مسلط خود را شکل می داد. پس از فروپاشی و جست و جوی مسیرهای جایگزین انتقال انرژی در جهت کاهش نفوذ سنتی روسیه از سوی جمهوریهای تازه استقلال یافته ایران به عنوان یکی از این گزینه ها مطرح گردید. که این مسأله سبب رقابت جدی میان ایران و روسیه شده است". (کولایی، 1387، 211-212)

روابط دوکشورایران وروسیه دردوران ریاست جمهوری اقای خاتمی تحت تاثیر مسایل زیر بوده است:

الف - مسائل مربوط به دریای مازندران

در دوران اتحاد شوروی بر اساس قراردادهای 1921، 1940، دو کشور بهره برداری مشاع را از دریای مازندران پذیرفته بودند. پس از تجزیه اتحاد شوروی تعداد کشورهای حاشیه دریای مازندران از 2 کشور به 5 کشور افزایش یافت. کشورهای آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان ابتدا در موافقت نامه های خود حسن پای بندی به توافق های دوران اتحاد را پذیرفتند اما به زودی دریای مازندران به عرصه بازی بزرگ جدید بدل گردید. قرارداد دولت قزاقستان با شرکت آمریکایی شورون و قراداد دولت آذربایجان با کنسرسیوم شرکت های آمریکایی –اروپایی- ترک و روسی نمونه هایی از قراردادهای این کشورها در جهت بهره برداری از منابع دریای مازندران بود که البته با مخالفت دو کشور ایران و روسیه مواجه گردید. در سال 1377 دولت روسیه با قزاقستان در مورد چگونگی تقسیم حوضه های دریاچه در مرزهای خود به توافق رسیدند دو سال بعد این توافق با آذربایجان نیز حاصل گردید. دولت آقای خاتمی تمایل داشت مسأله عدم توافق دو کشور در حوزه دریای مازندران را با روشهای مسالمت آمیز حل و فصل نماید لیکن اعتراض و واکنش شدید برخی نمایندگان سبب شد دولت خاتمی با حساسیت بیشتری مسائل دریای مازندران را پی گیری کند. تشکیل کمیته ای از نمایندگان برای رسیدگی به چگونگی شکل گیری رژیم حقوق جدید دریای خزر حاکی از حساسیت مجلس شورای اسلامی به این بحث اساسی بود در اجلاس عشق آباد در خرداد 1381 ترکمنستان در صدد تحمیل خط موهوم آستارا – حسینقلی بر جمهوری اسلامی و ادامه مذاکرات میان چهار جمهوری سابق اتحاد شوروی یعنی تحقق مدل 1+4 برآمد که با اعتراض برخی از نمایندگان مجلس و حساسیت جدی شخص خاتمی نقشه هایی که این خط فرضی را به عنوان مرز منافع ایران در دریای خزر ترسیم کرده بود از مکان برگزاری این نشست جمع آوری شد.

سفر آقای خاتمی به اجلاس عشق آباد با اندکی تأخیر انجام شد. اما در این نشست وی بر خلاف دیدگاه رهبران 4 کشور سابق اتحاد شوروی از مواضع بر حق خود در دفاع از مردم ایران عقب نشینی نکرد. در این اجلاس اختلافات عمیق بین ترکمنستان و آذربایجان مشخص گردید، ایران و آذربایجان نیز در تعریف محدوده منافع خود به توافق دست پیدا نکردند در واقع این نشست که نخستین اجلاس سران کشورهای ساحلی خزر پس از فروپاشی بود بدون نتیجه پایان یافت. مانور نظامی روسیه به دستور ولادیمیر پوتین پس از این نشست صاحب نظران را نسبت به تقابل ایران و روسیه آگاه ساخت. آذربایجان همراه با ترکیه و گرجستان در طرابوزان ترکیه همکاری امنیتی برقرارکرد و نماینده امریکا علناً‌ حمایت خود را از آذربایجان اعلام داشت ترکمنستان هم پس از اجلاس عشق آباد با تأکید بر ضرورت حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات برای ادامه روند مذاکرات اعلام آمادگی نمود قزاقستان نیز استقرار تلاش های پیشین را ضروری دانست. جمهوری اسلامی ایران که توأمان دو گزینه سهم بیست درصدی و تأکید بر حفظ رژیم حقوقی گذشته را پی گیری می کرد نتوانست از برتری یا مزیت های ژئوپلتیکی خود به نحو احسن بهره برداری نماید این دشواری در دوران آقای خاتمی نیز استمرار یافت جهت گیریهای تقابل گرایانه و تهاجمی ایران در برابر آمریکا زمینه های مناسبی را برای رقیبهای منطقه ای در خزر فراهم آورده است." دردوران آقای خاتمی از سال 1380 با تحرک و فعالیت در وزارت امور خارجه تحت تأثیر فشارهای مجلس شورای اسلامی و نیز تغییرات در مدیریت مشترک المنافع آن درباره معاوضه نفت و ایجاد تأسیسات بندری و تقویت آن در سواحل دریای مازندران فعالیتهای بیشتری صورت گرفت که تا پیش ازاین جدی گرفته نشده بود. به هر ترتیب با توجه به استمرار خصومت با امریکا و عدم دگرگونی در روابط دو کشور، در دوران آقای خاتمی هم چنان فرصت بهره گیری از موقعیت و مزایای ایران برای جمهوریهای حوزه خزر به ویژه روسیه باقی ماند". (کولایی، 140،1384)

