مرگ قصیده (نگاهی به چرایی زوال قصیدۀ مدحی در دورۀ معاصر با رویکرد دیرینه‌شناسانۀ میشل فوکو)

مطالعات نقد ادبی

مقاله 4، دوره 10، شماره 38، خرداد 1394، صفحه 87-110   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

عیسی امن خانی^{* 1}؛ منا علی مددی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گلستان

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گنید کاووس

چکیده

قصیده اولین قالب شعری است که شاعران ایرانی در آن به طبع آزمایی پرداخته­اند. علی­رغم فراز و فرودها، تا عصر مشروطه این قالب (در کنار غزل و مثنوی) همواره قالبی هنجار و مشروع بوده است؛ تا اینکه با ظهور طلیعۀ تجدد و انقلاب مشروطیت به ناگاه قصیده و درونمایۀ اصلی­اش، مدح، با انتقادات تندی از سوی روشنفکران و شاعران این دوره چون آقاخان کرمانی، آخوندزاده، تقی رفعت و... مواجه گردید و یکباره به قالبی ناهنجار بدل گردید و رو به زوال نهاد. دلیل چنین تغییر سریعی را باید در تغییر نظام دانایی (اپیستمه) (سنتی و مدرن) جست­وجو کرد؛ قصیده تنها در آن نظام دانایی قالب هنجار تلقی می­شود که پیش­فرض آن نظام سلسله­مراتبی (هرمی) باشد. در چنین نظام دانایی­ای زبان به دلیل مسیر صعودی­اش (از قعر و قاعدۀ هرم به بالای آن) زبانی آرام، موافق و تملق­آمیز خواهد بود؛ این گونه زبان کاملاً با قالب قصیده و درونمایۀ اصلی آن (مدح) هماهنگ است، در نتیجه در چنین نظام دانایی­ای (سنتی) قصیده­ قالبی مشروع خواهد بود؛ اما نظام دانایی  مدرن ـ که برابری اصلی­ترین پیش­فرض آن است ـ زبان موافق و تملق­گونه را برنمی­تابد و به تبع آن قصیده را نیز قالبی مشروع و به هنجار به حساب نمی­آورد. به همین دلیل است که در این نظام دانایی (مدرن) قصیده و درونمایۀ اصلی اش ، مدح، به گزاره­ای ناهنجار بدل می­شود.

کلیدواژه‌ها

قصیده؛ دیرینه‌شناسی؛ نظام دانایی؛ پیش‌فرض؛ نظام سلسله‌مراتبی؛ برابری

مراجع

آدمیت، فریدون.(1384). امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی.

آجدانی، لطف الله.(1386). روشنفکران ایران در عصر مشروطیت، تهران: اختران.

آخوندزاده، میرزا فتحعلی.(1355). مقالات فارسی، به کوشش پروفسور حمید محمد زاده، ویراستۀ ح. صدیق، تهران: نگاه.

همو .(بی تا). مکتوبات، بی جا.

آقاخان کرمانی.(بی تا). سه مکتوب، بی­جا.

ابن سینا. (بی تا). السیاسه، بی جا (افست).

احمد سلطانی، منیره.(1369). قصیدۀ فنی، تهران: کیهان.

اخوان ثالث، مهدی.(1376). بدعت ها و بدایع نیما یوشیج، تهران.

الیاده، میرچا.(1365). مقدمه بر فلسفه­ای از تاریخ (اسطورۀ بازگشت جاودانه)، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تبریز: نیما.

امن خانی، عیسی.(1385). «جایگاه قالب های کلاسیک در اندیشۀ نوگرای نیما یوشیج»، پژوهش­های ادبی، سال سوم، شمارۀ یازدهم.

بهار، مهرداد.(1386). ادیان آسیایی، چاپ ششم، تهران: چشمه.

بهمنی مطلق، حجت الله.(1391). درخت زندۀ بی­برگ: نقد و تحلیل قصاید شاعران نوپرداز،تهران: سخن.

بیهقی، ابوالفضل.(1381). تاریخ بیهقی، به کوشش خلیل خطیب­رهبر، تهران: مهتاب.

