بررسی تأثیر امواج الکترومغناطیس ناشی از تلفن همراه بر ویژگی‌های تشریحی اندام‌های رویشی شاهدانه

زیست شناسی تکوینی

مقاله 5، دوره 8، شماره 1 - شماره پیاپی 29، اسفند 1394، صفحه 45-53   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

چکیده

محیط زیست ما در معرض امواج الکترومغناطیس زیادی از منابع مختلفیاز جمله تلفنهای همراه است.این امواج یکی از فاکتورهای تنش­زای موثر بر گیاهان می­باشد.شاهدانه با نام علمیCannabis sativa L. گیاهی یکساله، دو پایه،علفی،ایستاده،کرک­دار و متعلق به تیره­ی Cannabinaceaeاست.این گونه­ی گیاهی دارای خواص دارویی زیادی است.به منظور بررسی اثر امواج الکترومغناطیسی تلفن همراه بر تغییرات تشریحی گیاه شاهدانه،ظرف­های پتری حاوی بذرهای خشکی که به مدت­های 30 ،60 و90 دقیقه در فاصله­ی 18سانتی­متری از دو تلفن همراه در اتاقکی که به روش Sharmaو همکاران در سال 2009 طراحی شده بود،قرار گرفتند و در این مدت با هر دو تلفن تماس حاصل گردید. سپس به مدت 12 ساعت بعد این تیمارها بر همان بذرها در حالت مرطوب و آماده شده برای جوانه­زنی تکرار شد.بررسی­ها نشان داد،تعداد آوندهای چوب و آبکش در ساقه­ی نمونه­های تحت تیمار نسبت به شاهد افزایش داشته و در تیمار 90 دقیقه پارانشیم مغزی در حال تحلیل رفتن و تجزیه شدن است که این خود نشانه پیری زودرس گیاه است. در دمبرگ نیز بررسی­ها نتایج مشابهی را نشان داد.در ریشه و برگ نیز افزایش تعداد متازایلم­ها در نمونه­های تحت تیمار نسبت به شاهدمشاهده شد.

کلیدواژه‌ها

امواج تلفن همراه؛ تشریح؛ شاهدانه

اصل مقاله

امواج الکترومغناطیس مانند امواج دیگری چون امواج صوتی با خود انرژی حمل می­کنند. این امواج بر خلاف امواج صوتی، از خلأ نیز می­گذرند [6]. امواج مایکروویو طیفی از امواج الکترومغناطیس هستند که محدوده فرکانسی آن­ها MHz300 تاGHz300 می­باشد و دارای طول موج mm1 تا m 1 هستند. استفاده از امواج مایکروویو در باند فرکانسی یک گیگا هرتز در تلفن­های همراه و نیز رشد روز افزون کاربران این محصول انسان و سایر موجودات را در مواجهه هر چه بیشتر این امواج قرار داده است[9].

وجود آب در پیکره همه گیاهان وسایر موجودات

سبب جذب امواج می­شود که خود امواج نیز سبب ایجاد رزونانس در مولکول­های آب می­شوند و با این فرایندهای زیستی سلول­ها دست­خوش تغییر می­شوند[6].

Rim A. Husseinوهمکاراندرسال 2014 اثردومارکتجاریمختلفتلفنهمراهدروضعیتمکالمهوغیرمکالمهدرفاصله­هایمختلفو
زمان­هایمختلفبرسرعتجوانه­زنیورشددانهرست­هایگیاهگندمرابررسیکردندواثرمنفیبرپارامترهایذکرشدهرااعلامداشتند [12].

Sharmaوهمکاراندرسال 2014 اثرامواجموبایلبرجوانه­زنی،رشددانه­رست­هاوتغییراتبیوشیمیاییدرگیاهنخودفرنگیوشنبلیلهبررسیکردندوافزایشسرعتجوانه­زنی،طولدانه­رست­هاوافزایشفعالیتآنزیمآنتی­اکسیدانپراکسیدازراگزارشکردند [14].

شاهدانه در زمان قدیم به علت تشابهات، جزء خانواده­های MoraceaeوUrticaceaeبه حساب
می­آمد، امروزه شاهدانه از خانواده Cannabinaceaeمی­باشد.جنسCannabis بر اساس نوشته­ی لینه فقط دارای گونه­ی Cannabis sativaبوده است [2].