ب - همکاری های نظامی- امنیتی

با غلبه نگرش اوراسیاگرایان در دستگاه سیاست خارجی روسیه از نیمه دهه 1370/1990 روابط دو کشور به صورت مستمر ارتقا یافته است. این امر اساساً‌ در حوزه مسائل سیاسی-نظامی- امنیتی تمرکز یافته است. "ایران پس از هند و چین سومین وارد کننده تسلیحات و سیستم های نظامی روسی است. این روند قبل از فروپاشی شکل گرفت ولی پس از آن نیز ادامه یافته است حضور تعداد زیادی از مستشاران نظامی روسی در ایران و آموزش دانشجویان و نیروهای نظامی ایران در روسیه در چارچوب همکاری های دو کشور در این حوزه ادامه داشته است. این نوع همکاری ها در بخش های مختلف نظامی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است" (کولایی، 218،‌1387) معاملات تسلیحاتی با جمهوری اسلامی ایران که از دوران جنگ هشت ساله با عراق توسعه یافته بود پس از آن نیز تدوام پیدا کرد در طول سالهای 79-1371 سه زیر دریایی، بیش از 200 تانک تی 72، 10سوخوی 24،‌ 8میگ 29 از جمله سلاح های تحویل شده به ایران بود. همکاری های نظامی ایران و روسیه در مقابل گسترش همکاری های امریکا و ترکیه یادآور صف‌بندیهای دوران جنگ سرد می باشد استمرار مخاصمه میان ایران و امریکا و اسرائیل سبب گردید تا توسعه همکاریهای نظامی دو کشور ایران و روسیه تحقق پیدا کند هر چند که روسیه و اسرائیل نیز در سال های پس از فروپاشی شوروی همکاری های همه جانبه ای را تجربه کرده اند "امریکا در سال 1374 در قالب قرارداد ال گور-چرنومردین به منظور تشدید فشار بر جمهوری اسلامی ایران محدودیت انتقال تجهیزات نظامی و سیستم های پیشرفته تسلیحاتی به ایران را شکل داد. روسها این محدودیتها را شامل تکنولوژی هسته ای و موشکی می دانستند در حالیکه آمریکائیها این محدودیتها را به هر نوع سلاح پیشرفته ای تعمیم می دادند از دیدگاه دولت کلینتون این توافق باید از بازسازی توان نظامی ایران جلوگیری می کرد در حالیکه رهبران روسیه گسترش همکاری های دو کشور و انجام معاملات نظامی را در چارچوب منافع استراتژیک و اقتصادی کشور خود ارزیابی می نمودند این محدودیتها توسط ولادیمیر پوتین لغو شد زیرا توسعه روابط نظامی روسیه با ایران می توانست ظرفیت های مناسبی برای چانه زنی با امریکا و نیز مزایای اقتصادی چشمگیری به همراه داشته باشد. در نهایت عدم توافق امریکا و روسیه در مورد مفاد قرارداد ال گور-چرنومردین به لغو این قرارداد و توسعه روابط ایران و روسیه منجر گردید. از آن پس مقامات روسی تلاش کرده اند در بازسازی نیروهای نظامی ایران حضور و نقش چشمگیری داشته باشند تا از مزایای گوناگون استراتژیک، سیاسی و اقتصادی آن بهره مند گردند نیروهای نظامی ایران نیز در صدد بودند با دستیابی به سیستم های پیشرفته تسلیحات روسی نیازهای خود را برآورده سازند انعقاد قراردادهای انتقال تسلیحات به ایران با عنایت به دشواری های اقتصادی که در شرایط پس از فروپاشی اتحاد شوروی در این کشور ایجاد شده بود توانست اعتبار و مزایای اقتصادی چشمگیری را نصیب روسیه سازد." (کولایی،‌131،‌1384)

ج- همکاریهای هسته ای

درشرایط عدم همکاری شرکت‌های غربی و مخالفت امریکا و اروپا با ادامه کار نیروگاه هسته‌ای بوشهر و در پرتو دگرگونی در سیاست خارجی، قرارداد اتمام پروژه نیروگاه هسته ای بوشهر میان دو کشور به امضاء رسید. این قرارداد 700میلیون دلاری که در سال 1374/1995 میان دو کشور بسته شد شرایط مناسبی را برای فعالیت های اقتصادی در روسیه به همراه آورد. این اقدام درروسیه با مخالفتهای جدی مواجه شد مخالفان این همکاری را با منافع روسیه در مغایرت می‌دانستند و کمک به ایران در این زمینه را تهدیدی برای روسیه برآورد می کردند. ولی موافقان بر تحت کنترل بودن برنامه هسته ای ایران از سوی آژانس بین المللی انرژی هسته ای IAEA تأکید داشتند همکاری روسیه در این زمینه نه تنها مزایای اقتصادی،‌بلکه سیاسی- امنیتی نیز در برداشته که اوراسیاگرایان بر آن تمرکز داشته اند. از نظر اوراسیاگرایان جدید روسیه،‌توسعه روابط با ایران برای نمایش درآوردن عمق استقلال طلبی این کشور در تنظیم روابط بین المللی و منطقه ای غیر قابل چشم پوشی است در تابستان 1377/1998 موشک شهاب 3 مورد آزمایش قرارگرفت و حمله به ایران و همکاری نظامی روسیه با این کشور شدت یافت. ولی از نظر رهبری روسیه ایران در تأمین اهداف این کشور در مذاکره و چانه زنی با امریکا ظرفیت زیادی داشته که باید از آن بهره برداری می شد در طول سالیان پس از فروپاشی اتحاد شوروی همواره مسأله ایران در دستور کار سران امریکا و روسیه قرار داشته است این مسأله برای رهبران کرملین به ابزاری قابل استفاده در سیاست خارجی اوراسیاگرایی آن ها تبدیل شده است. پس از آزمایش موشک شهاب 3 سازمان سیا در گزارشی روسیه را به انتقال تکنولوژی هسته ای برای مصارف نظامی ایران متهم نمود. در پی این گزارش یک شرکت روسی مشمول تحریمهای آمریکا گردید پس از انتشار گزارشهای پیاپی در مورد برنامه هسته ای ایران و تشدید تبلیغات جهانی علیه ایران از مهر 1381/ اکتبر 2002 فشار بر دولت روسیه هم از داخل و خارج مضاعف گردید. در بهمن 1382/فوریه 2003 بازرسان آژانس بین المللی انرژی هسته ای (IAEA)در بازدید از تأسیسات هسته ای نطنز و اراک شگفتی خود را از میزان توسعه فنی ایران اعلام کردند. مذاکرات با اروپا در مورد پیوستن به پروتکل الحاقی به قرارداد عدم اشاعه سلاح های هسته ای(NPT) سبب کاهش فشار بر ایران شد که در نهایت منجر به پذیرفتن تعلیق غنی سازی از سوی ایران گردید. "اروپا و آمریکا مصرانه خواستار پایان عملیات غنی سازی در ایران در هر سطح و اندازه بوده اند در مقابل دولت ایران نیز بر حق خویش بر استفاده از تکنولوژی هسته ای تأکید داشت،‌اما افشای توسعه این تلاش ها و دستاوردهای داخلی آن با نگرانی جهانی در مورد اهداف این برنامه ها در ایران همراه بود. اعتمادسازی تکلیفی بود که در برابر رهبران ج.ا.ایران قرارگرفت برای رهبران روسیه نیز پای بندی ایران به اقدامات خود در این زمینه در مسیر اهداف غیرنظامی تعیین کننده بوده است." (کولایی،‌1387،‌ 222-221).

