بررسی تطبیقی کاربرد آینه در آثار عین‌القضات همدانی و مولوی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 2، دوره 12، شماره 43، شهریور 1395، صفحه 43-84   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

عظیم حمزئیان^{* 1}؛ سمیه خادمی²

¹استادیار گروه عرفان اسلامی دانشگاه سمنان

²دانشجوی دکتری عرفان اسلامی دانشگاه سمنان

چکیده

آینه در میان آثار عارفان مسلمان نمودی فراوان داشته است. براساس مستندات تاریخی، سابقه استفاده نمادین از آینه، در تبیین مسأله توحید عرفانی، به حضرت علی بن موسی الرضا(ع) می‌رسد. این واژه درآراء و متون منظوم و منثور عرفای اسلامی، برای بیان تجلّی و ظهور حضرت حقّ و توضیح مسأله مهم وحدت وجود به کار رفته است. آینه به عنوان یک نماد عرفانی، در آثار عین‌القضات همدانی و مولوی نیز بسیار مورد توجّه واقع شده است. به‌طور کلی می‌توان کاربرد آینه در آثار این دو عارف را، در سه بخش وجود‌شناسی عرفانی، جهان‌شناسی عرفانی و انسان‌شناسی عرفانی، تحلیل و بررسی کرد. توجه عین‌القضات به آینه، بیشتر برای بیان ناتوانی عقل درشناخت حقّ، وابستگی اشیاء به حقّ، جایگاه انسان کامل و صفت آینگی انسان است؛ اما مولوی به نحو بسیار گسترده‌تری از این مفهوم، بهره برده و نحوه بیان متفاوتی نیز نسبت به عین‌القضات داشته است. او علاوه بر تأکید بر نقش انسان کامل و آینگی او، به مباحثی درحوزه عرفان نظری از اسماء و صفات حق، وحدت وجود و تجلی حقّ در اشیاء، به عوالم وجود نیز اشاره کرده است و از نور و رنگ نیز سخن گفته است که مرتبط با نماد آینه است.

کلیدواژه‌ها

وجود‌شناسی عرفانی؛ جهان‌شناسی عرفانی؛ انسان‌شناسی عرفانی؛ آینه؛ عین‌القضات همدانی؛ مولوی

مراجع

قرآن کریم. 1360. ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

ابن‌ترکه، صائن‌الدین علی. 1386.  التمهید فی شرح قواعد التوحید. ترجمة حسین نائیجی. چ اول. ج1. قم: کتابسرای اشراق.

اقبال، افضل. 1375. زندگانی و آثار مولانا. به کوشش حسن افشار. چ اول. تهران: نشر مرکز.

اکبر آبادی، ولی محمد. 1383. مخزن الاسرار. تصحیح نجیب مایل هروی. ج 1و 4و 5. تهران: قطره.

انصاری، خواجه عبدالله. 1382. مناجات نامه. تصحیح محمدحماصیان. کرمان: خدمات فرهنگی کرمان.

بحرالعلوم، محمد‌بن محمد. 1384. تفسیر عرفانى مثنوى معنوى‏. ج 1و 3. فرشید اقبال. تهران: ایران یاران.

بقلی شیرازی، روزبهان. 1374. شرح شطحیات. به تصحیح هانری کربن. تهران: طهوری.

ثروتیان، بهروز. 1387. شرح و نقد غزلیات شمس تبریزی. چ اول. تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.

حلاج، حسین‌بن منصور. 1386. مجموعه آثار حلاج. به تصحیح قاسم میرآخوری. تهران: شفیعی.

خوارزمی، آدینه محمد. 1386. مفتاح‌الاسرار در شرح مثنوى مولوى. تصحیح عباسعلی وفایی. تهران: سخن.

خوارزمی، تاج‌الدین حسین. 1379. شرح فصوص‌الحکم. به تصحیح حسن حسن‌زاده آملی. قم: بوستان کتاب.

دهخدا، علی اکبر. 1377. لغت نامه. تهران: دانشگاه تهران.

سبزواری، ملاهادی. 1374. شرح مثنوی. تصحیح مصطفی بروجردی. ج 3. تهران:سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏.

سلماسی‌زاده، جواد. 1379. تفسیر مثنوی. ج 3. چ سوم. تهران: اقبال.

