تحلیل روایی- عرفانی داستان دلاویزتر از سبز

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 12، شماره 44، آذر 1395، صفحه 85-126   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

معصومه حامی‌دوست^{* 1}؛ دکتر احمد رضی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان

چکیده

منتقدان و پژوهشگران ادبی در تحلیل عرفانی آثار ادبی معاصر بیشتر به بررسی اشعار فارسی پرداخته‌اند؛ در حالی‏که نثر داستانی به‌ویژه داستان کوتاه، در دهه‌های اخیر در بازتاب دادن باورها، رفتارها، و آموزه‌های عرفانی نقش بسزایی داشته است؛ داستان کوتاه دلاویزتر از سبز نوشته علی مؤذنی ازجمله این داستان‌ها است. هدف ما در این مقاله این است که این داستان را با روش توصیفی تحلیل کنیم و با بررسی آن در سه سطح درون‌مایه، کاربرد تصاویر ادبی، و نحوة روایت نشان دهیم که چگونه مفاهیم عرفان کلاسیک در آن بازسازی شده‌اند. در این داستان، مضامین عرفانی مانند سیروسلوک، معرفت نفس، امتحان الهی، صلح و دوستی، ولایت، وحدت شهود، و جمعیت خاطر با مفاهیم دینی پیوند خورده‌اند و مفاهیم و درون‌مایه‌های عرفان کلاسیک در فرمی جدید در آن بازتاب یافته‌اند؛ همچنین هماهنگی نحوة به‌کارگیری تصاویر ادبی و شیوة روایت با درون‌مایة عرفانی آن سبب انسجام ساختاری داستان شده است.

کلیدواژه‌ها

عرفان؛ ادبیات معاصر؛ داستان کوتاه؛ دلاویزتر از سبز؛ روایت

مراجع

قرآن کریم.

اپلی، ارنست. 1371. رؤیا و تعبیر رؤیا. ترجمۀ دل‌آرا قهرمان. چ دوم. تهران: فردوس.

احمدی، بابک. 1372. ساختار و تأویل متن. ج1. تهران: مرکز.

ارسطو. 1388. «طرح». گزیده مقالات روایت. به کوشش مارتین مکوئیلان. ترجمۀ فتاح محمدی. تهران: مینوی خرد.

استیس، وت. 1367. عرفان و فلسفه. ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی. تهران: سروش.

اسکولز، رابرت. 1387. عناصر داستان. ترجمۀ فرزانه طاهری. چ سوم. تهران: مرکز.

ایتن، جوهانز. ۱۳۷۶. کتاب رنگ. ترجمۀ محمد‌حسین حلیمی. تهران: فرهنگ و ارشاد اسلامی.

بارت، رولان. 1387. پیش‌درآمدی بر تحلیل ساختاری روایت‌ها. ترجمۀ محمد راغب، تهران: فرهنگ صبا.

بال، میک. 1388. «از کتاب روایت‌شناسی». گزیده مقالات روایت. به کوشش مارتین مکوئیلان. ترجمۀ فتاح محمدی. تهران: مینوی خرد.

تسلیمی، علی. 1388. گزاره‏هایی در ادبیات معاصر ایران. تهران: اختران.

توکلی، حمیدرضا. 1389. از اشارت‌های دریا: بوطیقای روایت در مثنوی. تهران: مروارید.

تولان، مایکل. 1386. روایت‌شناسی. ترجمۀ فاطمه علوی و فاطمه نعمتی. تهران: سمت.

پورجوادی، نصرالله. 1380. اشراق و عرفان (مقاله‌ها و نقدها). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

چیتیک، ویلیام. 1384. عوالم خیال ابن عربی و مسئلۀ اختلاف ادیان. ترجمۀ قاسم کاکایی. تهران: هرمس.

دستغیب، عبدالعلی. 1376. به سوی داستان‌نویسی بومی. تهران: حوزۀ هنری.