د-همکاریهای اقتصادی

روابط دو کشور طی دو دهه گذشته در تمامی زمینه ها و ابعاد در جریان بوده و افقی روشن را ترسیم می کند در "در دو دهه اخیر مناسبات اقتصادی تهران و مسکو در زمینه های گوناگون تجاری،‌انرژی،‌حمل و نقل فنی و صنعتی در جریان بوده و به شکل روزافزونی ادامه داشته است حجم مبادلات دو کشور ایران و شوروی در سال 1990 حدود یک میلیارد و چهارصد میلیون دلار بود. اما در سال 1992 تا 1995 این میزان از 723 میلیون دلار به 200 میلیون دلار در سال کاهش پیدا کرد." در سال 1375(1996) ارزش روابط دو کشور به 400 میلیون دلار، در سال 1376 به 450 میلیون دلار و در سال های 1377،‌1378 از مرز 500 میلیون دلاز گذشت حجم مبادلات دو کشور در سال 2000 حدود 700 میلیون دلار بود و در سال 2001 از مرز یک میلیارد دلار فراتر رفت. البته بیشتر این مبادلات به واردات ایران از روسیه اختصاص داشته،‌به طوری که به عنوان مثال در سال 1998،واردات روسیه از ایران،70میلیون دلار بوده است و این نشان می‌دهد که تا چه اندازه ایران تراز پرداخت منفی داشته است."(کرمی،‌1388، 115)

" بدون شک ایران به عنوان شریکی با پتانسیل بسیار بالای اقتصادی برای روسیه از توجه شایانی برخوردار می باشد در قیاس با غالب کشورهای مشترک المنافع سطح روابط اقتصادی روسیه با ایران بر مبنای میزان درآمد سرانه خالص ملی بالاتر است. طبق آمار بانک جهانی در سال 2004 حجم درآمد سرانه خالص ملی به نرخ تبدیلی این بانک در فدراسیون روسیه 3410 دلار و در ایران 2300 دلار را تشکیل می داد. همین شاخص در رابطه با قدرت خرید،‌در روسیه 9620 و در ایران 7550 دلار بوده است." (مامدوا، 1387،‌ 104)‌ همکاری های فنی و اقتصادی ایران و روسیه در دوران آقای خاتمی که در سطح همکاری های سیاسی-نظامی توسعه و تعمیق پیدا کرد از جایگاه مناسبی برخوردار نبود البته از سال 1376 مبادلات تجاری دو کشور روند روبه رشدی را داشت. حجم مبادلات تجاری بین دو کشور در این سال 40درصد افزایش پیدا کرد در حالیکه روسیه 490 میلیون دلار کالا به ایران و ایران 60 میلیون دلار کالا به روسیه صادرات داشتند این ارقام نشان دهنده عدم بهره برداری لازم از ظرفیت مبادلات دو جانبه می باشد." از اسفند 1377 کمیسیون مشترک همکاری های اقتصادی و تجاری ایران و روسیه فعالیت خود را ارتقا بخشید و در مورد اجتناب از مالیات مضاعف، حمایت از سرمایه گذاری و همکاری در زمینه ارتباطات توافق های متعددی به امضا رسید در این دوران همکاری جمهوری های هم مرز با ایران نیز گسترش پیدا کرد نشستهایی بین مقامات جمهوری های تاتارستان، کالمیک و منطقه آستارا خان با مقامات ملی و محلی ایران برگزارگردید که بستر لازم را برای توسعه بیشتر همکاری های اقتصادی مهیا کرد." (کولایی، 1384،‌ 136)

"صادرات روسیه در سال های 2003 و 2004 بیست برابر بیشتر از واردات این کشور از ایران بوده است کالاهای نیرویی و سوختی اندکی بیشتر از 27درصد کالاهای صادراتی روسیه بوده اند دیگر کالاها عمدتاً‌ محصولات کارخانه های ذوب آهن،‌ماشین سازی و صنایع شیمیایی بوده اند بازار روسیه برای ایران جهت صادرات انواع کالای سنتی این کشور جالب و جذاب می باشد. بدین ترتیب بزرگ ترین شرکت اتومبیل سازی ایران (ایران خودرو) "سمند" را با توجه به بهره‌برداری در شرایط اقلیمی روسیه طراحی نمودند."(مامدوا،1387، 105)

در هرحال یکی از مشکلات زیرساختی در زمینه توسعه روابط اقتصادی عدم درک صحیح طرفین از ظرفیتهای متقابل می باشد. علی رغم دیدار آقای خاتمی در اسفند1380 از مسکو و امضای قرارداد جامع همکاری،‌به دلیل غلبه گرایش های غرب گرایانه در هر دو کشور امکان بهره گیری کامل از ظرفیت های همکاری اقتصادی- فنی دو کشور فراهم نشده است.

