خْرَفْسْتَران در اندیشه‌ ایرانیان براساس اوستا، متون پهلوی، و شاهنامه

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 12، شماره 44، آذر 1395، صفحه 11-52   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

حمید ایاز^{* 1}؛ احمد طحان²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد فیروزآباد

چکیده

خْرَفْسْتَران موجودات زیان‌باری مانند اژدها، مار، مور، کژدم، موش، شیر و... هستند که اهریمن آنها را بر ضد جهان نیک آفریده است. در اوستا و متون پهلوی دستورهایی درباره مبارزه با این موجودات اهریمنی و از میان بردن آنها داده شده است. تأثیر فردوسی و شاهنامه بر فرهنگ و زبان ایرانی روشن است، امّا آنچه ضروری می‌نماید، آشکار کردن این نکته است که اندیشه‌های او و نگرشش درباره‌ جانوران تا چه اندازه از این متون تأثیر پذیرفته است. نگارندگان در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی و مقایسه آن دسته از موجوداتی می‌پردازند که در متون دینی زرتشتیان خْرَفْسْتَر به‏‌شمار آمده‌اند و در شاهنامه هم از آنها نام برده شده است. این پژوهش نشان می‏دهد که در شاهنامه نه واژه خرفستر به کار رفته و نه به اهریمنی بودن جانوری اشاره شده است، امّا گاهی نگرش فردوسی در مورد زیانمند بودن برخی موجودات با آنچه در اوستا و متون پهلوی در این زمینه آمده، مشابه است و گاهی هم با آنها مغایرت‌هایی دارد. در پایان هر مبحث، به مفاهیم نمادین این جانوران در اسطوره‏های ملل دیگر نیز اشاره شده و اختلاف دیدگاه یا تشابهات آنها با اوستا، متون پهلوی، و شاهنامه نموده شده است.

کلیدواژه‌ها

اسطوره؛ خْرَفْسْتَر؛ اوستا؛ متون پهلوی؛ شاهنامه

مراجع

کتاب مقدس.

ارداویراف‌نامه. 1382. ترجمه و تصحیح ژاله آموزگار. تهران: معین.

ابوریحان بیرونی، محمدبن احمد. 1363. آثارالباقیه. ترجمة اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

افشاران مشهدی، شبنم. 1385. «مقایسه نمادهای جانوری در شاهنامه و نقش‌مایه‌های آن در متون کهن ایرانی، اوستا و پهلوی)». پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرکز.

اوستا، کهن‌ترین سرودهای ایرانیان. 1385. گزارش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.

بندهش هندی. 1368. ترجمه و تصحیح رقیه بهزادی. تهران: مؤسسه‌‌ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

پورداوود، ابراهیم. 1380. فرهنگ ایران باستان. تهران: اساطیر.

پیگوت، ژولیت. 1383. شناخت اساطیر ژاپن. ترجمة محمدحسین باجلان فرخی. تهران: گلشن.

حصوری، علی. 1387. ضحاک. تهران: چشمه.‌

خرده‌اوستا. 1310. گزارش ابراهیم پورداوود. بمبئی: انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی.

خلف تبریزی، محمّدحسین. 1362. برهان قاطع. به اهتمام محمّد معین. تهران: امیرکبیر.

دادگی، فرنبغ. 1385. بندهش. گزارش مهرداد بهار. تهران: توس.

دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری. 1385. درآمدی بر اسطوره‌های ایران و هند. تهران: دانشگاه ‌الزّهرا.

دوبوکور، مونیک. 1373. رمزهای زنده ‌جان. ترجمة جلال ستّاری. تهران: مرکز.

دهابر، بهمن نوشیروان جی. 1909. صد در نثر و صد در بندهش. بمبئی: بریتیش ایندیا پرس.

سلطانی‌‌گرد فرامرزی، علی. 1386. رمزهایی از اساطیر ایران در شاهنامه. تهران: مبتکران.

شایست ناشایست. 1369. ترجمة کتایون مزداپور. تهران: مؤسسه‌ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

شوالیه، ژان و آلن گربران‌. 1379. فرهنگ نمادها. ترجمة سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

طاهری، محمد و حمید آقاجانی. 1392. «تبیین کهن‌الگویی سفر قهرمان»: فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش32.

فردوسی، ابوالقاسم. 1384. شاهنامه‌ (براساس نسخه‌ چاپ مسکو). تهران: پیمان.

