مقایسه مفهوم سماع در آثار سُلمی و احمد غزّالی بر مبنای الگوی پیش‌انگاشت‌های زبانی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 12، شماره 44، آذر 1395، صفحه 127-165   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

راضیه حجتی‌زاده

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

چکیده

پیش‌انگاشت ازجمله مباحث زبان‏شناختی است که تفسیر یک متن مورد توجه قرار می‌گیرد. پیش‌انگاشت‌ها در حکم پنداشت‌ها و گمان‌هایی در خصوص دانش زبانی و جهان‌بینی نویسنده هستند که آنها را با خوانندگان احتمالی‌اش به اشتراک می‌گذارد تا اهداف ارتباطی او به‌خوبی شکل گیرد. ارتباط ما با متونی که در گذشته تولید شده‌اند، براساس بازسازی موقعیت‌های تاریخی و اندیشگانی روزگار تولید متن است. مبحث سماع نیز که از موضوعات پرمناقشه در تاریخ تصوف به‌شمار می‌آید، در معرض ارزیابی‌های متعدد و گاه ضدونقیض است و از این‏رو، درک پیام گویندگان و استنباط معنی ضمنی حاصل از آن منوط به درک پیش‌انگاشت‌های گزاره‌های آنها خواهد بود.هدف ما در این مقاله این است که با استفاده از روش زبان‏شناختی ـ معنی‏شناختی مفهوم سماع را در آثار سلمی و غزّالی مقایسه کنیم و کارکرد پیش‌انگاشت را برای درک کامل‌تر و دقیق‎تر سیر تحول تاریخی این پدیدار عرفانی نشان دهیم. نتایج حاصل از این پژوهش به اجمال چنین است که پیش‌انگاشت‌ دو دورة تکوین و اثبات را در مسیر شکل‌گیری و تحول عرفان و تصوف ترسیم می‌کند. بر این اساس، سلمی با توجه به دیدگاه‌های پدیدارشناختی و کل‌نگرانة خود به دورة نخست و احمد غزّالی با توجه به زبان و تفکر استعاری و نگرش پدیداری­ـ­ روان‏شناختی خود به دورة دوم تعلق دارد.

کلیدواژه‌ها

پیش‌انگاشت؛ عرفان؛ سماع؛ سُلمی؛ غزّالی

مراجع

قرآن کریم.

ابن عربی، محی‌الدین. 1994م. الفتوحات المکیه (اربع مجلدات). بیروت: داراحیاء التراث العربیه.

ــــــــــــــــــــــــ. 1366. فصوص‌الحکم. تصحیح ابوالعلاء عفیفی، بیروت: الزهرا (افست).

برتلس، آندره یوگنی‏یویچ. 1382. تصوف و ادبیات تصوف. ترجمۀ سیروس ایزدی. چ دوم. تهران: امیرکبیر.

پورجوادی، نصرالله. 1365. «شعر حلال، شعر حرام». مجله نشر دانش. س6. ش5.

جنید نهاوندی بغدادی، ابوالقاسم. 1425ق. رسائل‌الجنید. تحقیق و تصحیح جمال رجب سیدبی. دمشق: دار اقرأ للطباعه و النشر و التوزیع.

چیتیک، ویلیام. 1388. درآمدی به تصوف. ترجمۀ محمدرضا رجبی. تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.

ـــــــــــــــ. 1384. عوالم خیال. ترجمۀ قاسم کاکائی. تهران: هرمس.

حاکمی، اسماعیل. 1367. سماع در تصوف. تهران: دانشگاه تهران.

حجتی‌زاده، راضیه. 1392. «تحلیل سوانح العشاق از دیدگاه من استعلایی پدیدارشناختی؛ رویکردی پدیدارشناختی به قلمرو عرفان». مجلۀ ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا. س5. ش8 .

حکیم ترمذی. 1422ق. ختم الاولیاء. تصحیح عثمان اسماعیل یحیی. بیروت: مهد الآداب الشرقیه.

حنفی، حسن. 2009م/1388ق. من الفناء الی البقاء، محاوله لاعاده بناء علم التصوف. بیروت: دارالمدارالاسلامی.

رحیمیان، سعید. 1388. مبانی عرفان نظری. ویراست دوم. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب درسی (سمت).

روزبهان بقلی شیرازی. 1972م. رساله‌القدس. تصحیح جواد نوربخش. تهران: خانقاه نعمت‏اللهی.

ــــــــــــــــــــــ. 1426ق. مشرب‌الارواح. تصحیح عاصم ابراهیم الکیالی الحسینی الشاذلی. بیروت: دارالکتب العلمیه.