 

1990     1992      1995       1996      1997   1998-1999   2000    2001

 

 

نمودار همکاریهای اقتصادی

-     دوره آقای خاتمی

-     واحدها بر حسب 10⁹ میلیون دلار است

گفتار سوم – روابط ایران وروسیه دردوران احمدی نژاد

الف - همکاری های نظامی

یکی از حوزه های مهم و در خور توجه همکاری ایران و روسیه که پیشینیه آن به سال های پایانی دهه 1980 باز می گردد، امور نظامی و تسلیحاتی است. "البته در این زمینه، عموماً‌ ایران خریدار و سفارش دهنده و روسیه فروشنده و تأمین کننده نیازهای تسلیحاتی ایران بوده است. این مسأله از دو عامل ناشی شده است:

کاهش انبارهای تسلیحاتی و وارد آمدن آسیب­های جدی به نیروی نظامی ایران در پی جنگ با عراق­ایران دیگر بر خلاف گذشته نمی­توانست به سهولت به­تسلیحات غربی­دست­پیدا کند "(بهمن،1389، 45)

یکی از مهم ترین قراردادهای نظامی ایران و روسیه مربوط به موشک های اس 300 می باشد. ایران از سال 1383 در پی انعقاد قرارداد خرید سامانه موشکی اس 300 برای پوشش گسترده دفاعی نیروگاه بود که نهایتاً‌ این قرارداد در سال 1385 به امضای مقامات مسئوول دو طرف رسید. مبلغ این قرارداد 800 میلیون دلار بود که از طرف ایران به روسیه پرداخت شده است در این قرارداد حدود 400 دلار نیز به عنوان جریمه عدم تحویل سامانه پیش بینی شد." مدت اجرای این قرارداد نظامی 3 سال تعیین شده بود بنابراین این سامانه باید تا سال 1388 در کشور مستقر شود اما تحویل این سیستم موشکی به ایران بیش از آنکه بستری را برای همکاری نظامی ایران و روسیه فراهم کند به فاکتوری برای امتیازگیری روسیه از ایران و آمریکا بیشتر شباهت داشت و به موضوعی پرسروصدا در روابط دو کشور تبدیل گردید. یکی از عمده موانع پیش روی تحقق وعده روسیه در برابر ایران،‌ مخالفت‌های رژیم صهیونیستی و آمریکا با تحویل موشک های اس 300 روسیه به ایران مطرح شده چراکه آنها بهره‌مندی ایران از موشک هایی که یکی از پیشرفته ترین سیستم های ضدهوایی در جهان محسوب می شد در منطقه حساسی چون خاورمیانه را پذیرا نبوده و بر ضد منافع خود می دانند." (روزنامه ملت‌ها، 11 اسفند1389)

"سرانجام پس از کش وقوس های فراوان، رئیس جمهور روسیه روز 22 سپتامبر. 2010،‌ در دستوری تحویل سامانه اس 300و انتقال مستقیم یا غیر مستقیم هشت نوع سلاح سنگین از جمله تانک، خودروهای زره ای،‌هواپیماهای جنگی،‌بالگردهای تهاجمی،‌کشتی های نظامی و سیستم های موشکی را به ایران ممنوع اعلام کرد" (عصرایران، 1389)

"در اواخر سال 2005 قراردادی بین دو کشور در مورد فروش مجموعه ای از موشک های ضدهوایی،‌کشتی های گشتی و نیز نوسازی هواپیماهای سوخو24 و میگ 29 به مبلغ 4/1 میلیارد دلار بود که در سال 2006 به امضا رسید." (مامدوا، 1387، 104)

هم چنین بین ایران و روسیه قراردادهای نظامی دو جانبه ای طی سالهای 2005 تا 2011 منعقد گردیده است که عبارتند از:

"کارخانجات هلیکوپترسازی کازان 3 فروند 5- v 17 – mi با موتورهای 2500- vk را در مارچ 2005 به هلال احمر ایران تحویل داد.

3 فروند 25UBK – SU در سال 2005

تعمیر و مدرن سازی 3 فروند زیردریائی Project 877 EKM در سال 2005

29دستگاه­m1- Tor­به­ارزش­تقریبی­700 میلیون­دلار،­در سال 2005 که بایستی­تا­سال 2006 تحویل­می­گردد

تعمیرو مدرن­سازی 29- MIG و 24­– SU به ارزش تقریبی 700 میلیون دلار تحویل در دسامبر 2005،

همکاری در پرتاب و ساخت ماهواره ی زهره به ارزش 132 میلیون دلار در ژانویه 2005 که تاریخ تحویل آن اکتبر 2007 ذکر شد

خرید 3 فروند­هواپیماهای آموزشی­جنگی 25UBT- SU در­سال 2005 که تاریخ­آن­سال 2006­تعیین شد

ارتقا و به روزرسانی 3 زیردریایی کلاس کیلو در سال 2005، تاریخ تحویل:2005-2009 در جریان ارتقاها قابلیت شلیک موشک 27-N- SS نیز به این زیر دریائیها افزوده شد

خرید 29 سیستم پدافند موشکی برد کوتاه به ارزش 700 میلیون دلار در دسامبر2005 زمان تحویل 2006-2007 تعیین گردید

ارتقا و به روزرسانی 30 فروند جنگنده های MK24 – SU در دسامبر 2005 زمان تحویل 2007-2008 ذکر شد.

ارتقای سیستم پدافند موشکی (6-SA) زمان تحویل 2007- 2009" (مرکز تحقیقات و بررسیهای استراتژیک و فناوریها، 27مهر، 1387، MikhailBarabanov , MoscowdefenceBrief)

"در اوت 2009 ایران و روسیه توافقنامه ای را منعقد کردند که به موجب آن تهران پنج هواپیمای مسافربری «204- Ti» از روسیه خریداری کرد که البته ایران اختیار خرید 30 فروند دیگر را نیز دارد." (کیهان، 8دی 1389) هم چنین" دولت روسیه اعلام کرد علی رغم تحریمهای آمریکا 15 تا 20 هواپیمای "توپولوف 204 اس ام" به ایران صادر می کند". (خبرگزاری، مهر،مصطفی عواجهی، 6 اردیبهشت 1390) با اندک تا ملی در قراردادها و معاملات نظامی ایران و روسیه به چند نکته می توان اشاره داشت

در این قراردادها ایران عمدتاً‌خریدار، سفارش دهنده و واردکننده صنایع نظامی روسیه و روسیه فروشنده و صادر کننده تسلیحات نظامی بوده است

با توجه به محدودیتها و اعمال تحریمهای نظامی نسبت به ایران صنایع نظامی ایران را می توان صنایع بومی – روسی قلمداد کرد زیرا ایران به جز تسلیحات نظامی روسی هیچ بدیل دیگری پیش رو نداشته است

با توجه به بحران مالی جهانی و اقتصاد نه چندان قدرتمند روسیه یکی از عوامل تأمین کننده صنایع مالی و ارزی برای این کشورصدور تسلیحات و تکنولوژی نظامی با دیگر کشورها من جمله دولت جمهوری اسلامی ایران می باشد.