رضی، احمد. 1384. «بازخوانی متون درسی مبانی عرفان و تصوف». مجموعه مقالات همایش بررسی متون و منابع عرفانی. به کوشش حسین کلباسی. ج1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

روف، جودیت. 1388. «از کتاب همان باش که هستی: تمایل جنسی و روایت». گزیده مقالات روایت. به کوشش مارتین مکوئیلان. ترجمۀ فتاح محمدی. تهران: مینوی خرد.

ریمون کنان، شلومیت. 1387. روایت داستانی: بوطیقای معاصر. ترجمۀ ابوالفضل حّری. تهران: نیلوفر.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1382. بحر در کوزه. ج2. تهران: امیرکبیر.

سجّادی، سیدضیاءالدین. 1362. دایرة‌المعارف اسلام. تهران: سازمان دایرۀ‏المعارف اسلام.

سرشار، محمدرضا. 1375. منظری از ادبیات داستانی پس از انقلاب. تهران: پیام آزادی.

سرلو، خوان ادواردو. 1388. فرهنگ نمادها. ترجمۀ مهرانگیز اوحدی. تهران: دوستان.

سیوطی، جلال‌الدین. 1401ق. جامع الصغیر. ج2. بیروت: دارالفکر.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1384. فرهنگ نمادها. ج2. چ دوم. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

شیروانی، علی. 1377. دین عرفانی و عرفان دینی. قم: دارالفکر.

شیمل، آنه ماری و پرسیلا ساسک. 1382. «ارزش‌های رنگ در هنر و ادبیات ایران». ترجمۀ مریم میراحمدی. نامه انجمن. ش 12.

صارمی، سهیلا. 1373. مصطلحات عرفانی و مفاهیم برجسته زبان عطار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

صداقتی‌فرد، مجتبی و فرهاد ابی‌زاده. 1390. «جستاری در رویکرد مولوی به ازخودبیگانگی انسان با نگرشی به انسان معاصر». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‏شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش 25.

صدر حاج‏سیدجوادی، احمد و همکاران. 1368. «انتظار». دایرة‌المعارف تشیع. ج2. تهران: سازمان دایرة‌المعارف تشیع.

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1944 م. تذکرةالاولیا. به سعی و اهتمام و تصحیح رینولد ا. نیکلسون، ج2. لندن: مطعبة بریل.

ـــــــــــــــــــــــــــ. 1391. منطق‌الطیر. به اهتمام و تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. چ دوازدهم. تهران: سخن.

عین‏القضات همدانی. 1362. نامه‌ها. به اهتمام علی‌نقی منزوی و عفیف عسیران. ج2. چ دوم. تهران: منوچهری.

غزّالی، محمد. 1361. کیمیای سعادت. تصحیح احمد آرام. ج1. تهران: محمد.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1366. احادیث مثنوی. تهران: امیرکبیر.

فورستر، ادوارد مورگان. 1391. جنبه‌های رمان. ترجمۀ ابراهیم یونسی. چ ششم. تهران: نگاه.

فولادی، علی. 1387. زبان عرفان. تهران: فراگفت.

کاکایی، قاسم. 1382. وحدت وجود به روایت ابن عربی و مایستر اکهارت. چ دوم. تهران: هرمس.

کالر، جاناتان. 1382. نظریۀ ادبی. ترجمۀ فرزانه طاهری. چ سوم. تهران: مرکز.

گراوند، سعید. 1391. «زبان و مسائل پیرامون آن در مثنوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جنوب. س8. ش 27.

لوته، یاکوب. 1388. مقدمه‌ای بر روایت در ادبیات و سینما. ترجمۀ امید نیک‌فرجام. تهران: مینوی خرد.

لوشر، ماکس. 1383. روانشناسی رنگ‌ها. ترجمۀ ویدا ابی‌زاده. چ هجدهم. تهران: درسا.

مارتین، والاس. 1393. نظریه‌های روایت. ترجمۀ محمد شهبا. چ ششم. تهران: هرمس.

مجلسی، محمدباقر. ۱۴۰۴ ق. بحارالأنوار الجامعة لدُرر اخبار الائمة‏الاطهار. ج2. بیروت: الوفاء.

