بررسی ریشه‌شناختی دریاهای اساطیری در بندهش ایرانی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 12، شماره 44، آذر 1395، صفحه 191-214   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

حسین نجاری^{* 1}؛ زهرا محجوب²

¹استادیار فرهنگ و زبان‏های باستانی ایران دانشگاه شیراز

²کارشناس ارشد فرهنگ و زبان‏های باستانی ایران دانشگاه شیراز

چکیده

دریا یکی از پدیده‌هایی است که در اسطوره‏های ملل مختلف جایگاه ویژه‌ای دارد. دریاهای اساطیری گاه به‏لحاظ نام، با دریاهای امروزی قابل مقایسه هستند، اما به‏لحاظ جغرافیایی، موقعیتی کاملاً متفاوت دارند. بندهش ایرانی یکی از بزرگ‌ترین آثار به زبان فارسی میانه است که دربردارنده شمار فراوانی از نام‌های جغرافیایی اسطوره‌ای است. هدف ما در این پژوهش بررسی دریاهای اساطیری در این اثر است. بدین منظور، با روش توصیفی – تحلیلی کوشیده‌ایم نام‌های دریاها را در این اثر با توجه به اصول علمی، هم از دیدگاه ریشه‌شناختی و هم اسطوره‌شناختی واکاوی کنیم و آنها را با دریاهای طبیعی تطبیق دهیم. نتیجه آنکه دریاهای اساطیری اغلب در جنوب و در کنار دریای فراخکرد قرار دارند که گاه با توجه به نکات اسطوره‌ای موجود و ویژگی‌های کنونی دریاها، قابل انطباق با جغرافیای طبیعی هستند.

کلیدواژه‌ها

جغرافیای اساطیری؛ بندهش؛ دریا؛ فراخکرد؛ کیانسه

مراجع

آموزگار، ژاله. 1387. زبان پهلوی، ادبیات و دستور آن. تهران: معین.

ــــــــــــ. 1388. «دریای پارس از دیرباز». مجلة فرهنگ و هنر. ش70.

ابوالقاسمی، محسن. 1377. دستور تاریخی مختصر زبان فارسی. تهران: سازمان مطالعه و  تدوین کتب درسی (سمت).

اوشیدری، جهانگیر. 2010. دانشنامه مزدیسنا. تهران: مرکز.

بقایی، ناصر. 1375. «سیراف، شیلاو». نشریة زبان و ادبیات فارسی. ش 6.

بندهش هندی. 1368. تصحیح و ترجمة رقیه بهزادی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

بندهش ایرانی. 1384. تصحیح و ترجمة فضل‌الله پاکزاد. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

بهار، مهرداد. 1374. «تیشتر، فرشته پرشکوه باران‌آور». مجلة فرهنگ و هنر. ش67.

ـــــــــــ. 1387. پژوهشی در اساطیر ایران. پاره نخست و پاره دوم. تهران: آگاه.

تفضّلی، احمد. 1386. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. تهران: سخن.

حسن‌دوست، محمد. 1383. فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. فرهنگستان زبان و ادب فارسی. تهران: آثار.

ـــــــــــــــــــ. 1389. فرهنگ تطبیقی- موضوعی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو. فرهنگستان زبان و ادب فارسی. تهران: آثار.

خلف تبریزی، محمدحسین. 1361. برهان قاطع. تهران: امیرکبیر.

دادگی، فرنبغ. 1390. بندهش. گزارش مهرداد بهار. تهران: توس.

دریایی، تورج. 1388. شهرستانهای ایرانشهر. تهران: توس.

رضایی دشت‎‌ارژنه، محمود. 1388. «بازتاب نمادین آب در گستره اساطیر». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جنوب. س 5. ش. 16.

زاداسپرم. 1366. وزیدگیهای زادسپرم. به کوشش محمدتقی راشد محصل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

فره‌وشی، بهرام. 1358. فرهنگ زبان پهلوی. تهران: دانشگاه تهران.

قریب، بدرالزمان. 1383. فرهنگ سُغدی. تهران: فرهنگان.

قلی‌زاده، خسرو 1387. فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی. تهران: پارسه.

کوشش، رحیم و امیررضا کفاشی. 1390. «بررسی تطبیقی نمادینگی عناصر طبیعت در شاهنامه». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جنوب. س7. ش24.

مختاری، محمد. 1379. اسطوره زال. تهران: توس.

معین، محمد. 1375. فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.

مکنزی، دیوید نیل. 1388. فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمة مهشید میرفخرایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

منصوری، یدالله. 1384. بررسی ریشه‌شناختی فعلهای زبان پهلوی. فرهنگستان زبان و ادب فارسی. تهران: آثار.

میرفخرایی، مهشید. 1366. آفرینش در ادیان. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

مینوی خرد. 1385. ترجمة احمد تفضّلی. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: توس.