 

 

«مقایسه نمودار همکاریهای نظامی»

 

 

همکاری های نظامی درزمان آقای خاتمی طی سالهای 2000-1992

 

 

همکاری های نظامی درزمان آقای احمدی نژاد طی سالهای 2011-2005

ب - همکاری های اقتصادی

در تاریخ مناسبات ایران و روسیه که پیشینیه آن به صدها سال پیش باز می گردد. همواره روابط اقتصادی یکی از اجزای مهم این روابط بوده که گاهی از سطح توسعه مناسبات سیاسی پیش افتاده و گاهی بسیار عقب مانده است. روابط اقتصادی دو کشور از سال 2000 و پس از روی کارآمدن پوتین، سفرخاتمی به مسکو و قرارداد همکاری ده ساله دو کشور، بیش از پیش گسترش یافت. به طوریکه در سال 2005 روسیه به هفتمین شریک تجاری ایران تبدیل شد و5/33 درصد از کل کالاهای صادراتی به ایران را تأمین کرد. شرکت روسی «تات نفت»‌در سال 2005 با بنیاد مستضعفان در منطقه آزاد کیش شرکت مشترکی ثبت کرد قبل از این، شرکت «تات نفت» در کیش یک شرکت ایرانی- روسی تأسیس کرده بود که قرارداد تحقیقات زلزله خیزی محل استخراج «موند» را دریافت و تجهیزات فن آوری را تأمین کرد." با هدف تثبیت در بازار ایران شرکت روسی «لوک اویل» ‌25 درصد از سهام پروژه، اکتشاف «اناران» را از شرکت نروژی "نورسک هیدرو" خرید. ایران مایل است که شرکت « لوک اویل» در عملیات اکتشافی چندین بلوک در مرز با جمهوری آذربایجان مشارکت داشته باشد. ارزش اجرای پروژه های مشترک دو کشور در آینده نزدیک به 20 میلیارد دلار بالغ می شود بیشتر این پروژه ها در زمینه استخراج نفت و گاز و انرژی هستند. در سال 2005 شرکت سهامی عام «کاماز» با طرف ایرانی قراردادی را در زمینه سازماندهی، تولید و مونتاژ اتومبیل های باری «کاماز» در تبریز بسته است. از ایران نیز اتومبیل های سواری «سمند» و «پژو 206» به روسیه تحویل داده می شود مبادله فعال هیئت ها موجب تکمیل مراکزی می شود که برای رشد روزافزون روابط متقابل دو کشور لازم و ضروری است. همکاری در زمینه تبادل اطلاعات اقتصادی در سال 2005 و هم چنین قرارداد همکاری در زمینه توریست، قرارداد تشویق و دفاع متقابل از سرمایه گذاری و یادداشتی مبنی بر گسترش بلند مدت همکاری های صنعتی، تجاری، اقتصادی و علمی و فنی میان دو کشور امضاء شد". (کرمی،‌1387،‌ 119-118)‌

"در چند سال گذشته گام های بزرگی برای تعمیق همکاری های تجاری و عملیاتی شدن توانمندیهای موجود در این زمینه برداشته شده است که راه اندازی «شورای تجاری ایران- روسیه» در سال 2007 نقطه اوج محسوب می شود "(خاشع، 1389)

"واردات ایران از روسیه در سال 2007 به بیش از 3 میلیارد دلار رسید. به این موضوع باید امضای پروتکل همکاری های دو جانبه در زمینه انرژی، صنعت،‌حمل و نقل و تجارت را در آذرماه 1386 افزود که بر اساس آن قرار شد طی ده سال آینده طرحهای مشترکی به ارزش 20 میلیارد دلار در حوزه های هواپیماسازی و نفت و گاز انجام پذیرد "(کرمی،‌1388، 115)

"در سه ماهه اول سال 2007 ارزش تجارت دو کشور معادل 294/2 میلیارد دلار بود. در این سالها مهم‌ترین کالاهای وارداتی ایران از روسیه، تسلیحات و پس فولاد، آهن آلات و چوب بود صادرات ایران به روسیه نیز به ویژه در سال های 2006 و پس از آن، خودرو، قطعات یدکی خودرو و موادغذایی بوده است در توافقنامه انرژی در تیر 1387 دو کشور بر تشکیل شرکت مشترک ایران و روسیه تأکید کردند هم چنین توسعه فازهای پارس جنوبی، همکاری درزمینه انتقال نفت خام دریای خزر به دریای عمان «خط لوله نکا- جاسک»، ساخت پالایشگاه در شمال کشور و بررسی و مطالعه و اجرای توسعه میدان آزادگان شمالی مورد تأکید قرارگرفت. تحلیل آماری گزارش اتاق بازرگانی مشترک دو کشور نشان می‌دهد افزایش حجم صادرات ایران که از سال1384 آغاز شد با وجود بحران جهانی اقتصادی روند افزایشی خود را حفظ کرد بر پایه این، سهم روسیه از صادرات خارجی به ایران نیز در سال 2008 شش درصد یا معادل سه میلیارد و 200 میلیون دلار بود و این کشور پس از چین، امارات و آلمان به صورت مشترک با ایتالیا در رتبه چهارم قرار گرفت" (‌پیشین، )