مستور، مصطفی. 1387. مبانی داستان کوتاه. چ چهارم. تهران: مرکز.

مؤذّنی، علی. 1371. مجموعه داستان دلاویزتر از سبز. تهران: برگ.

مولوی بلخی، جلال‌الدین محمد. 1380. مثنوی معنوی. تصحیح رینولد ا. نیکلسون. چ پنجم. تهران: ققنوس.

میرصادقی، جمال و میمنت میرصادقی. 1377. واژه‌نامۀ هنر داستان‌نویسی. تهران: مهناز.

میرعابدینی، حسن. 1377. صدسال داستان‌نویسی ایران. ج3. تهران: چشمه.

نویا، پل. 1373. تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمۀ اسماعیل سعادت. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

هاجری، حسین. 1386. «تحلیل گرایش‌های عمده رمان‌نویسی پس از انقلاب». پایان‌نامۀ مقطع دکتری دانشگاه تربیت مدرس.

هانت، رولان. 1380. هفت کلید رنگ‌درمانی. ترجمۀ ناهید ایران‌نژاد. تهران: جمال الحق.

یثربی، سیدیحیی. 1382. از راه تا راز: دفتر اول (آشنایی و شناخت). تهران: معارف.

 

 

 

References

The Holy Quran.

Aeppli, Ernst. (1992/1371SH). Ro'yā va ta'bir-e ro'yā (Der Traum und Seine deutung). Tr. by Del-ārā Ghahremān. 2^nd ed. Tehrān: Ferdows.

Ahmadi, Bābak. (1993/1372SH). Sākhtār o ta'vil-e matn. Vol. 1. Tehrān: Markaz.

Aristotle. (2009/1388SH). "tarh". Gozideh maghālāt-e revāyat. With the effort of Martin Mac Quillan. Tr. by Fattāh Mohammadi. Tehrān: Minou-ye Kherad.

'Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (1944/1322SH). Tazkarat-ol-owliā'. Ed. by Rynold Alien Nicholson. Vol. 2. London: Brail.

'Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad. (2012/1391). Mantegh-otteir. Ed. by Mohammadreza Shafi’I Kadkani. Tehran: Sokhan.

Bal, Mieke. (2009/1388SH). "revāyat-shenāsi".(“from Narratology”) Gozideh maghālāt-e revāyat (The narrative reader). With the effort of Martin McQuillan. Tr. by Fattāh Mohammadi. Tehrān: Minou-ye Kherad.              

Barthes, Roland. (2008/1387SH). Pish-darāmadi bar tahlil-e sākhtāri-e revāyat-hā (Introduction à l'analyse structurale des récits). Tr. by Mohammad Rāqeb. Tehrān: Farhang-e Sabā.

Chevalier, Jean & Alain Guerbrant. (2005/1384SH). Farhang-e Nemād-hā (Dictionary of symbols). Tr. by Soudābeh Fazā'eli. Vol. 2. 2^nd ed. Tehrān: Jeyhoun.

Chittick, William. (2005/1384SH). 'Avālem-e Khiāl-e ibn 'Arabi va mas'aleh-ye ekhtelāf-e adyvn (Imaginal worlds: Ibn al-Arabi and the problem of religious diversity). Tr. by Ghāsem Kākāei. Tehrān: Hermes. 

Cirlot, Juan Eduardo. (2009/1388SH). Farhang-e namād-hā (A dictionary of symbols). Tr. by Mehrangiz Owhadi. Tehrān: Doustān.

Culler, Janathan D. (2003/1382SH). Nazariyeh adabi (Literary Theory, A very short Introduction). Tr. by Farzāneh Tāheri. 3^rd ed. Tehrān: Markaz.

Dastqeib, 'Abdol-'ali. (1997/1376SH). Beh sou-ye dāstān-nevisi-ye boumi. Tehrān: Hozeh-ye Honari.

