اسطوره‌های فرهنگ‌ساز (پیوند اسطوره‌ها با شخصیت‌های مذهبی در شعر منقبت)

فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی

مقاله 1، دوره 10، شماره 27، اسفند 1394، صفحه 9-44   

نوع مقاله: علمی_ پژوهشی

نویسندگان

اسماعیل آذر^{* 1}؛ طه هاشمی²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، تهران

²استادیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

چکیده

شعر منقبت یکی از رایج‌ترین انواع شعر فارسی است که تاریخ هزار ساله دارد. شاعران منقبت‌گوی معاصر در مقایسه با پیشینیان خود چه در قالب و چه در محتوا تغییراتی پدید آورده‌اند. ما در مجموعة شعرهای منقبت به ترکیب‌هایی برمی‌خوریم که با اسطوره‌های ایرانی پیوند خورده‌اند. برای نمونه واژة «شاه» در ترکیبات: «شاه مردان علی»، «شاه ولایت»، «شاه نجف» و یا واژة «مهر» با نام حضرت علی (ع) مانند «مهرعلی» این ترکیب‌ها طی قرون متمادی به وجود آمده است. ایرانیان به‌علت توجه به اساطیر خود و نیز عشق و علاقه‌ای که به امامان و بزرگان دینی دارند، به‌طور تدریجی اساطیر را با نام شخصیت‌های دینی پیوند داده‌اند. وجود واژه‌هایی مانند «هور»، «خور» و «خورشید» که دارای زمینه‌های وسیع در یشت‌ها هستند در قالب صفات مدحی به‌خصوص برای حضرت امام علی (ع) به‌کار رفته‌اند. علت امتزاج این اسطوره‌ها با شخصیت‌های مذهبی به این علت است که مردم آنچه را دوست می‌داشتند و در ضمیر تاریخی آنها بود، بر شخصیت‌های مورد نظرشان اطلاق می‌کردند. اثبات این پدیده، موضوع تحقیق حاضر است و نتیجة آن پاسخ به سؤال مسئله. این تغییرات در ابعاد گوناگون از جمله اسطوره به وجود آمده و به‌دلیل کارآمد‌های رمزی و رازگونه در شعر معاصر به‌صورت یک پدیدة فرهنگی ظاهر شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

اسطوره؛ منقبت؛ فرهنگ؛ ایران و اسلام

مراجع

 

قرآن مجید

آیینه‌وند، صادق (1359). ادبیات انقلاب در شیعه، جلد 1، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

ابوالفرج اصفهانی (1987/ 1408). مقاتل‌الطالبین. شرح و تحقیق سید احمد صفر، بیروت: انتشارات مؤسسه‌العلمی للمطبوعات، بیروت.

احمدی بیرجندی، احمد (1377). در ساحل غدیر (غدریریه‌های فراسی)، مشهد: آستان قدس.

احمدی، بابک (1380). حقیقت و زیبایی. تهران: نشر مرکز.

اسلامی ندوشن، محمدعلی (1384). از رودکی تا بهار، جلد 2، تهران: انتشارات نغمه.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1382). زیر آسمانه‌های نور، تهران: نشر افکار.

الیاده، میرچا (1362). چشم‌اندازهای اسطوره، ترجمة جلال ستاری، تهران: انتشارات توس.

امیری فیروزکوهی (1369)، دیوان شعر، جلد 2، تهران: انتشارات سخن.

امین‌پور، قیصر (1386)، آینه‌های ناگهان، تهران: نشر افق.

امینی، عبدالحسین (1362). الغدیر، ترجمة محمدتقی واحدی، جلد 2، تهران: انتشارات کتابخانة بزرگ اسلامی.

براون، ادوارد (1333). تاریخ ادبی ایران. ترجمه علی پاشاصالح، جلد 1. تهران: چاپخانه بانک ملی ایران.

براون، ادوار. (بی‌تا). تاریخ ادبیات ایران(از آغاز عهد صفوی تا زمان حاضر)، ترجمه رشید یاسمی، جلد 4، تهران: انتشارات ابن سینا.

بلعمی، ابوعلی محمد (1337). تاریخ بلعمی، مقدمه و حواشی محمدجواد مشکور، تهران: کتابخانه خیام.