قلی‌زاده، خسرو. 1392. دانش‌نامه اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته. تهران: کتاب پارسه.

کریستی، آنتونی. 1373. شناخت اساطیر چین. ترجمة محمدحسین باجلان فرّخی. تهران: گلشن.

کزّازی، میرجلال‌الدّین. 1385. نامه‌ باستان. تهران: سمت.

کوپر، جی. سی. 1380. فرهنگ مصوّر نمادهای سنّتی. ترجمة ملیحه‌ کرباسیان. تهران: فرشاد.

کویاجی، جهانگیر. 1379. آیین‌ها و افسانه‌های ایران و چین باستان. ترجمة جلیل دوستخواه. تهران: علمی و فرهنگی.

مزداپور، کتایون. 1383. داغ گل سرخ و چهارده گفتار دیگر درباره‌ اسطوره. تهران: اساطیر.

معظمی، مهناز. 1378. «دنیای حیوانات در ایران باستان». ایران‌نامه. ش66.

معین، محمد. 1371. فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.

مینوی خرد. 1354. ترجمه و تصحیح احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

واحددوست، مهوش. 1379. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه‌ فردوسی. تهران: سروش.

واحددوست، مهوش و فاطمه ربیعی. 1386. «عواطف حیوانی در شاهنامه». نشریة مطالعات ایرانی. ش12.

واشقانی فریمانی، ابراهیم. 1390. «جانوران و اسطوره آغاز در ایران باستان». فصلنامة علوم انسانی پیک‌نو دانشگاه پیام نور. س9. ش4.

وندیداد. 1385. ترجمه و تصحیح هاشم رضی. تهران: بهجت.

هاکس، مستر. 1377. قاموس کتاب مقدس. تهران: اساطیر.

هال، جیمز. 1383. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمة رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.

یشت‌ها. 1356. گزارش ابراهیم پورداوود. به کوشش بهرام فره‌وشی. ج1. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــ. 1377. گزارش ابراهیم پورداوود. ج2. تهران: اساطیر.

یونگ، کارل گوستاو. 1383. انسان و سمبل‌هایش. ترجمة محمود سلطانیه. تهران: جامی.

 

 

References

The Holy Book.

Afshārān Mashhadi, Shabnam. (2006/1385SH). "Moghāyeseh-ye nemād-hā-ye jānevari dar Shāhnāmeh va naghsh-māyeh-hā-ye ān dar motoun-e kohan-e Irāni, Avestā va Pahlavi". M.A. Theses in Faculty of Art and Architecture of Islamic Azad University Tehran Center Branch.

Ardāvirāf-nāmeh. (2003/1382SH).Translation and research by Zhāleh Āmouzgār. Tehrān:  Mo'in.

Avesta, kohantarin soroud-hā-ye Irāniyān. (2006/1385SH). Reported by Jalil Doustkhāh. Tehrān: Morvārid.

Birouni, Abou-Reihān. (1984/1363SH). Āsār-ol-bāghiyah. Tr. by Akbar Dānāseresht. 3^rd ed. Tehrān: Amirkabir.

Bondahesh-e Hendi. (1989/1368SH). Ed. & Tr. by Roghayyeh Behzādi. Tehrān: Moasseseh-ye Motāle'āt o Tahghighāt-e Farhangi.

Chevalier, Jean & Alain Guerbrant. (2000/1379SH). Farhang-e Nemād-hā (Dictionary of symbols). Tr. by Soudābeh Fazā'eli. Tehrān: Jeihoun.

Cooper, J. C. (2001/1380SH). Farhang-e namād-hā-ye sonnati (An illustrated encyclopaedia of traditional symbols). Tr. by Maliheh Karbāsiyān. Tehrān: Farshād.

Coyajee, J. C. (2000/1379SH). A'ein-hā va afsāneh-hā-ye Chin-e bāstān (Cults and legends of ancient Iran and China). Tr. by Jalil Doustkhāh. Tehrān: 'Elmi o Farhangi.

Cristy, Antony. (1994/1373SH). Shenākht-e asātir-e Chin (Chiniese Myths). Tr. by Mohammad Hossein Bājelān Farrokhi. Tehrān: Golshan.

Dādagi, Faranbagh. (2006/1385SH). Bondahesh. Report of Mehrdād Bahār. Tehrān: Tous.

