جُستاری در شرح احوال و بررسی دیوان قاضی نظام هروی

پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

مقاله 5، دوره 1، شماره 1، آبان 1395، صفحه 107-136   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سید امیر جهادی؛ علی جهانشاهی افشار

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان

چکیده

دورة تیموری از اعصار مهم ادب فارسی است. در این دوره سلطان حسین بایقرا و وزیر هنردوست و ادب‌پرورش، امیر علیشیر نوایی، شهر هرات را به مأمنی برای خیل عظیم شعرا، ادبا و هنرمندان بدل می­کنند. در نتیجه شعر و ادب، نگارگری و خوش‌نویسی در این مقطع تاریخی رو به ترقّی می‌گذارد. از برخورداران این خوان گستردة فضل و احسان، می­توان از قاضی نظام‌الدین هروی نام برد که از اعلام برجستة عصر تیموری و در شمار ستایندگان امیر علیشیر نوایی و سلطان حسین بایقراست. شهرت وی در مرتبة اوّل، از منظر اشتغال به منصب قضاوت و در وهلة ثانی به شعر و شاعری است. از قاضی نظام هروی فقط دیوانی باقی مانده که تاکنون به حلیة تصحیح و طبع آراسته نشده‌است و حائز ارزش‌های ادبی و تاریخی بسیار است که از خلال آن می­توان به شخصیت ادبی والای سرایندة آن پی برد. نگارندگان در این نوشتار بر­آنند که ضمن شناساندن قاضی نظام هروی، به بررسی متن‌شناسانه و تحلیل نکات بارزِ کلام او نیز بپردازند. بررسی کلام نظام هروی نشان‌دهندة آن است که او از سرایندگان مقیّد به سنت‌های ادبی پیشین، خصوصاً مکتب­های ادبی قرن ششم و به‌ویژه اصفهان و آذربایجان بوده‌است و هماره در صدد پیروی از بزرگانی چون کمال‌الدین اسماعیل، خاقانی، ظهیر و سلمان ساوجی است. از این رو کلام و نظام هروی رنگ تصنّع، مفاخره و تقلید از متقدّمان را به خود گرفته‌است.

کلیدواژه‌ها

قاضی نظام هروی؛ عصر تیموری؛ دیوان نظام هروی؛ تصحیح؛ نسخه خطی

مراجع

- افشار، ایرج. (1381). نسخه شناسی: مقام انجامه در نسخه. مجلّة نامه بهارستان. بهار و تابستان. شمارة 5. ص.ص. 100-39.

2- آقابزرگ طهرانی.(بی­تا). الذریعة الی تصانیف الشیعة. القسم الرابع من الجزء التاسع: دیوان نائب-دیوان یونس. بیروت: دارالأضواء. الطبعة الثالثة.

3- پیرنیا، حسن و اقبال آشتیانی، عباس. (1384). تاریخ ایران از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه. تهران: امیر کبیر.

4- اوحدی بلیانی، تقی الدین محمد بن محمد. (1388). تذکرۀ عرفات العاشقین و عرصات العارفین. تصحیح سید محسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.

5- خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل بن علی نجّار. (1382). دیوان خاقانی شروانی. به کوشش دکتر ضیاءالدین سجادی. تهران: زوّار.

6- خواندمیر، غیاث‌الدین. (1353). حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. تصحیح محمد دبیر سیاقی. تهران: کتاب‌فروشی خیام.

7- درایتی، مصطفی. (1389). فهرست­وارة دست‌نوشت‌های ایران: (دنا). تهران: کتابخانة مجلس شورای اسلامی.

8- راقم سمرقندی، میر سید شریف. (1380). تاریخ راقم. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

9- شگفته، صغری بانو. (1387). شرح احوال و آثار فارسی امیر علی شیر نوایی متخلّص به فانی. تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.

10- شمیسا، سیروس. (1382). سبک شناسی شعر. تهران: فردوس.

11- صفا، ذبیح الله. (1378). تاریخ ادبیّات در ایران. جلد 4. تهران: فردوس.

12- موفق بن محمد مجدی. (بی­تا). مصباح الرسایل و مفتاح الفضایل. نسخة خطی محفوظ در کتابخانة مجلس شورای اسلامی به شمارة: س 328.

13- م‍ی‍رخ‍وان‍د، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ خ‍اون‍دش‍اه‌. (1339­). تاریخ روضه الصفا. تهران: انتشارات کتاب‌فروشی‌های مرکزی- خیام- پیروز.

14- نظام هروی. (بی­تا). دیوان نظام هروی. نسخة خطی محفوظ در کتابخانة کاخ گلستان به شمارة 2190. تاریخ کتابت 907 قمری. 211 صفحه.

15- نظامی، نظام‌الدین عبدالواسع. (1357). منشاءالانشاء. تألیف شهاب الدین احمد خوافی. تصحیح رکن‌الدین همایونفرخ. تهران: دانشگاه ملی.

16- نفیسی، سعید. (1363). تاریخ نظم و نثر در ایران و زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری. تهران: فروغی.

17- نوایی، امیر علیشیر. (1363). تذکرة مجالس النفایس. ترجمه فخری هروی و شاه محمد قزوینی. به سعی علی اصغر حکمت. تهران: کتاب‌فروشی منوچهری.

18- واصفی، زین‌الدین محمود. (1349). بدایع الوقایع. مصحح الکساندر بلدروف. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.