شاهدانه مصارف گوناگون دارد.بذرهای شاهدانه بهترین دانه­های خوراک پرندگان زینتی مانند قناری است و از تنقلات خوراکی انسان نیز می­باشد.در مناطق معتدل از الیاف شاهدانه در نساجی استفاده
می­شود و به همین منظور به طور فراوان کشت
می­گردد.در مناطق گرم الیاف ساقه کم شده و در عوض گیاه سرشار از مواد رزینی می­شود که دارویی است و از آن استفاده نامعقول و نادرست به عنوان حشیش هم می­شود.غده­های سرشار از مواد رزینی گیاه در سطح برگ­های جوان بخش گل­دار گیاه قرار دارند. [5] در مورد شاهدانه به علت ترکیبات کانابینوئیدی که دارد،خواص دارویی بسیاری گزارش شده است که از آن جمله ساخت داروهای خوراکی از جمله Dronabinol(Marinal) و Nabilone(cesamet) برای درمان کم اشتهایی در بیماری­های نقص سیستم ایمنی و حالت تهوع ناشی از شیمی­درمانی در ایالات متحده آمریکا و نیز داروی sativexدر کانادا به صورت اسپری زیر زبانی برای درمان بیماری Msرا می توان نام برد [3].

 

مواد و روش­ها

در این آزمایش از بذر اصلاح شده­ی شاهدانه که از موسسه پاکان بذر اصفهان تهیه شده بود، استفاده شد. پس از تهیه بذرها و همگن­سازی آن­ها، بذرهای شاهدانه به دو گروه شاهد و نمونه­های تحت تیمار تقسیم شدند.تعداد 4 بذر همگن شده در 3 پلیت متفاوت قرار دادیم و سپس آن­ها را در جعبه­ای که مدل آزمایش شارما و همکاران [15] ساخته شده بود،قرار دادیم.به طوری­که از هر دو گوشی همراه در حالت تماس 18 سانتی­متر فاصله داشتند.پلیت اول به مدت 30 دقیقه،پلیت دوم به مدت 60 دقیقه و پلیت سوم 90 دقیقه در معرض امواج تلفن همراه بودند.پس از 12 ساعت بذرهای تیمار داده شده را ضد عفونی و آماده برای جوانه زنی کردیم و در هر پلیت مقدار 15 میلی­لیتر آب مقطر جهت جذب آب و جوانه­زنی اضافه کردیم(درون هر پلیت کاغذ واتمن جهت جذب و نگهداری آب قرار دادیم).سپس دوباره به همان ترتیب قبل آن­ها را در معرض امواج قرار دادیم.در این مدت بذرهای شاهد را مانند تمام شرایط بالا به جز تیمار امواج تلفن­های همراه آماده کردیم (دمای اتاق2 25).

روش تهیه اتاقک تیمار به روشSharma et al,.2009[15]

ابتدا یک اتاقک شیشه­ای به ابعاد5/17 x 26 x5/47 سانتی­متر مربع طراحی شد.تمام دیواره­های خارجی اتاقک با صفحات فلزی(آلومینیوم به ضخامت mm2) پوشیده شد، تا محیط آزمایش را از تداخل باامواج الکترومغناطیس خارجی جدا کند(شکل1 AوB).

برای اندازه­گیری شدت میدان و میانگین شدت انرژی تولید شده توسط تلفن­های همراه (که هر دو از یک مارک تبلیغاتی و یک مدل بودند تا میدان­های ایجاد شده از هر دو طرف یکسان باشد)، از دستگاه اندازه­گیری امواج الکترومغناطیس سه محوره مدل 98195  ساخت کشور تایوان استفاده شد. برای این کار ابتدا دستگاه را در حالتی که تلفن­های همراه داخل اتاقک نبودند روشن کرده و میزان شدت میدان در این حالت را بررسی و ثبت کردیم(میانگین شدت میدان:mV/m6/71 و میانگین شدت انرژی:w/cm²µ003/0(.سپس تلفن­های همراه را به صورت عمودی داخل اتاقک مدل شارما قرار دادیم.آن­گاه با هر دو تلفن همراه تماس برقرار کرده و دستگاه
اندازه­گیری امواج الکترومغناطیس را روشن کرده و میزان شدت میدان و سپس میانگین شدت انرژی تولید شده را ثبت نمودیم که به صورت یکنواخت میدانی با شدتv/m69/20و میانگین شدت انرژیw/cm²µ03/100 را ایجاد کردند.(شکل شماره­ی 1C.وD ) .