نیکوبخت، ناصر و همکاران. 1391. «مقایسه ایزدان آب در اسطوره‌های ایران و ویتنام». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جنوب. س8. ش29.

واحددوست، مهوش. 1379. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی. تهران: سروش.

وندیداد. 1385. ترجمة هاشم رضی. تهران: بهجت.

هینلز، جان. 1371. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضّلی. تهران: چشمه.

یشت‌ها. 1377. گزارش ابراهیم پورداوود. ج1. تهران: اساطیر.

 

English Sources

Bailey, H. W. 1979. Dictionary of Khotan Saka. Cambridge: Cambridge University Press.

Bartholomae, Ch. 1904. Altiranisches Wörterbuch. Strassburg: Verlag von Karl J. Trübner.

Bivar, A. D. H. 2002."Gorgān Pre-Islamic History”, Encyclopaedia Iranica, Vol. XI, Fasc. 2, New York: Columbia University, pp.151-153.

Boyce, M. 1977. A Word-list of Manichean Persian and Parthian. Leiden: Brill.

Cereti, C. G. 2007. "Middle Persian Geographic Literature II: Chapters X & XII of the Bundahishn", Des Indo-Grecs aux Sassanides: données pour l'histoire et la géographie historique, Rome: ISIAO, Università di Roma, pp 55-64.

Cheung, J. 2007. Etymological Dictionary of the Iranian Verb. Leiden-Boston: Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series, Brill.

Commins, D. 2012. The Gulf States: A Modern History. London:   I.B.Tauris & Co Ltd.

Eduljee, K. E. 2010. "The Great Ocean Vourukasha/Frakhvkard /Varkash".http:// zoroastrianheritage.blogspot.com.

Gilain, A. 1966. Essai sur la Langue Parthe. Louvain: InstitutOrientaliste, Université de Louvain.

Gnoli, G. 2003. "Hāmun in Literature and Mythology". Encyclopaedia Iranica. Vol. XI, Fasc. 6. NewYork: Columbia University, pp. 646-648.

Humbach, H. 1998. Zamyād Yasht. Wiesbaden: Harrassowitz.

Jackson, W.A.V. 1968. An Avesta Grammer In Comparison With Sanskrit. Stuttgart. NewYork City: W. Kohlhammer Verlag.

Kent, R.G. 1953. Old Persian: Grammer, Texts, Lexicon. New Haven: American Oriental Society.

Kreyenbroek, P. G. 1993. "Cosmogony and Cosmology in Zoroastrianism/Mazdaism". Encyclopaedia Iranica. Vol. VI. California: Mazda Publishers. pp. 303-307. 

Kiepert, H. & MacMillan, G.A. 1881.  A Manual of Ancient Geography.  London: MacMillan and co.

Malandra, W. W. 1983.  An Introduction to Ancient Iranian Religion Readings from the Avesta & the Achaemanid Inscriptions. Minneapolis: University of Minnesota press.

Mayrhofer, M. 1992. Etymologisches Wörterbuch desAltindoarischen. Heidelberg: Carlwinter.

Nyberg, H.S. 1974. A Manual of Pahlavi. Part Ι: Texts; Part ΙΙ: Glossary. Wiesbaden: Harrassowitz.

Panaino, A. 2013. "Kayansih". Encyclopaedia Iranica. Vol. XVI. Fasc. 2. www.iranicaonline.org/articles/kayansih. pp. 174-176.

Planhol, X. D. 1990. "Caspian Sea Geography". Encyclopaedia Iranica. Vol.V. Fasc. 1. NewYork: Columbia University. pp. 48-61.

 Pokorny, J. 2007. Proto-Indo-European Etymological Dictionary: Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch. http://dnghu.org.

Schmitt, R. 1989. "Black Sea". Encyclopaedia Iranica. Vol. IV. Fasc. 3, London & NewYork: Routledge & Kegan Paul. pp. 310- 313.

 Tafazzoli, A. 2000. “Frāxkard”. Encyclopaedia Iranica. Vol.  X. Fasc. 2. NewYork: Columbia University. p. 201.

 

 

References

Abolghāsemi, Mohsen. (1998/1377SH). Dastour-e tārikhi-ye mokhtasar-e zabān-e fārsi. Tehrān: SAMT.

Āmouzgār, Zhāleh. (2009/1387SH). Zabān-e Pahlavi, adabiyāt va dastour-e ān. Tehrān: Mo'in.

Āmouzgār, Zhāleh. (2009/1388SH). "daryā-ye pārs az dir bāz". Majalleh-ye Farhang o Honar. No. 70.

Baghāei, Nāser. (1996/1375SH). "sirāf, shilāv". Nashriyeh-ye Zabān o Adabiyāt-e Fārsi. No. 6.

Bahār, Mehrdād. (1995/1374SH). "tishtar, fereshteh por-shokouh-e bārān-āvar". Majalleh-ye Farhang o Honar. No. 67.