'Einol-ghozāt Hamedāni, Abolma'āli 'Abdollāh. (1983/1362SH). Nāme-hā. With the effort of 'Ali-naghi Monzavi and 'Afif 'Oseirān. Vol. 2. 2^nd ed. Tehrān: Manouchehri.

Forouzānfar, Badi'-ozzamān. (1987/1366SH). Ahādis-e Masnavi. Tehrān: Amirkbir.

Forster, Edward Morgan. (2012/1391SH). Janbeh-hā-ye roman (Aspects of the Novel). Tr. by Ebrāhim Younesi. 6^th ed. Tehrān: Negāh.

Foulādi, 'Ali. (2008/1387SH). Zabān-e 'erfān. Tehrān: Farāgoft.

Gerāvand, Sa'eid. (2012/1391SH). "zabān va masā'el-e pirāmoun-e ān dar masnavi". Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 8. No. 27.

Ghazzāli, Mohammad. (1982/1361SH). Kimiyā-ye sa'ādat. Ed. by Ahmad Arām. Vol. 1. Tehrān: mohammad.

Hājari, Hossein. (2007/1386SH). "tahlil-e gerāyesh-hā-ye 'omdeh-e roman-nevisi-e pas az enghelāb". Tarbiyat Modarres Ph.D Thesis.

Hunt, Roland T. (2001/1380SH). Haft kelid-e rang-darmāni (The seven keys to colour healing, a completeoutline to the practice). Tr. by Nāhid Irān-nezhād. Tehrān: Jamāl-olhagh.

Itten, Johannes. (1997/1376SH). Ketāb-e rang (The art of colors). Tr. by Mohammad Hossein Halimi. Tehrān: Farhang o Ershād-e Eslāmi.

Kākāei, Ghāsem. (2003/1382SH). Vahdat-e vojoud be revāyat-e ebn-e 'Arabi & Ekhārt. 2^nd ed. Tehrān: Hermes.

Lothe, Jakob. (2009/1388SH). Moghaddameh-i bar revāyat dar adabiyāt o sinemā (Narrative in fiction and film: an introduction). Tr. by Omid Nik-farjām. Tehrān: Minou-ye Kherad.

Lusche, Max. (2004/1383SH). Ravān-shenāsi rang-hā (Psychologie der Farben). Tr. by Vidā Ebi-zādeh. 18^th ed. Tehrān: Dorsā.

Majlesi, Mohammad Bāqer. (1983/1404GH). Behār-ol-anwār-el-jāme'a le-dorar-e akhbār-el-a'emat-el athār. Vol. 2. Beirut: Al-wafā.

Martin, Wallace. (2014/1393SH). Nazariyyeh-hā-ye revāyat (Recent theories of narratives). Tr. by Mohammad Shahbā. 6^th ed. Tehrān: Hermes.

Mastour, Mostafā. (2008/1387SH). Mabāni-e dāstān-e koutāh. 4^th ed. Tehrān: Markaz.

Mir-'ābedini, Hasan. (1998/1377SH). Sad sāl dāstān nevisi-e Irān. Vol. 3. Tehrān: Cheshmeh.

Mir-sādeghi, Jamāl and Meimanat Mir-sādeghi. (1998/1377SH). Vazheh-nāmeh-ye honar-e dāstān-nevisi. Tehrān: Mahnāz.

Mo'azzeni, 'Ali. (1992/1371SH). Majmou'eh dāstān-e delāviztar az sabz. Tehrān: Barg.

Mowlavi Balkhi, Jalāl-oddin Mohammad. (2001/1380SH). Masnavi Maꞌnavi. Ed. by Rynold Nicholson. 5^th ed. Tehrān: Ghoghnous.

Nwyia, Paul. (1994/1373SH). Tafsir-e Ghorāni va zabān-e 'erfāni (Quranic description and mystic language). Tr. by Esmā'eil Sa'ādat. Tehrān: Markaz-e Nashr-e Dāneshgāhi.

Pour-javādi, Nasr-ollāh. (2001/1380SH). Eshrāgh o 'erfān (maghāleh-hā va naghd-hā). Tehrān: Markaz-e Nashr-e Dāneshgāhi.