سهروردی، شهاب‌الدین ابوحفض عمر. 1375. عوارف‌المعارف. ترجمۀ ابومنصور اصفهانی. چ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.

شهرزوری، شمس‌الدین محمد. 1372. شرح حکمۀ‌الاشراقسهروردی. تصحیح و تحقیق و مقدمه حسین ضیایی تربتی. تهران: مؤسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی(پژوهشگاه).

شهیدی، سیّدجعفر. 1373. شرح مثنوی. ج 1و2. چ اول. تهران:علمى و فرهنگى‏.

صدرالدین قونوی. 1375. النفحات الهیه. ترجمة محمد خواجوی. چ اول. تهران: مولی.

طبرسی، احمدبن علی.1381. الاحتجاج. ترجمة بهزاد جعفری. ج2. تهران: اسلامیه.

عین‌القضات همدانی، عبدالله‌بن محمد‌بن علیمیانجی. 1373. تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. تهران: منوچهری.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1385. دفاعیات (شکوى الغریب). تصحیح قاسم انصاری. تهران: منوچهری.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1379.  لوایح. تصحیح رحیم فرمنش. تهران: منوچهری.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1377. نامه‌های عین‌القضات. تصحیح عفیف عسیران. ج 1و 2. تهران: اساطیر.

غزالی، ابوحامد محمد. 1386. احیاء علوم‌الدین. ترجمة مؤیدالدین محمد خوارزمی. به کوشش حسین خدیو جم. ج1. تهران: علمی و فرهنگی.

قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم. 1374. رسالة قشیریه. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

قیصری، داود. 1370. مقدمه برفصوص‌الحکم ابن‌عربی. شرح استاد سید جلال‌الدین آشتیانی. قم: دفترتبلیغات اسلامی.

کربن، هانری. 1394. زمان ادواری در مزدیسنا و عرفان اسلامی. ترجمةانشاءالله رحمتی. تهران: سوفیا.

ــــــــــ. 1391 . چشم‌اندازهای معنوی وفلسفی اسلام ایرانی. ترجمة انشاءالله رحمتی. تهران:سوفیا.

ــــــــــ. 1383. ارض ملکوت. سیدضیاءالدین دهشیری. تهران: طهوری.

گلی‌زاده، پروین و نسرین گبانچی. 1392. «روانکاوی شخصیت‌ها و نمادههای عرفانی مولانا در داستان رومیان و چینیان مثنوی معنوی»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س نهم. ش 31.

لاهوری، محمد رضا. 1377. مکاشفات رضوی. تصحیح کوروش منصوری. تهران: روزنه.

مجلسی، محمدباقر. 1403ق. بحارالانوار. ج10. بیروت: مؤسسه الوفاء.

مستملی بخاری، اسماعیل. 1363. شرح التعرف لمذهب التصوف. به تصحیح محمد روشن. ج 4. تهران: اساطیر.

ملاصدرا، محمد‌بن ابراهیم. 1382. الشواهد الربوبیه. با حواشی ملّا هادی سبزواری. مقدمه،تصحیح و تعلیق استاد سید جلال‌الدین آشتیانی. قم: بوستان کتاب.

مولوی، جلال‌الدین محمدبلخی. 1379. مجالس سبعه. به تصحیح جواد سلماسی‌زاده. تهران: اقبال.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1386. فیه مافیه. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: نگاه.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1384. دیوان کبیر{غزلیات شمس}. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: طلایه.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1391. مثنوی معنوی. به اهتمام رینولد نیکلسون. چ دوم. تهران: آدینه سبز.

نثری، موسی. 1331. نثر و شرح مثنوی. تصحیح محمد رمضانی. ج1. تهران: کلاله خاور.

همایی، جلال‌الدین. 1385. مولوی نامه (مولوی چه می‌گوید). ج 1. چ دهم. تهران: هما.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

The Holy Quran. (1981/1360SH). Tr. by Mehdi Elāhi Ghomshe'ei. Tehrān: Sāzmān-e Tablighāt-e Eslāmi.

Akbar-Ābādi, Vali Mohammad. (2004/1383H). Makhzan-ol-asrār. With the effort of Najib Māyel Heravi. Vol. 1, 4 & 5. Tehrān: Ghatreh.

