بررسی وجوه نوستالژی در شعر حافظ

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 8، دوره 12، شماره 44، آذر 1395، صفحه 239-265   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

نجمه نظری¹؛ مریم شاهدی^{* 2}

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی‏ سینای همدان

²کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی ‏سینای همدان

چکیده

نوستالژی از اصطلاحات علم روان‌شناسی و به معنای دل‏تنگی، حسرت‌زدگی، و غم غربت است که از دیرباز، در ادبیات فارسی نمود گسترده‌ای داشته و جایگاهی ویژه را در شعر غنایی به خود اختصاص داده اسـت. هدف ما در پژوهـش حاضر بررسی وجوه نوستالژی در اشعار حافظ در سـه بخش فردی، سیـاسی- اجتماعی، و عرفانی با روش توصیفی – تحلیلی است. عصر حـافـظ دوره‌ای بحـرانی در تـاریخ ایران بوده است؛ از ایـن‌رو، تأثـرات حاصـل از اوضـاع نـابهنـجار سیاسـی- اجتماعی در سروده‌های این شاعر بسیار برجسته است؛ به گونـه‌ای‌که بسیاری از مصـادیق نوستـالژی در شـعر حافــظ ریـشه در زمیـنـه‏هــای ســیاسی- اجتماعی عـصر او دارد. اندیشه‌های عرفانی خواجه در نگاه به گذشته ازلی و هبوط انسان به کره خاکی با حسرت و اندوه جدا شدن از عالم مـعنا پیوند مـی‌خورد و نگاه متفاوت حافظ به این مسأله هم شایسته بررسی است. با توجه به شخصیت فعال و مؤثر حافظ، در شعر او موارد نقض نوستالژی را نیز می‌توان مشاهده کرد؛ اندیشه‌هایی چون غم‌ستیزی و شادخواری، امیدواری به آینده، توکل به لطف خدا و رضا دادن به داده او حافظ را یاری کرده است تا در آن روزگار سیاه، اسیر سلطه غم و حسرت نشود.

کلیدواژه‌ها

نوستالژی؛ شعر حافظ؛ غم غربت؛ آرمان‌شهر؛ تحلیل متن

مراجع

آشوری، داریوش. 1390. عرفان و رندی در شعر حافظ. چ نهم. تهران: مرکز.

استراوس، کلود لوی. 1376. اسطوره و معنا. ترجمة شهرام خسروی. چ دوم. تهران: مرکز.

استعلامی، محمد. 1378. حافظ به گفته حافظ. تهران: نگاه.

اسلامی ندوشن، محمدعلی. 1388. تأمل در حافظ. تهران: یزدان.

ــــــــــــــــــــــــــ. 1374. ماجرای پایان‌ناپذیر حافظ. تهران: یزدان.

پورنامداریان، تقی. 1388. گمشده لب دریا. تهران: سخن.

تادیه، ژان ایو. 1377. نقد ادبی در سده بیستم. ترجمة محمدرحیم احمدی. تصحیح و ویرایش علی بختیاری. تهران: سوره.

حافظ شیرازی، شمس‌الدین‌محمد. 1388 دیوان. به‌سعی امیرهوشنگ ابتهاج (سایه). چ چهاردهم. تهران: کارنامه.

حجازی، بهجت‌السادات و اکبر کریمی. 1390. «گونه‌ای از نوستالژی عارفانه در مثنوی «مرداب‌ها و آب‌ها»». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جنوب. س7. ش 22.

دشتی، علی. 1364. کارنامه: نقشی از حافظ. تهران: اساطیر.

رحیمی، رضوان. 1381. «یادمان ازلی غربت و انعکاس آن در شعر حافظ». پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد دانشگاه خوارزمی.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1369. از کوچه رندان. تهران: امیرکبیر.

سه‌یر، رابرت و میشل لووی. 1383. «رمانتیسم و تفکر اجتماعی»، ترجمۀ یوسف اباذری.  رمانتیسم (مجموعه مقالات). تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

سیدحسینی، رضا. 1366. مکتب‌های ادبی. ج1. تهران: نگاه.

شایگان‌فر، حمیدرضا. 1380. نقد ادبی. تهران: دستان.

شمیسا، سیروس. 1383. انواع ادبی. تهران: فردوس.

صادقی، کبری. 1381. «بررسی نوستالژی و غم غربت در شعر عرفانی». پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن ابراهیم. 1385. منطق‌الطیر. تصحیح و تعلیقات محمد‌رضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

کلاهچیان، فاطمه. 1386. «نوستالژی در شعر کلاسیک عرفانی (حدیقه، مخزن‌الاسرار، منطق‌الطیر و مثنوی معنوی)». پایان‌نامه مقطع دکتری دانشگاه خوارزمی.