پس از طی سه هفته،ساقه، ریشه،برگ و دمبرگ­ها به قطعاتی تقسیم و به مدت دو هفته در یک حجم الکل 96 درصد و یک حجم گلیسیرین برای تهیه برش­های دستی قرار داده شدند.پس از تهیه برش­های عرضی از نمونه­ها به ضخامت 25 تا 30 میکرون و شستشو با آب مقطر، برش­ها به مدت 15 تا 20 دقیقه در محلول آب ژاول 5 درصد، و پس از دوبار شستشو با آب مقطر، به مدت 15 تا 20 دقیقه در اسید استیک 3 درصد قرار داده شدند تا شفاف­سازی نمونه­ها صورت گیرد و سپس مجدداً نمونه­ها با آب مقطر شستشو شدند. برش­های دستی با روش رنگ­آمیزی مضاعف سبز متیل و کارمن زاجی رنگ آمیزی شدند.پس از مطالعه کامل نمونه­ها و مقایسه نمونه­های شاهد و تحت تیمار از تغییرات مهم ایجاد شده با فتومیکروسکوپ Nikon- ECLIPDE-E200 در بزرگنمایی­های مختلف عکس­برداری شد..

 

 

شکل1- AوB.: اتاقک شارما، CوD:. نحوه قرار دادن تلفن­های همراه و دستگاه اندازه­گیری امواج الکترومغناطیس درون اتاقک شارما، :E. نحوه قرارگیری تلفن های همراه و بذرها در داخل اتاقک شارما.

 

نتایج

در برش عرضی ساقه مطابق شکل 2-A که به وسیله برش­گیری دستی و مشاهدات میکروسکوپی بررسی شد، مشخص شد که در ساختمان ساقه از خارج به داخل به ترتیب این قسمت­ها مشاهده
می­شوند: کرک (Trichome)، اپیدرم (epidermis)، کلانشیم (collenchyma)، کورتکس (cortex)، آبکش (فلوئم phloem)، گزیلم (xylem) و مغز (Pith).

کرک­های ساقه از نوع ترشحی می­باشند.کرک­ها به طور پراکنده بر روی لایه­ای نازک به نام پوستک یا کوتیکول قرار دارند. کوتیکول لایه­ای کوتینی است که از تبخیر ممانعت می­کند و نوعی محافظ و نگهبان برای ساقه­های سبز در برابر عوامل مخرب و بیماری­زا محسوب می­شود . لایه بعدی بشره (اپیدرم) است که از یک لایه یاخته­های منظم با دیواره­های  پکتوسلولزی تشکیل شده­اند. لایهزیرین، کلانشیم نام دارد،این سلول­ها کوچک و دارای دیواره­های ضخیم پکتوسلولزی هستند، در ساقه­ی شاهدانه این سلول­ها در گوشه­های ساقه تعداد بیشتری دارند و تعداد آن­ها به 5 ردیف سلول می­رسند و در سایر بخش­ها در 2 ردیف یا کمتر دیده می­شوند. منطقه بعدی پارانشیم پوست یا پارانشیم کورتکس است که بین کلانشیم و آوند آبکش قرار دارد.