Ansāri, Khājeh Abdollāh. (2003/1382SH). Monājāt-nāmeh. Ed. by Mohammad Hamāsiyān. Kermān: Khadamāt-e Farhangi-ye Kermān.

Baghli Shirāzi, Rouzbahān. (1995/1374SH). Sharh-e Shathiyyāt. Ed. by Henri Corbin. Tehrān: Tahouri.

Bahrol-'oloum, Mohammad ebn Mohammad. (2005/1384SH). Tafsir-e 'Erfāni-ye masnavi ma'navi. Vol. 1 & 3. Farshid Eghbāl. Tehrān: Irān-e Yārān.

Corbin, Henri. (2004/1383SH). Arz-e malakout. Tr. by Seyyed Ziyā'-eddin Dehshiri. Tehrān: Tahouri.

Corbin, Henri. (2012/1391SH). Cheshm-andāz-hā-ye ma'navi va falsafi-ye Eslām-e Irāni. Tr. by Enshā 'allāh Rahmati. Tehrān: Soufiyā.

Corbin, Henri. (2015/1394SH). Zamān advāri dar mazd-yasnā va 'erfān-e eslāmi.  Tr. by Enshā-'allāh Rahmati. Tehrān: Soufiyā.

Dehkhodā, 'Ali akbar. (1998/1377SH). Loghat-nāmeh. Tehrān: Tehrān University.

Eghbāl. Afzal. (1006/1375SH). Zendegi va āsār-e Mowlānā. With the effort of Hasan Afshār. 1^st ed. Tehrān: Nashr-e Markaz.

'Ein-ol-ghozāt Hamedāni, 'Abdollāh ibn Mohamad ibn 'Ali Miyānji. (1994/1373SH). Tamhidāt. Ed. by 'Afif 'Oseirān. Tehrān: Manouchehri.

'Ein-ol-ghozāt Hamedāni, 'Abdollāh ibn Mohamad ibn 'Ali Miyānji. (2006/1385SH). Defā'iyāt (shekvā-ol-qarib). Ed. by Ghāsem Ansāri. Tehrān: Manouchehri.

'Ein-ol-ghozāt Hamedāni, 'Abdollāh ibn Mohamad ibn 'Ali Miyānji. (2000/1379SH). Lavāyeh. Ed. by Rahim Framanesh. Tehrān: Manouchehri.

'Einol-ghozāt Hamedāni, 'Abdollāh ibn Mohamad ibn 'Ali Moyānji. (1998/1377SH). Nāmeh-hā-ye 'Ein-ol-ghozāt. Ed by 'Afif 'Oseirān. Vol. 1 & 2. Tehrān: Asātir.

Ghazzāli, Abou-Mohammad. (2007/1386SH). Ehyā'-e 'oloum-eddin. Tr. by Mo'ayyed-oddin Mohammad Khārazmi. With the effort of Hossein Khadiv Jam. Vol. 1. Tehrān: 'Elmi o Farhangi.

Gheisari, Dāvoud. (1991/1370SH). Moghaddameh bar fosous-ol-hekam-e ibn 'Arabi. Explained by Ostād Seyyed Jalāl-eddin Āshtiyāni. Ghom: Daftar-e Tablighāt-e Eslāmi.

Ghosheiri, Abolghāsem 'Abdolkarim. (1995/1374SH). Resāleh-ye Ghosheiriyeh. Ed. by Badi'-ozzamān Forouzānfar. Tehrān: 'Elmi o Farhangi.

Goli-zādeh, Parvin and Nasrin Gobānchi. (2013/1392SH). "Ravānkāvi-ye shkhsiyat-hā va nemād-hā-ye erfāni mowlānā dar dāstān-e roumiyān va chiniān masnavi ma'navi". Azād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 9. No. 31.

Hallāj, Hossein ibn Mansour. (2007/1386SH). Majmou'eh āsār-e Hallāj. Ed. by Ghāsem Mir-ākhori. Tehrān: Shafi'i.

Homāei, Jalāl-eddin. (2006/1385SH). Mowlavi-nāmeh. Vol. 1. 10^th ed. Tehrān: Homā.

Ibn Torakeh, Sā'ed-oddin 'Ali. (2007/1386SH). Altamhid fi sharh-e ghavā'ed-ottowhid. Tr. by Hossein Nā'iji. 1^st ed. vol. 1. Ghom: Ketāb-sarā-ye Eshrāgh.