Razi, Ahmad. (2005/1384SH). "bāzkhāni-e motoun-e darsi-e mabāni-e 'erfān o tasavvof". Majmou'eh maghālāt-e hamāyesh-e Barresi-e motoun o manābe'-e 'erfāni. With the effort of Hossein Kalbvsi. Vol. 1. Tehrān: Pazhouheshgāh-e 'Oloum-e Ensāni o Motāle'āt-e Farhangi.

Rimmon - Kenan, Shlomith. (2008/1387SH). Revāyat-e dāstāni: boutighā-ye mo'āser (Narrative fiction: Contemporary poetics). Tr. by. Abolfazl Horri. Tehrān: Niloufar.

Roof, Judith. (2009/1388SH). "tamāyol-e jensi va revāyat". Gozideh maghālāt-e revāyat (The narrative reader). With the effort of Martin McQuillan. Tr. by Fattāh Mohammadi. Tehrān: Minou-ye Kherad.              

Sadr Seyyed Javādi, Ahmad and et.al. (1989/1368SH). Dā'erat-olma'āref-e tashayyo'. Vols. 1 & 2. Tehrān: Sāzemān-e Dā'erat-olma'āref-e Tashayyo'.

Sajjādi, Seyyed Ziā'-oddin. (1983/1362SH). Dā'erat-olma'āref-e eslām. Tehrān: Sāzemān-e Dā'erat-olma'āref-e Eslām

Sāremi, Soheilā. (1994/1373SH). Mostalahāt-e 'erfāni va mafāhim-e barjasteh-ye zabān-e 'Attār. Tehrān: Pazhouheshgāh-e 'Oloum-e Ensāni o Motāle'āt-e Farhangi.

Sarshār, M.Reza. (1996/1375SH). Manzari az adabiāt-e dāstāni-e pas az enqelāb. Tehran: Payām-e Azādi.

Schimmel, Anne-Marie and Priscilla Sasuke. (2003/1382SH). "arzesh-hā-ye rang dar honar o adabiyāt-e Irān (the value of color in art and literature of Irān)" . Tr. by Maryam Mir-ahmadi. Nāmeh-ye Anjoman. No. 12.

Scholes, Robert E. (2008/1387SH). 'Anasor-e dāstān (elements of fiction). Tr. by Farzāneh Tāheri. 3^rd ed. Tehrān: Markaz.

Sedāghati-fard, Mojtabā and Farhād Ebi-zādeh. (2011/1390SH). "jostāri dar rouykard-e mowlavi beh az-khod-bigānegi-ye ensān bā negareshi beh ensān-e mo'āser". Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 7. No. 25.

Shirvāni, 'Ali. (1998/1377SH). Din-e 'erfāni va 'erfān-e dini. Ghom: Dār-olfekr.

Soyouti, Jalāl-oddin. (1978/1401GH). Jāme'-olsaqir. Vol. 2. Beirut: Dār-olfekr.

Stace, Walter Trance. (1988/1367SH). 'Erfān o falsafeh (Mysticism and Philosophy). Tr. by Bahā'-oddin Khorramshāhi. Tehrān: Soroush.

Taslimi, Ali. (2009/1388SH). Gozare-hā-ei dar adabiāt-e mo’āser-e Iran. Tehran: Akhtaran.

Tavakkoli, Hamid Rezā. (2010/1389SH). Az Eshārat-hā-ye Daryā: boutighā-ye ravāyat dar masnavi. Tehrān: Morvārid.

Toolan, Michael J. (2007/1386SH). Revāyat-shenāsi (Narrative: a critical linguistic introduction). Tr. by Fātemeh 'Alavi and Fātemeh Ne'mati. Tehrān: SAMT.

Yasrebi, Seyyed Yahyā. (2003/1382SH). Az rāh tā rāz: daftar-e avval (āshenāei va shenākht). Tehrān: Ma'āref.

Zarrinkoub, Abdol-hossein. (2003/1382SH). Bahr Dar Kouzeh. 2^nd ed. Tehrān: Amirkabir.