"روسیه به همکاری با ایران به عنوان عضو سازمان اوپک هم علاقه‌مند است، از جمله، روسیه از مواضع ایران در اجلاسیه های اوپک استقبال می کند. مشارکت شرکت های روس در پروژه‌های بزرگ نفت و گاز ایران نشان می دهد که توجه سرمایه های روسی به بازار ایران روز به روز افزایش می یابد در اکتبر 2009 قراردادی توسط وزرای نفت ایران، قطر و رئیس گاز پروم مبنی بر ساخت شورای عالی گازی و یا به نوعی اوپک گازی بسته شد" (کرمی، 1388، 117)

مهم ترین گام در همکاری دو کشور در بخش انرژی مربوط به امضای سند «نقشه راه» همکاری های انرژی در یک چشم انداز سی ساله است که در 23 تیر 1389 با هدف همکاری دو کشور در زمینه تبادل دانش فنی و انتقال فن آوری در بخش های نفت و گاز و پتروشیمی به امضای وزارت نفت و انرژی ایران و روسیه رسید. در بخش حمل و نقل‌،‌ موقعیت ژئوپلتیکی خاص ایران در منطقه به عنوان تنها راه دسترسی آسیای مرکزی به آب های آزاد نیز اهمیت زیادی برای روسیه دارد. نزدیکی خاک دو کشور باعث شد تا پروژه‌های مشترک در زمینه حمل و نقل مورد توجه قرار گیرد. مهم ترین این طرح ها کریدور حمل و نقل شمال- جنوب است این مسیر قرار است حمل و نقل کالا را از طریق خاک روسیه و ایران به آسیای جنوبی و جنوب شرقی تأمین کند این امر برای روسیه بسیار سودمند است چراکه این طرح ها روسیه را به عنوان کشور تراتزیت کالاهای اروپایی و آسیایی در موقعیت مناسبی قرار خواهد داد. کارشناسان روابط بین الملل بر این عقیده اند با وجود اینکه حجم مبادلات تجاری ایران و روسیه در دو دهه گذشته حرکت سینوسی داشته است اما در ده سال گذشته شاهد سیر صعودی بوده است. رادیو صدای آلمان نیز یکی از نشانه های ناکارآمدی تحریم ها علیه تهران را توسعه روزافزون روابط تجاری روسیه و ایران در سال های اخیر ارزیابی کرده است در این تحلیل به افزایش سهم ایران در مبادلات تجاری دو کشور از چهاردرصد در سال 1380به 19درصد در سال 1389 اشاره شد و آمده است روسیه تحت هیچ شرایطی حاضر نیست این موقعیت را از دست بدهد. "تأمل در محتوای سند «نقشه راه» همکاری ها‌ی آتی مسکو- تهران و گنجاندن مفادی مانند تلاش برای تأسیس بانک مشترک ایران و روس برای تأمین مالی طرح های مشترک، نشان می دهد برخی رفتارهای اخیر کاخ کرملین در برابر ایران نمی تواند ادامه یابد." (خاشع، 1389)

کمیسیون‌های مشترک اقتصادی دو کشور تاکنون پنج بار برگزار گردیده که آخرین مورد آن در دی ماه 1383 برگزار گردید. در شرایطی که دو کشور در خصوص اغلب مسائل منطقه ای و جهانی اتفاق نظر دارند و رایزنیهای منظمی در سطوح مختلف انجام می دهند اما روند مبادلات بازرگانی و تجاری دو کشور تقریباً‌ در سطح نازلی باقی مانده و تراز تجاری به شکل غیر متعارفی به نفع روسیه می باشد و هکاری های اقتصادی دو کشور همپای همکاری های سیاسی گسترش نیافته است.

 

2001           2005           2007           2008          2010

 

 

نمودار همکاریهای اقتصادی

- دوره آقای احمدی نژاد

- واحد ها بر حسب  میلیارد دلاراست

ج – همکاری­های هسته­ای

از نیمه دهه نود روسیه عملاً‌ در برنامه هسته ای ایران حضور دارد." در واقع روسیه تنها کشوری است که با ایرن به طور آشکار در زمینه مسائل هسته ای همکاری داشته و قسمت اعظم دهه گذشته، مورد انتقاد شدید غرب برای تلاش هایش در این خصوص است."(اورلف، وینیکوف،‌ 1387، 184)

روسیه از حامیان سنتی برنامه هسته ای ایران محسوب می گردد و سرمایه‌گذاری عمده ای در فناوری هسته ای ایران داشته است." سمبل این همکاری و سرمایه گذاری نیروگاه هسته ای بوشهر می باشد قرارداد ساخت نیروگاه اتمی بوشهر در سال 1995 به ارزش 800 میلیون دلار به امضا رسید برای اجرای قرارداد ساخت نیروگاه اتمی بوشهر حدود 300 شرکت روسی کار می کنند و این قرارداد باعث شده که در حدود 20هزار نفر مشغول به کار باشند فقط در سکوی کارگاه بوشهر بیش از 4هزار نفر فعالیت می‌کنند که نیمی از آنها متخصصان روسی‌اند و روسیه در آموزش پرسنل ایرانی با هدف بهره‌برداری از نیروگاه مشارکت دارد. تا سال 2002 حدود 300 نفر دوره آموزشی را در روسیه و 341 نفر در کارگاه نیروگاه اتمی بوشهر کارآموزی خود را اتمام کردند در سال 2004 شرکت های روسی عملیات ارزشیابی فنی- اقتصادی ساخت واحد دوم نیروگاه اتمی را انجام دادند" (کرمی،‌1388، 118)‌"در قراردادی که بین طرفین منعقد شده بود روسیه متعهد شده بود که نیروگاه اتمی بوشهر را تا پایان سال 2000 تحویل ایران دهد اما در سال های 2003، 2006، 2008، 2009 تحویل این پروژه را به تعویق انداخته است. در سال 1386 نخستین محموله سوخت نیروگاه اتمی بوشهر وارد نیروگاه اتمی بوشهر شد کل سوخت طی هشت نوبت تحویل نیروگاه اتمی بوشهر شد." (بهشتی پور، 1387)روسیه در اواخر سال 1388 اعلام کرده بود که نیروگاه اتمی بوشهر در بهار سال 1389 راه اندازی خواهد شد علی‌رغم این ولادیمیر پوتین، نخست وزیر روسیه در بهار 1389 از راه اندازی نخستین راکتور نیروگاه اتمی صلح آمیز بوشهر در اواخر تابستان 1389 خبرداد." با همه این اوصاف روسیه تغییری آشکار در حمایت از برنامه هسته ای ایران اتخاذ کرده و از چهارمین دور تحریم های سازمان ملل متحد علیه ایران در قالب قطع نامه 1929 مصوب ژوئن حمایت کرده است." (مرشدی،‌1389).تأخیر مسکو در راه اندازی نیروگاه بوشهر به یکی از موانع مهم توسعه روابط دو کشور تبدیل گردیده است و طرف را نسبت به روسیه بد بین کرده و تحت فشار عمومی قرار داده است. طرف روسی زمانی وجود ویروس استاکس‌نت و زمانی دیگر مشکلات فنی را دلیل خود برای عدم راه اندازی نیروگاه بوشهر اعلام می دارد. (شوری، 1390)‌ بسیاری از دیپلمات های غربی مدعی هستند که روسیه از نیروگاه هسته ای بوشهر به عنوان اهرم فشار در روابط خود با غرب بهره می گیرد. در مجموع باید به این نکته توجه کرد که راکتور بوشهر نقش غیرقابل انکاری در توسعه برنامه های هسته ای ایران دارد. از این رو تمایل روسها برای راه اندازی آن گام موثری در حوزه پیشرفت های هسته ای ایران محسوب می گردد.