دریفوس، هیوبرت و رابینو، پل.(1382).  میشل فوکو: فرا سوی ساختارگرایی و هرمنوتیک، ترجمۀ حسین بشیریه، تهران: نی.

دکارت، رنه.(1355).  گفتار در روش به کار بردن عقل، ترجمۀ محمّدعلی فروغی، تهران: پیام.

راوندی، مرتضی.(1386). تاریخ اجتماعی ایران، جلد 10 (تاریخ فلسفه و سیر تکاملی علوم و افکار در ایران)، تهران: نگاه.

رستم­وندی، تقی.(1388). اندیشۀ ایرانشهری در عصر اسلامی، تهران: امیرکبیر.

رضایی راد، محمّد.(1379). مبانی اندیشۀ سیاسی در خرد مزدایی، تهران: طرح نو.

ژوبر، آمده.(1347). مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمۀ محمود مصاحب، تهران: چهر.

سعدی شیرازی، شیخ مصلح الدین.(1381).  گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.

شمس لنگرودی.(1381).  تاریخ تحلیلی شعر نو، جلد 1، چاپ 4، تهران: مرکز.

شمیسا، سیروس.(1383).  انواع ادبی، چاپ دهم، تهران: فردوس.

شفیعی کدکنی، محمدرضا.(1390). ادبیات فارسی: از عصر جامی تا روزگار ما، ترجمۀ حجت الله اصیل، تهران: نی.

صفا، ذبیح الله.(1387). تاریخ ادبیات ایران، جلد 1، تهران: فردوس.

فرخی سیستانی.(1349). دیوان، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.

فردوسی، ابوالقاسم.(1379). شاهنامه، بر اساس چاپ مسکو، تهران: پیمان.

فروغی، محمّدعلی.(1382). حقوق اساسی ایران یعنی آداب مشروطیت دول، به کوشش علی‌اصغر حقدار، تهران: کویر.

فره­وشی، بهرام.(1365). ایرانویچ، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

عنصرالمعانی، قابوس بن وشمگیر.(1371).  قابوسنامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.

کانت، ایمانوئل.(1369).  بنیاد مابعدالطبیعۀ اخلاق، ترجمۀ حمید عنایت و قیصری، تهران: خوارزمی.

کچوییان، حسین.(1382).  فوکو و دیرینه شناسی دانش، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

کربن، هانری.(1374).  ارض ملکوت، ترجمۀ سید ضیاء الدین دهشیری، تهران: طهوری.

کریمی حکاک، احمد.(1384).  طلیعۀ تجدّد در شعر فارسی، تهران: مروارید.

کسروی، احمد.(1378). در پیرامون ادبیات، به کوشش عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس.

کوهن، توماس. اس.(1383).  ساختار انقلاب­های علمی، ترجمۀ عباس طاهری، تهران: قصه.

مراغه­ای، زین­العابدین.(1385). سیاحت­نامۀ ابراهیم­بیک، به کوشش م. ع. سپانلو، تهران: آگه.

مرکیوز، ژوزه گیلیرمه.(1389).  میشل فوکو، ترجمۀ نازی عظیما، تهران: کارنامه،.

مختاری، محمد.(1385).  انسان در شعر معاصر، چاپ سوم، تهران: توس.

میلز، سارا.(1389).  میشل فوکو، ترجمه­ی داریوش نوری، تهران: مرکز.

ملکم خان.(1380). «سیاحی گوید» چاپ به شکل پیوست در روشنگران ایرانی و نقد ادبی، تهران: سخن.

ناشناس.(1376). «رسالۀ حقوق و وظایف ملّت» چاپ شده در کتاب بنیاد فلسفی سیاسی در ایران (عصر مشروطیت)، به کوشش موسی نجفی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

نصری، عبدالله.(1386). رویارویی با تجدّد، جلد1، تهران: علم.

وارناک، ج.ف.(1376).  «فلسفۀ کانت»، ترجمۀ علی حقّی، به شکل ضمیمه در کتاب نظریۀ شناخت کانت از هارتناک، تهران: علمی و فرهنگی.

وزین­پور، نادر.(1374). مدح داغ ننگ بر سیمای ادب فارسی، تهران: معین.

 Foucault, Michel The order of things, London and new York, routledge,(2003)