بررسی و تحلیل نسخۀ خطّی دیوان خالص اصفهانی

پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

مقاله 3، دوره 1، شماره 1، آبان 1395، صفحه 57-86   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

آسیه ذبیح نیا عمران¹؛ نیرالسادات ابطحی²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور یزد

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور یزد

چکیده

سیّد حسین امتیاز علی خان خالص اصفهانی از شاعران اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم است که در سال 1122 هـ.ق. در هندوستان وفات یافت. خالص مانند بسیاری از شاعران ایرانی برای دریافت صله راهی هندوستان شد. سبک شعر او هندی است اما زبان او از قرن دوازدهم کهنه­تر است. او نزدیک به دو هزار بیت شعر در قالب‌های غزل، غزل ناتمام، غزل مثنوی، قطعه، رباعی، مفرد و جز آن دارد. هنر و مهارت خالص بیشتر در سرودن غزل است و قطعاتِ او عمدتاً متضمن تکرار ساده­تر همان مضامینی است که در مثنوی و قصایدش وجود دارد. مقدمۀ قصاید او غالباً دربارۀ طلوع خورشید، آمدن بهار، وصف خزان، وصف معشوق، توصیف قلم و جز آن است. متن اصلی این قصاید به مدح ممدوح اختصاص دارد. او از تواناترین مقلدان شاعران سبک عراقی است و شیوۀ بیان او در غزل‌سرایی، بیش از هر کس به طرز مولوی و حافظ شباهت دارد. تنها نسخۀ مسوّدۀ دیوانِ خالص را شخصی به نام شمس الدّین علی، پانزده سال پس از مرگ او در سال 1137 قمری به رشته تحریر درآورده‌است. در مقالۀ حاضر علاوه بر بررسی و تحلیل سروده‌های خالص از حیث مضمون، فنون بلاغی و بدیعی، ردیف و قافیه، اوزان عروضی، واژه‌های پرکاربرد، مثَل‌ها، باورهای عامیانه و کنایه‌ها نیز بررسی و تحلیل شده‌است. از بین صور خیال و صنایع بدیع معنوی، آن‌چه بیشتر در دیوان خالص به چشم می‌خورد «کنایه» و «تشبیه» و سپس «استعاره» است. ایهام، اسلوب معادله و تمثیل هم در دیوان او کاربرد فراوان دارد.
 

کلیدواژه‌ها

خالص اصفهانی؛ سبک هندی؛ دیوان اشعار؛ غزل

مراجع

1- اسلامی ندوشن، محمّد علی. (1374). ضرب‌المثل‌های منظوم فارسی. تهران: گزاره.

2- اصلح میرزا، محمد. (1346). تذکره شعرای کشمیر. تصحیح سیّد حسام الدّین راشدی. کراچی: اقبال آکادمی.

3- جمال زاده، محمّد علی. (1382). فرهنگ لغات عامیانه. تهران: سخن.

4- جمشیدی پور، یوسف. (1347). فرهنگ امثال فارسی. تهران: کتاب‌فروشی فروغی.

5- جهان بخش، جویا. (1384). راهنمای تصحیح متون. تهران: میراث مکتوب.

6- حیدری ابهری، غلامرضا. (1390). نان و نمک. تهران: محراب قلم.

7- خالص اصفهانی، سید حسین علی خان. (1137) نسخه خطی دیوان خالص. کتابخانه مجلس.

8- خیّام پور، عبدالرّسول. (1340). فرهنگ سخنوران. تبریز: آذربایجان.

9- دهخدا، علی‌اکبر. (1372). لغت نامه. تهران: دانشگاه تهران.

10- ذوالفقاری، حسن. (1388). فرهنگ ضرب‌المثل‌های فارسی. تهران: معین.

11- ستوده، غلامرضا. (1380). مرجع شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی. تهران: سمت.

12- سرخوش، محمّد افضل. (1389). کلمات الشّعرا. تصحیح علیرضا قزوه. تهران: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

13- شفیعی کدکنی، محمّدرضا. (1389). شاعرآینه‌ها. تهران: آگاه.

شمیسا، سیروس. (1381). آشنایی با عروض و قافیه. تهران: فردوس.

14- ----------.(1379). سبک شناسی. تهران: فردوس.

15- -----------. (1381). نگاهی تازه به بدیع. تهران: فردوس.

16- ----------.(1386). بدیع. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.

17- -----------. (1382). سبک‌شناسی شعر. تهران: فردوس.

18- -----------. (1387). بیان. تهران: میترا.

19- صفا، ذبیح الله. (1372). تاریخ ادبیات در ایران. تهران. فردوس.

20- ----------. (1382). تاریخ ادبیات ایران. تهران: فردوس.

21- صنیع الدّوله، محمّد حسن خان اعتمادالسّلطنه. (1362). مطلع الشّمس. تهران: پیشگام.

22- غلامرضایی، محمّدرضا. (1381). سبک‌شناسی شعر پارسی (از رودکی تا شاملو). تهران: مؤلّف.

23- گلچین معانی، احمد. (1369). کاروان هند. مشهد: آستان قدس رضوی.

24- گوپاموی هندی، مولانا محمّد قدرت. (1336). تذکره نتایج الافکار. بمبئی: اردشیرخاضع.

25- مایل هروی، نجیب. (1380). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطّی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

26- معین، محمّد. (1371). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.

27- منصوری، مهتاب. (1380). ضرب‌المثل‌های ایرانی. تهران: جاجرمی.

28- میرزانیا، منصور. (1378). فرهنگ‌نامه کنایات. تهران: امیرکبیر.

29- واله داغستانی، علی قلی. (1384). تذکره ریاض الشّعرا. تصحیح سیّد محسن ناجی نصرآبادی.تهران: اساطیر.

30- هاشمی سندیلوی، احمد علی خان. (1970م.). تذکره مخزن الغرایب. لاهور: دانشگاه پنجاب.

31- همایی، جلال الدّین. (1370). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: هما.