د- مسائل دریای خزر

یکی از پیامدهای روابط ایران و روسیه در سطح منطقه ای همکاری دو کشور در دریای خزر است رهیافت به خزر می تواند شامل موضوعاتی هم چون حمل و نقل، بهره‌برداری از موجودات زنده، استفاده از منابع انرژی بستر دریا،‌حفاظت از محیط زیست دریا و رودخانه‌های مربوط به آن، استفاده از فضای ماورای خزر وضعیت نظامی و یا غیرنظامی شدن آن است." این عرصه آبی دو دهه است که فاقد یک رژیم حقوقی جامع می باشد و در برخی موارد با کشورهای ساحلی تا مرز درگیری پیش رفته و نیروی دریایی روسیه یک رزمایش در آن انجام داده است همه این مسائل در صورتی بروز کرده که قرار بوده خزر «دریای صلح و هکاری و منطقه «غیرنظامی» باشد." (ملکی، 1386) برای تعیین رژیم حقوقی دریای خزر اجلاس تهران در اکتبر 2007 (مهر1386) با حضور سران پنج کشور ساحلی این دریا برگزار گردید." در پایان آنان به توافق رسیدند که «تحت هیچ شرایطی به کشورهای دیگر اجازه نخواهند داد تا از قلمروی آنها برای تعرض و یا اقدام نظامی علیه کشورهای حوزه دریای خزر استفاده کند» هم چنین ایران و روسیه،‌کشورهای حوزه دریای خزر را برای بیرون کردن تأثیر غرب از منطقه فرا خواندند." (کیهان، 1389) در حاشیه سران خزر و به دعوت محمود احمدی نژاد رئیس جمهوری ایران، پوتین در صدر یک هیئت بلند پایه 24مهرماه 1386 مطابق با 16 اکتبر 2007 به ایران سفر کرد. "این اولین سفر رئبس کشور روسیه در طول تاریخ روابط دو طرف قلمداد می گردید این اجلاس زمینه ای را فراهم آورد تا پوتین با رهبر جمهوری اسلامی ایران دیدار و گفتگو کند و به نتایج مهمی دست یابد که شاید بتوان گفت مهم ترین آن‌ها عملیاتی شدن ارسال سوخت هسته ای به تهران برای افتتاح نهایی نیروگاه بوشهر بود. علاوه بر این دیدار پوتین از تهران موجب شد درباره تدوین رژیم حقوقی دریای خزر به راهکارهای عملی به منظور رفع اختلاف های موجود دست پیدا کنند." (بهشتی‌پور،1387) "در جولای 2009 واحدهای دریایی ایران و روسیه اقدام به اجرای مانوری در دریای خزر کردند. این مانورها با شعار «خزر پاک و ایمن در گرو تعاملات منطقه ای»‌ ماهیتی غیر نظامی داشت و محوریت آن تجسس و نجات دریایی و مقابله با آلودگیهای دریایی بود. "(سیاست روز،‌1388). سومین نشست کشورهای حاشیه دریای خزر 27 آبان ماه در باکو پایتخت آذربایجان با حضور روسای جمهوری کشورهای آذربایجان، ایران، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان برگزار گردید. اجلاس خزر در باکو با امضای یک تفاهم نامه امنیتی میان شرکت کنندگان به کار خود پایان داد. در بخشی از این یادداشت تفاهم مقرر شد صید ماهیان خاویاری از این دریا برای 5 سال، منوط به آنکه کارشناسان حداکثر ظرف مدت 3ماه راه‌های اجرای این بخش از توافق را بررسی و اعلام کنند ممنوع شود. یکی از نکات مثبت نشست باکو دیدار محمود احمدی نژاد با دیمتیری مدودیف بود روابط ایران و روسیه پس از حمایت روسیه از تحریم های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران و بدنبال آن امتناع روسیه از تحویل سامانه اس 300 تیره شده بود." احمدی نژاد در دیدار با مدودیف با بیان اینکه ایران قادر است نیازهای خود را به راحتی تأمین کند گفت: «شرایط همسایگی ایجاب می کند که ایران و روسیه بر اساس منافع مشترک و متقابل در کنار یکدیگر باشند و این به نفع دو کشور و منطقه است». رئیس جمهور هم چنین با پیشنهاد مدودیف برای تدوین و اتخاذ مواضع مشترک در مجامع بین المللی موافقت کرد و گفت: «با تقویت مناسبات دو جانبه و منطقه ای هر دو کشور سود خواهند برد." (روسیران، 1389)‌در مورد تعیین رژیم حقوقی دریای خزر نیز علی‌رغم برگزاری 5 دور مذاکرات سران کشورهای همسایه خزر، روسیه با در پیش گرفتن سیاست های متناقض سبب شده تا رژیم حقوقی قانونی حاکم که همان قراردادهای 1921، 1940 است در عمل فاقد اعتبار باشد و نتیجه این سیاست های دوگانه هم محروم شدن ایران از حقوق قانونی خود در بهره‌برداری از منافع خزر است تا جائیکه سهم 50 درصدی ایران در استفاده و بهره‌برداری از بستر وزیر بستر مطابق با قراردادهای دو جانبه به کمتر از 13درصد رسیده است.