Khārazmi, Ādineh Mohammad. (2007/1386SH). Meftāh-ol-asrār dar sharh-e Masnavi-ye Mowlavi. Ed. by 'Abbās-'Ali Vafāei. Tehrān: Sokhan.

Khārzmi, Tāj-eddin Hossein. (2000/1379SH). Sharh-e Fosous-ol-hekam. Ed. by Hasan Hasan-zādeh Āmoli. Ghom: Boustān-e Ketāb.

Lāhouri, Mohammad Rezā. (1998/1377SH). Mokāshefāt-e razavi. Ed. by Kourosh Mansouri. Tehrān: Rozaneh.

Majlesi, Mohammad Bāgher. (1982/1403H). Behār-ol-anwār. Beirut: Al-wafā'.

Mollāsadrā, Mohammad ibn Ebrāhim. (2003/1382SH). Al-shavāhed al-roboubiyeh. Annotation by Mollā Hādi Sabzavāri. Introduction and edition by Ostād Seyyed Jalā-eddin Āshtiyāni. Ghom: Boustān-e Ketāb.

Mostamli Bokhāri, Esmā'eil. (1984/1363SH). Sharh-ol-ta'arrof le-mazhab-el-tasavvof. Ed. by Mohammad Rowshan. Vol. 4. Tehrān: Asātir.

Mowlavi, Jalāl-eddin Mohammad Balkhi. (2000/1379SH). Majāles-e Sab'eh. Ed. by Javād Salmāsi-zādeh. Tehrān: Eghbāl.

Mowlavi, Jalāl-eddin Mohammad Balkhi. (2005/1384SH). Divān-e Kabir (qazaliyāt-e Shams). Ed. by Badi'-ozzamān Forouzānfar. Tehrān: Talāyeh.

Mowlavi, Jalāl-eddin Mohammad Balkhi. (2007/1386SH). Fih-e mā fih. Ed. by Badi'-ozzamān Forouzānfar. Tehrān: Negāh.

Mowlavi, Jalāl-eddin Mohammad. (2012/1391SH). Masnavi-e ma'navi. With the efforts of R. A. Nicholson. Tehrān: Ādineh Sabz.

Nasri, Mousā. (1952/1331SH). Nasr o sharh-e masnavi. Ed. by Mohammad Ramezāni. Vol. 1. Tehrān: Kalāleh Khāvar.

Sabzavāri, Mollā Hādi. (1995/1374SH). Shar'h-e Masnavi. Ed. by Mostafā Boroujerdi. Vol. 3. Tehrān: Vezārat-e Farhang o Ershād-e Eslāmi.

Sadr-oddin Ghounavi. (1996/1375SH). Al-nafahāt-ol-elāhiyeh. Tr. by Mohammad Khājavi. 1^st ed. Tehrān: Mowlā.

Sahrezouri, Shams-oddin Mohammad. (1993/1372SH). Shar'h-e Hekmat-ol-eshrāgh-e Sohravardi. Edition and research by Hosein Ziyā'i Torbati. Tehrān: Moaseseh-ye Motāle'āt va Tahghighāt-e Farhangi (Pazhouheshgāh).

Salmāsi-zādeh, Javād. (2000/1379SH). Tafsir-e Masnavi. Vol. 3. 3^rd ed. Tehrān: Eghbāl.

Sarvatiyān, Behrouz. (2008/1387SH). Sharh o naghd-e ghazaliyyāt-e Shams Tabrizi. 1^st ed. Tehrān: Sherkat-e Chāp o Nashr-e Beinolmelal.

Shahidi, Seyyed Ja'far. (1994/1373SH). Sharh-e Masnavi. Vol. 1 & 2. 1^st ed. Tehrān: 'Elmi va Farhangi.

Sohravardi, Shahāb-oddin Abou-hafaz 'Omar. (1996/1375SH). 'Avāref-ol-ma'āref. Tr. by Abou-mansour Esfahāni. Tehrān: 'Elmi o Farhangi.

Tabarsi, Ahmad ibn 'Ali. (2002/1381SH). Al-ehtejāj. Tr. by Behzād Ja'fari. Vol. 2. Tehrān: Eslāmiyeh.