بهار، مهرداد (1386). از اسطوره تا تاریخ، گردآورنده ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: نشر چشمه.

بهار، مهرداد (1378). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگاه.

بهرامی، ایرج (1378). اسطوره‌های اهل حق، تهران: نشر آتیه.

حجازی، سیدعلی‌رضا (1375). حسین بن علی (ع) در آیینة شعر، دفتر دوم. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).

حسن‌لی، کاووس (1378). «پرتوی از ولی‌الله اعظم در منشور شعر فارسی»، مجموعه مقالات کنگرة بررسی تأثیر امام خمینی و انقلاب اسلامی بر ادبیات معاصر، جلد 2، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).

حسینی، حسن (1363). هم‌صدا با حلق اسماعیل، تهران: حوزة هنری سازمان تبلیغات اسلامی.

حسینی، حسن (1385). از شرابه‌های روسری مادرم، تهران: انجمن شاعران ایران.

حسینی، حسن (1386). سفرنامه گردباد، تهران: انجمن شاعران ایران.

حکیمی، محمدرضا (1364). امام در عینیت جامعه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

خرمشاهی، بهاءالدین (1386). زنده میری (مجموعه شعر)، تهران: نشر قطره.

دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه، تهران: مؤسسة لغت‌نامة دهخدا.

رامپوری، غیاث‌الدین محمدبن جلال‌الدین (1375). غیاث‌اللغات، تهران: امیرکبیر.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1363). جست‌وجو در تصوف، تهران: انتشارات امیرکبیر.

سعدی(1383). به کوشش مضاهر مصفا، انتشارات روزنه.

سیدبن طاووس (1387). لهوف، ترجمه علیرضا رجالی تهرانی، قم: انتشارات نبوغ.

شاهرخی، محمود و مشفق کاشانی (1369). آیینه آفتاب، تهران: انتشارات اسوه.

شاهرخی، محمود و مشفق کاشانی (1370). سیمای محمد (ص) در آینة شعر فارسی، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372). مفلس کیمیافروش، تهران: نشر سخن.

شهریار، سیدمحمدحسین (1368). دیوان شعر، تهران: انتشارات زرین و نگاه.

شهیدی، سیدجعفر (1364). زندگانی فاطمة زهرا (ع)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

شهیدی، سیدجعفر (1377). زندگانی امیر مؤمنان علی (ع)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله (1364). شهید جاوید، تهران: مؤسسة خدمات فرهنگی رسا.

صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله (1386). نگاهی به حماسة حسینی استاد مطهری، تهران: انتشارات کویر.

صغیر اصفهانی، محمدحسین (1330). دیوان قصائد و غزلیات، اصفهان: کتابفروشی تأیید.

صغیر اصفهانی، محمدحسین (1348). مصیبت‌نامه، اصفهان: انتشارات ثقفی.

صفا، ذبیح‌الله (1363). تاریخ ادبیات ایران. جلد 2، تهران: انتشارات فردوسی.

فرخی سیستانی، ابوالحسن (1371). دیوان فرخی سیستانی، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: انتشارات زوار.

فروزانفر، بدیع‌الزمان (1361). احادیث مثنوی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

فروزانفر، بدیع‌الزمان (1367). شرح مثنوی شریف، تهران: انتشارات زوار.

کریستن سن، آرتور (1368). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر نو.

کلینی. (1370). اصول کافی، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، قم: انتشارات اسوه.

مایل هروی، نجیب (1380). انسان کامل، دایرهًْ‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد 10.

محدثی، جواد (1382). فرهنگ عاشورا، قم: نشر معروف.

مشفق کاشانی (1386). پنجره‌ای به آفتاب تهران: انتشارات سوره مهر.

موسوی گرمارودی، علی (بی‌تا). در سایه سار نخل ولایت، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

موسوی گرمارودی، علی (1384). مهمان ماه، تهران: انجمن شاعران ایران.

مولوی (1367). گزیدة غزلیات شمس، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

وات، ویلیام منتگمری (1370). فلسفه و کلام اسلامی، ترجمة ابوالفضل عزتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

هینلز، جان (1385). شناخت اساطیر ایران، ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.