سلمی، ابوعبدالرحمن. 1369. مجموعه آثار. تصحیح نصرالله پورجوادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

عراقی، فخرالدین. 1363. لمعات. تصحیح محمد خواجوی. تهران: مولا.

عطار نیشابوری، فرید‌الدین. 1905م. تذکرةالاولیاء. تصحیح رینولد ا. نیکلسون. لندن: لیدن.

غزّالی، احمد. 1368. سوانح‌العشاق. تصحیح هلموت ریتر. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ــــــــــــ. 1358. مجموعه آثار فارسی. تصحیح احمد مجاهد. تهران: دانشگاه تهران.

قشیری، ابوالقاسم. 1374. ترجمۀ رساله قشیریه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

کلابادی، ابوبکر محمد‌بن ابراهیم. 1933م. التعرف لمذهب التصوف. مصر: مطبعه السعاده.

مولوی بلخی، جلال‏الدین محمد. 1376. مثنوی معنوی. تصحیح رینولد ا. نیکلسون. تهران:  ققنوس.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1371. کشف‌الاسرار وعدةالابرار. تحقیق و تصحیح علی‌اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.

میرباقری‌فرد، سیدعلی‌اصغر و راضیه حجتی‌زاده. 1392. «جایگاه عشق در مبانی سنت‌های اول و دوم عرفانی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش30.

نجم‌الدین رازی، عبدالله‏بن محمد. 1365. مرصاد‌العباد من المبدأ الی المعاد. به اهتمام محمد‌امین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی.

واعظی، احمد. 1376. تحول فهم دین. تهران: موسسة فرهنگی اندیشه معاصر.

یول، جورج. 1387. کاربردشناسی زبان. ترجمة محمد عموزاده و منوچهر توانگر. تهران. سمت.

 

English Sources 

Brown, Gillian & George Yule. 1983. Discourse Analysis, CUP: Cambridge.

Beavers, David I & Bart Geurtz. 2012. Presupposition, in Zalta, http://plato.stanford.edu.

Calas, Frédéric, Nathalic Garric. 2007. Introduction  à la pragmatique, Hachette: Paris.

 Eco, Umberto. 1984. The Role of the Reader, Bloomington :Indiana UP.

Heim, Irene.1992. Presupposition Projection & the semantics of the attitude verbs, Journal of semantics 9(2):183-221.

Jayez, Jacques. 2014. A note on presuppositions, discourse attachment and relevance. In J. Blochowiak, C. Grisot, S. Durrlemann-Tame and C. Laenzlinger (eds.), Collection of papers dedicated to Jacques Moeschler.http://www.unige.ch/lettres/linguistique/moeschler/Festschrift/Jayez2013.pdf

Kebrat-Orecchioni, Catherine. 1986. Implicite, Colin: Paris.

Levinson, Stephan. 1983. Pragmatics, Cambridge: Cambridge University Press.

Potts, Christopher. 2007. Conventional Implicatures, a distinguished class of meanings, in Gillian Ramchand & Charles Reiss (eds.), Oxford: Oxford University Press.

Smith, Larry. 1987. Discourse Across Cultures, Prentice Hall: London.

Soames, Scott.1982. How Presuppositions are inherited, Linguistic Inquiry 13(4):483-545.

 

 

References

The Holy Quran.

'Arāghi, Fakhr-oddin. (2005/1384SH). Lama'āt. Ed. by Mohammad khājavi. Tehrān: Mowlā Publication.

Attār, Farid-oddin Mohammad. (1905/1284SH). Tazkarat-ol-owliyā'. Ed. by R. A. Nicholson. London: Leiden.

Bertls, Evgenii Eduardovich. (2003/1382SH). Tasavvof va adabiyāt-e tasavvof. Tr. by Sirous Izadi. Tehrān: Amirkabir.

Chittick, William. (2005/1384SH). 'Avālem-e Khiāl-e ibn 'Arabi (Imaginal worlds: Ibn al-Arabi and the problem of religious diversity). Tr. by Ghāsem Kākāei. Tehrān: Hermes. 

Chittick, William. (2009/1388SH). Darāmadi be tasavvof (Sufism: A Short introduction). Tr. by Mohammad Rezā Rajabi. Tehrān: Dāneshgāh-e Adyān o Mazāheb.

Ghazzāli, Ahmad. (1979/1358SH). Majmou’e āsār-e Fārsi (Collected Works in Persian). Ed. By Ahmad Mojāhed. Tehran: University of Tehran.