کراپ، الکساندر و دیگران. 1376. جهان اسطوره‌شناسی. ترجمة جلال ستّاری. تهران: مرکز.

معین، محمد. 1375 حافظ شیرین‌سخن. به کوشش مهدخت معین. چ سوم. تهران: صدای معاصر.

نیکویی، علی‌رضا. 1383. «زمان و روایت در شعر حافظ»، حافظ‌پژوهی. دفتر هفتم. به کوشش جلیل سازگارنژاد. شیراز: مرکز حافظ‌شناسی.

 

 

 

 

References

Āshouri, Daryoush. (2011/1390SH). 'Erfān o rendi dar she'r-e Hāfez. 9^th ed. Tehrān: Markaz.

Attār Neyshābouri, Farid-oddin Mohammad ibn Ebrāhim. (2006/1385SH). Mantegh-otteir. Edition and introduction by Mohammad Reza Shafi'i Kadkani. Tehrān: Sokhan.

Dashti, 'Ali. (1985/1384SH). Kārnāmeh: naghshi az Hāfez. Tehrān: Asātir.

Eslāmi Nodoushan, Mohammad 'Ali. (1995/1374SH). Mājerā-ye payān-nāpazir-e Hāfez. Tehrān: Yazdān.

Eslāmi Nodoushan, Mohammad 'Ali. (2009/1388SH). Ta'ammol dar Hāfez. Tehrān: Yazdān.

Este'lāmi, Mohammad. (1999/1378SH). Hāfez beh gofteh Hāfez. Tehrān: Negāh.

Hāfez Shirāzi, Shams-oddin Mohammad. (2009/1388SH). Divān. With the effort of Amir-houshang Ebtehāj (Sāyeh). 14^th ed. Tehrān: Kārnāmeh. 

Hejāzi, Behjat-ossādāt and akbar Karimi. (2011/1390SH). "gouneh-i az nostālzhi-e 'ārefāneh dar masnavi (mordāb-hā o āb-hā)". Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 7. No. 22.

Kolāhchiyān, Fātemeh. (2007/1386SH). "nostālzhi dar she'r-e ke; āsik-e 'erfāni (hadigheh, makhzan-olasrār, mantegh-otteir and masnavi ma'navi)". Ph.D Dissertation of Khārazmi University.

Krapp, Aleksander and et.al. (1997/1376SH). Jahān-e ostoureh-shenāsi (the world of mythology). Tr. by Jalāl Sattari. Tehrān: markez.

Levi-Strauss, Claude. (1997/1376SH). Ostoureh va ma'nā (myth and meaning). Tr. by Khosravi. Tehrān: Markaz.

Sayere, Robert and et.al. (2004/1383SH). Majmou'eh maghālāt-e romāntism (Ramanticism (A collecton of articles)). Tr. by  Morād Farhād-pour and et.al. Tehrān: Arqanoun.

Mo'in, Mohammad. (1996/1375SH). Hāfez-e shirin sokhan. With the effort of Mahdokht Mo'in. 3^rd ed. Tehrān: Sedā-ye Mo'āser.

Nikoui, 'Ali Rezā. (2004/1383SH). "zamān o revāyat dar she'r-e Hāfez". Hāfez-Pazhouhi. Daftar-e haftom. With the effort of Jalil Svzgār-nezhād. Shiraz: Markaz-e Hāfez-shenāsi.

Pournāmdāriyān, Taghi. (2009/1388SH). Gom-shodeh lab-e daryā. Tehrān: Sokhan.

Rahimi, Rezvān. (2002/1381SH). "yadmān-e azali-e qorbat va en'ekās-e ān dar she'r-e Hāfez". The M.A Thesis of Khārazmi University.

Sādeghi, Kobra. (2002/1381SH). "Barresi-e nostālzhi dar she'r-e 'erfāni". M.A Thesis of Dezfoul Āzād University.

Seyyed-hosseini, Rezā. (1987/1366SH). Maktab-hā-ye adabi. Vol 1. Tehrān: Negāh.

Shamisā, Sirous. (2004/1383SH). Anvā'-e adabi. Tehrān: Ferdows.

Shāyegān-far, Hamid Rezā. (2001/1380SH). Naghd-e adabi. Tehrān: Dastān.

Tadie, Jean-Yves. (1998/1377SH). Naghd-e adabi dar sadeh bistom (La critique litteraire au xxe Siecle). Tr. by M. Rahim Ahmadi. Tehrān: Soureh.

Zarrinkoub, 'Abdol-hossein. (1990/1369SH). Az Koucheh Rendān. Tehrān: Amirkabir.