Bahār, Mehrdād. (2008/1387SH). Pazhouheshi dar asātir-e Irān. Pāreh-ye nakhost va pāreh-ye dovvom. Tehrān: Āgāh.

Bondaheh-e Irani. (2005/1384SH). Ed. and Tr. by Fazl-ollāh Pākzād. Tehrān: The center of Great Encyclopedia of Islam.

Bondahesh-e Hendi. (1989/1368SH). Ed. & Tr. by Roghayyah Behzādi. Tehrān: Moasseseh-ye Motāle'āt o Ta'hqiqāt-e Farhangi.

Dādegi, Faranbaq. (2011/1390H). Bondahesh. Reported by Mehrdād Bahār. Tehrān: Tous.

Daryāei, Touraj. (2009/1388SH). Shahrestān-hā-ye Irānshahr. Tehrān: Tous.

Farrah-vashi, Bahrām. (1979/1358SH). Farhang-e zabān-e pahlavi. Tehrān: Tehrān University.

Gharib, Badr-ozzamān. (2004/1383SH). Farhang-e Soqdi. Tehrān: Farhangān.

Gholi-zādeh, Khosrow. (2008/1387SH). Farhang-e asātir-e Irāni bar pāyeh-e motoun-e pahlavi. Tehrān: Pārseh.

Hasan-doust, Mohammad. (2004/1383SH). Farhang-e risheh-shenākhti-e zabān-e fārsi. Farhangestān-e Zabān o Adab-e Fārsi. Tehrān: Āsār.

Hasan-doust, Mohammad. (2010/1389SH). Farhang-e tatbighi-mozou'I zaban-hā va gouyesh-hā-ye irāni-e now. Farhangestānabān o Adab-e Fārsi.

Hinnells, John Russel. (1992/1371SH). Shenākht-e asātir-e Iran (Persian mythology). Tr. by Zhāleh Āmouzgār & Ahmad Tafazzoli. Tehrān: Cheshmeh.

Khalaf Tabrizi, Mohammad Hossein. (1982/1361SH). Borhān-e ghāte'. 5^th ed. Tehrān: Amirkabir.

Koushesh, Rahim & Amir Rezā Kaffāshi. (2011/1390SH)."Barresi-e tatbighi-e nemādinegi-e anāser-e tabi'at dar Sāhnāmeh". Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 7. No.24.

Mackenzie, D. N. (2009/1388SH). Farhang-e kouchek-e zabān-e pahlavi. Tr. by Mahshid Mir-fakhrāei. Tehrān: Pazhouheshgāh-e 'Oloum-e Ensāni o Motāle'āt-e Farhangi.

Mansouri, Yadollāh. (2005/1384SH). Barresi-e risheh-shenākhti-e fe'l-hā-ye zabān-e Pahlavi. Farhangestān-e Zabān o Adab-e Fārsi. Tehrān: Āsār.

Minou-ye kherad. (2006/1385SH). Tr. by Ahmad Tafazzoli. With the effort of Zhāleh Āmouzgār. Tehrān: Tous.

Mir-fakhrāei, Mahshid. (1987/1366SH). Āfarinesh dar adyān. Tehrān: Mo'asseseh-ye Motāle'āt o Tahghighāt-e Farhangi.

Mo'in, Mohammad. (1996/1375SH). Farhang-e farsi. Tehrān: Amirkabir.

Mokhtāri, Mohammad. (2000/1379SH). Ostoureh-e Zāl. Tehrān: Tous.

Nikou-bakht, Nāser  and et.al. (2012/1391SH). "Moghāyeseh izadān-e āb dar ostoureh-hā-ye Iran va Vietnām". Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 8. No. 29.

Owshidari, Jahāngir. (2010/1389SH). Dāneshnāmeh Mazdyasnā. Tehrān: Markaz.

Rezāei Dasht-arzhaneh, Mahmoud. (2009/1388SH)."Bāztāb-e nemādin āb dar gostare-ye tārikh". Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year No. 16.

Tafazzoli, Ahmad. (2007/1386SH). Tārikh-e adabiyāt-e Irān-e pish az Eslām. Tehrān: Sokhan.

Vāhed-doust, Mahvash. (2009/1379SH). Nahādine-hā-ye asātiri dar Shahnāmeh-ye Ferdowsi. Tehrān: Soroush.

Vandidād. (2006/1385SH). Tr. by Hāshem Razi. Tehrān: Behjat.

Yasht-hā. (1998/1377SH). Reported by Ebrāhim Pourdāvoud. Vol. 1. Tehrān: Asātir.

Zādesparam. (1987/1366SH). Vazidehgi-hā-ye Zādesparam. With the effort of Mohammad Taghi Rāshed Mohassel. Tehrān: Pazhouheshgāh-e 'Oloum-e Ensāni va Motāle'āt-e Farhangi.