Dādvar, Abolghāsem and Elhām Mansouri. (2006/1385SH). Darāmadi bar ostoureh-hā-ye Irān va Hend. Tehrān: Al-zahrā University.

Dahābar, Bahman Noushirvān Ji. (1909/1288SH). Sad dar nasr va sad dar Bondahesh. Bombay: British India Press.

De Beaucorps, Monique. (1994/1373SH). Ramz-hā-ye zendeh-ye jān (Les symboles vivants). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehrān: Markaz.

Ferdowsi, Abolghāsem. (2005/1384SH). Shāhnāmeh (based on Moscow print). Tehrān: Peimān.

Gholi-zādeh, Khosrow. (2013/1392SH). Dānesh-e asātiri-ye janevarān va estelāhāt-e vābasteh. Tehrān: Pārseh.

Hall, James. (2004/1383SH). Farhang-e Negāreh-i-ye Namād-hā dar honar-e shargh o gharb (Illustrated dictionary of symbols in Eastern and Western art). Tr. by Roghayyeh Behzādi. Tehrān: Farhang-e Mo'āser.

Hasouri, 'Ali. (2008/1387SH). Zahhāk. Tehrān: Cheshmeh.

Hawks, Master. (1998/1377SH(. Ghāmous-e Ketāb-e Moghaddas (Bible Dictionary). Tehrān: Asātir.

Jung, Carl Gustav. (2004/1383SH). Ensān va sambol-hā-yash (man and his symbols). Tr. by Mahmoud Soltāniyyeh. Tehrān: Jāmi.

Kazzāzi, Mirjalāl-oddin. (2006/1385SH). Nāmeh-ye bāstān. Tehrān: SAMT.

Khalaf Tabrizi, Mohammad Hossein. (1983/1362SH). Borhān-e ghāte'. With the effort of Mohammad Mo'in. Tehrān: Amirkabir.

Khordeh Avesta. (1931/1310SH). Report of Ebrāhim Pourdāvoud. Bamba'i: Anjoman-e Zartoshtiyān-e Irāni-ye Bamba'i.

Mazdāpour, katāyoun. (2004/1383SH). Dāgh-e gol-e sorkh va chahārdah goftār-e digar darbāreh ostoureh. Tehrān: Asātir.

Minou-ye Kherad. (1975/1354SH). Translated and edited by Ahmad Tafazzoli. Tehrān: Tous.

Mo'azzami, Mahnāz. (1999/1378SH). "donyā-ye heivānāt dar Irān-e bāstān". Irān-nāmeh. No. 66.

Mo'in, Mohammad. (1984/1371SH). Farhang-e Fārsi. Tehrān: Amirkabir.

Piggott, Juliet.(2004/1383SH). Shenākht-e Asātir-e Zhāpon (Japanese mythology).Tr. by Mohammad Hossein Bājelān Farrokhi. Tehrān: Golshan.

Pourdāvoud, Ebrhim. (2001/1380SH). Farhang-e Irān-e bāstān. Tehrān: Asātir.

Soltāni-gard Farāmarzi, 'Ali. (2007/1386SH). Ramz-hā-i az asātir-e Irān dar Shāhnāmeh. Tehrān: Mobtakerān,

Tāheri, Mohammad and Hamid Āghājāni. (2013/1392SH). "tabein-e Kohan-olgoui-ye safar-e ghahremān". Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. No. 32.

Vāhed-doust, Mahvash and Fātemeh Rabi'i. (2007/1386SH). " 'vātef-e heivāni dar Shāhnāmeh". Nashriyeh-ye Motāle'āt-e Irāni. No. 12.

Vāhed-doust, Mahvash. (2009/1379SH). Nahādine-hā-ye asātiri dar Shāhnāmeh-ye Ferdowsi. Tehrān: Soroush.

Vandidād. (2006/1385SH). Explanation and edition by Hāshem Razi. Tehrān: Behjat.

Vāshaghāni Farimāni, Ebrāhim. (2011/1390SH). "jānevarān va ostoureh āqāz dar Iran-e bāstān". Payām-e Nour University Quarterly Journal of Peik-e Nour. Year 9. No. 4.

Yasht-hā (1977/1356SH). Reported by Ebrāhim Pourdāvoud. With the effort of Bahrām Farrah-vashi. Vol. 1. Tehrān: University of Tehrān.

Yasht-hā. (1998/1377SH). Reported by Ebrāhim Pourdāvoud. Vol. 2. Tehrān: Asātir.