Ghazzāli, Ahmad. (1989/1368SH). Savāneh-ol'oshāgh. Ed. by Helmut Ritter. Tehrān: Markaz-e Nashr-e Dāneshgāhi.

Ghosheiri, Abolghāsem. (1995/1374SH). Resāleh-ye Ghosheiriyeh. Ed. by Badi'-ozzamān Forouzānfar. Tehrān: 'Elmi o Farhangi.

Hākemi, Esmā'eil. (1988/1367SH). Samā' dar tasavvof. Tehrān: Tehrān University.

Hakim Tarmazi. (2001/1422SH). Khatm-ololiyā'. Ed. by 'Osmān Esmā'eil Yahyā. Beirut: Mahd-olādāb-olsharghiyah.

Hanafi, Hasan. (2009/1388SH). Men-alfanā el-albaghā', mohāvelah le-e'ādeh banā'-e 'elm-ottasavvof. Beirut: Dar-olmadār-oleslāmi.

Hojjati, Rāziyyeh. (2013/1392SH). "tahlil-e savāneh-ol'oshāgh az didgāh-e man-e este'la'i-ye padidār-shenākhti; rouykardi padidār-shenākhti be ghalamrow-e 'erfān". Mystical Literature Journal of Al-zahrā University. Year 5. No. 8.

Ibn- e 'Arabi, Mohi-oddin. (1987/1366SH). Fosous-ol-hekam. Ed. by Abol-ꞌalāꞌ ꞌAfifi. Beirut: Al-zahrā.

Ibn- e 'Arabi, Mohi-oddin.(1994/1373SH). Al-Fotouhāt-ol-makkiyah. 4 vols. Beirut: Dār-ole'hyā'-ettorāth-elarabi. 

Joneid Nahāvandi Baghdādi, Abolghāsem. (2004/1425GH). Rasā'el-oljoneid. Research and edition by Jamāl Rajab Seyyedbi. Dameshgh: Dār Aghrā' Leltebā'ah va Alnashr va Altowzi'.

Kalābādi, Aboubakr Mohammad ben Ebrāhim. (1933/1311SH). Al-ta'arrof le-mazhab-eltasavvof. Mesr: Matba'eh Al-sa'ādah.

Meibodi‚ Abolfazl Rashid-oddin. (1992/1371SH). Kashf-ol-asrār va oddat-ol-abrār. Research and edition by Ali Asghar Hekmat. Tehrān: Amirkabir.

Mirbāgheri-fard, Seyyed 'Ali Asqar and Rvziyyeh Hojjati-zādeh. (2013/1392SH). "jāyegāh-e 'eshgh dar mabāni-e sonnat-hā-ye avval va dovvom-e 'erfāni". Āzad University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature No.

Mowlavi Balkhi, Jalāl-oddin Mohammad. (1997/1376SH). Masnavi Maꞌnavi. Ed. by Rynold Nicholson. Tehrān: Ghoghnous.

Najm-oddin Rāzi, Abdollāh Ebn-e Mohammad. (1986/1365SH). Mersād-ol-'ebād Menal-mabda' Elal Ma'ād. With the effort of Mohmmad Amin Riyāhi. Tehrān: 'Elmi o Farhangi

Pour-javādi, Nasr-ollāh. (1986/1365SH). "she'r-e halāl, she'r-e harām". Majalleh-ye Nashr-e Dānesh. Year 6. No. 5.

Rahimiyān, Sa'eid. (2009/1388SH). Mabāni-e 'erfān-e nazari. 2^nd ed. Tehrān: SAMT.

Rouzbahān Baghli Shirāzi. (1972/1351SH). Resālat-ol-ghods. Mohammad Javād Nourbakhsh. Tehrān: Khānghāh-e Ne'mat-ollāhi.

Rouzbahān Baghli-e Shirāzi. (2005/1426GH). Mashrab-olarvāh. Ed. by 'Asem Ebrāhim Al-kayyāli Al-hosseini Al-shāzli. Beirut: Dār-olkotob Al-'elmiyyah.

Sulami, Abou-'abd-olrahmān. (1990/1369SH). Majmou'eh āsār. Ed. by Nasr-ollāh Pour-javādi. Tehrān: Nashr-e Dāneshgāhi.

Vā'ezi, Ahmad. (1997/1376SH). Tahavvol-e fahm-e din. Tehrān: Mo'asseseh-ye Farhangi-e Andishe Mo'āser.

Yule, George. (2008/1387SH). Kārbord-shenāsi (pragmatics). Tr. by Mohammad 'Amou-zādeh and Manoucher Tavāngar. Tehrān: SAMT