نتیجه گیری

روابط ایران و روسیه پس از سیطره نگرش اوراسیاگرایانه گسترش پیدا کرد و همکاری‌های نوینی را آغاز کردند که مهم‌ترین مصداق این همکاری‌ها قرارداد مربوط به احداث نیروگاه هسته‌ای بوشهر است. خاتمه دادن به جنگ داخلی تاجیکستان و خویشتن‌داری ایران در اقدام نظامی روسیه در قفقاز از عملگرایی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران حکایت داشت. ظهور و قدرت یافتن طالبان در افغانستان، تلاش امریکا برای ایجاد نظام تک قطبی وشکاف میان آمریکا و روسیه باعث توسعه همکاری‌های سیاسی،‌نظامی و امنیتی بین ایران و روسیه گردید که این رویه در دوران آقای خاتمی تداوم پیدا کرد هم چنین در این دوره علی‌رغم فشارهای آمریکا روسیه همکاری هسته‌ای با ایران را تحت نظارت سازمان بین‌المللی انرژی اتمی ادامه داد. پس از به قدرت رسیدن مدودف به خصوص از سال 1388 شاهد تغییر موضع روسیه علیه ایران بودیم. در این میان عدم پای بندی روسیه به قراردادها و معاهدات خود در مقابل ایران هم چون فروش اس 300 و راه اندازی نیروگاه بوشهر در موعد مقرر هم چنین اعلام حمایت روسها از چهارمین دور تحریمهای سازمان ملل و اعلام تحریمهای نظامی در قبال ایران سبب چالش بین دو کشور ایران و روسیه گردیده است. در هر حال در سطح منطقه ای ثبات و آرامش در قفقاز، رژیم حقوقی مورد قبول کشورهای ساحلی در دریای خزر، عضویت و حضور در سازمان پیمان شانگهای (SCO) و در سطح بین المللی نیز ابراز نگرانی از نظام بین المللی تک قطبی مورد نظر آمریکا، گسترش پیمان نظامی ناتو به زیان امنیت دیگر مناطق و کشورها و استقرار سامانه‌های دفاع موشکی دو کشور را به یکدیگر نزدیک می کند.همکاریهای تهران و مسکو در دو دهه اخیر در ابعاد گوناگون، با وجود برخی نارسائیها جریان داشته و بویژه در حوزه‌های امنیتی و دفاعی بسیار جدی تر می‌باشد.

مراجع

منابع

1. امیر احمدیان، بهرام،­گودرزی،­مهناز، (1389)، دریای­خزر،­(منافع­روسیه­و­امنیت ایران)، تهران، نشرقومس.

2. سنایی، مهدی،‌کرمی، جهانگیر، (1387)، روابط ایران و روسیه، تهران، انتشارات ایراس، چاپ اول.

3. دهقان، فتح ا...،‌ (1384)، دریای خزر و امنیت ملی، تهران، نشر علم و ادب.

4. کولایی، الهه، (1384)، ایران و روسیه در دوران ریاست جمهوری خاتمی، بهار، فصلنامه سیاست خارجی، ‌سال نوزدهم، شماره 1.

5. بهمن، شعیب، (1389)، رویکردها و مسائل اساسی در روابط ایران و روسیه، ماهنامه خلیج فارس و امنیت، سال یازدهم، شماره 11.

6. کرمی، جهانگیر، (1389)، روابط ایران و روسیه در سال های 1368 تا 1388: بسترها، عوامل و محدودیت‌ها، بهار و تابستان، مطالعات آسیای مرکزی،‌مرکز مطالعات عالی بین‌المللی، شماره6، سال سوم.

7. سنایی، مهدی، (1387)، ‌روابط ایران و روسیه: مشکلات و دورنمای پیش رو، انتشارات ایراس.

8. کولایی، الهه، (1387)، روابط ایران و روسیه: تدوام یا تغییر، انتشارات ایراس.

9. بارابانوف،‌ میخائیل، (1387)، جزئیات قراردادهای نظامی ایران و روسیه، مرکز تحقیقات و بررسیهای استراتژیک و فناوریها.

10. بهشتی پور، (1387)، ایران و روسیه در سالی که گذشت، روس پرس.

11. کرمی، جهانگیر، (1387)، روابط نظامی ایران و روسیه، انتشاران ایراس

12. نعمتی زرگران، علی باقر، (1387)، جایگاه جمهوری اسلامی ایران در سیاست خارجی روسیه، انتشارات ایراس.

1. صفری، مهدی، (1387)، روابط جمهوری اسلامی ایران وفدراسیون روسیه، انتشارات ایراس.
2. کدیور، جمیله، (1384)، ارزیابی چهارسال سیاست خارجی خاتمی، آفتاب یزد، شماره دوم

15. مامیدوا، نینا، (1385)، مناسبات اقتصادی ایران و روسیه، فصلنامه ایراس، شماره اول

16. دنیای اقتصاد، 29/08/1389

17. خبرگزاری مهر، 2/09/1389

18. روزنامه کیهان، 8/10/1389

19. سایت دیپلماسی ایرانی، 14/01/1390

20. روزنامه ملت ما، 11/12/1389

21. خبرگزاری مهر، 15/02/1390

22. همشهری آنلاین، 24/12/1389

23. سایت سازمان بنادر و دریانوری، 11/12/1388

24. روزنامه اعتماد ملی، 27/07/1386

25. خبرگزاری ایرنا، 2/08/1389

26. اشپیگل، فروردین 1389