بافت منطقه پوست از نوع بافت پارانشیمی است که در این قسمت بلورهای اگزالات کلسیم در
سلول­های بافت پارانشیمی دیده می­شوند.این بلورها از نوع دراس یا ستاره­ای هستند.پروکامبیوم در مرحله تبدیل به کامبیوم آوندی است. در برش عرضی ساقه­ی گیاه شاهد دسته­های چوب و آبکش هنوز به طور کامل به شکل حلقه­های پیوسته در نیامده­اند.این وضعیت ویژه ساختار نخستین است. در بین چوبآبکش سلول­های پروکامبیومی که در حال تمایز به کامبیوم هستند، دیده می­شوند.در آخر به بخش مغز ((Pithمی­رسیم که در مرکز پارانشیم ساقه قرار دارد و انشعابات آن به نام اشعه مغزی فواصل بین آوندها را پر می­کند. مغز از بافت پارانشیم تشکیل شده است که عمر کوتاهی دارند، به سرعت تحلیل می­روند و درون ساقه تهی می­شود(شکل A-2). مطابق آن­چه در شکل 2 مشاهده می­شود،در تیمار 30 دقیقه، کاهش ضخامت کلانشیم و کمتر شدن بریدگی­های اطراف ساقه نسبت به ساقه شاهد را مشاهده کردیم و در عوض آوندهای چوب و آبکش رشد بیشتری داشته است. بریدگی­های اطراف ساقه در تیمار 30 دقیقه و 60 دقیقه کمتر به چشم می­خورد و در عوض در تیمار 90 و شاهد بیشتر است.در نمونه­های تحت تیمار تعداد آوندهای چوب و آبکش نسبت به گیاه شاهد افزایش داشته و به دلیل تمایز سلول­های پروکامبیومی به کامبیوم
دسته­های چوب و آبکش به طور کامل به شکل
حلقه­ای پیوسته در آمده­اند که در تیمارهای 30 و 90 دقیقه نسبت به تیمار 60 دقیقه تمایز یافته­تر بوده­اند(شکل2C,BوD). حال آن­که در گیاه شاهد به دلیل این­که سلول­های پروکامبیومی در حال تمایز به کامبیوم هستند، دسته­های چوب و آبکش به طور کامل به شکل حلقه­ای پیوسته در نیامده­اند(شکل A-2).

در تیمار 90 دقیقه پارانشیم مغزی در حال تجزیه شدن و تحلیل رفتن است که این خود نشانه­ی پیری زودرس گیاه می­باشد.(شکل –D2)

برگ:مشاهدات میکروسکوپی ساختار برگ نشان داد که نوع ساختار تشریحی برگ دارای تقارن پشتی شکمی می­باشد،منطقه رگبرگ اصلی: این بخش دارای اپیدرم زبرین و زیرین است که بافت­های پارانشیمی و هادی را در بر گرفته است.

در برگ­های گیاهان تحت تیمار شاهد افزایش آوندهای چوب بودیم.تعداد آوندهای چوبی در رگبرگ اصلی تیمار30 و90 دقیقه افزایش یافته است(شکل BوD-3)، هم­چنین تعداد کرک­ها در تیمار 90 دقیقه نسبت به شاهد افزایش داشته است(شکل D-3).

دمبرگ: در مشاهده میکروسکوپی دمبرگ مشاهده می­شود که دمبرگ از خارج توسط یک ردیف سلول اپیدرمی احاطه شده است که سطح آن کوتینی شده است. زیر اپیدرم در سطوح پشتی و شکمی سلول­های کلانشیمی مشاهده شدند.تعداد این سلول­ها در مجاورت دسته­های آوندی افزایش یافته است.زیر کلانشیم در ناحیه میان پوست،پارانشیم پوستی را
می­بینیم. آوندهای چوبی بهم نزدیک می­باشند، بافت آبکش در خارج و بافت چوب به سمت درون قرار گرفته­اند. در وسط نیز پارانشیم قرار دارد.

ساختار آوندی همانند ساختار آوندی برگ شامل آوند آبکش است که در پیرامون چوب قرار گرفته است.چند لایه کلانشیم گوشه­دار نیز در قسمت پایینی دمبرگ در زیر اپیدرم تحتانی قرار دارد (شکل -A4).

در برش عرضی از دمبرگ مشاهده شد که در تیمار 30 دقیقه دهانه­ی آوندها فراخ­تر شده و تعداد کرک­ها و کریستال­های اگزالات کلسیم نسبت به شاهد افزایش یافته است(شکلB-3). در تیمار 60 دقیقه نیز
دهانه­ی آوندهای چوبی فراخ­تر شده است(شکلC-3).در تیمار 90 دقیقه علی­رغم این­که دهانه­ی آوندها به خصوص آوندهای چوبی نسبت به شاهد و تیمارهای 30 و 60 دقیقه تنگ­تر شد، تعداد آن­ها افزایش یافته است. که نشان دهنده­ی افزایش تقسیم سلولی می­باشد.همچنین همانند برش ساقه بافت پارانشیم مغزی تحلیل رفته است و میان تهی شده است(شکلD-4).

ریشه:مشاهدات میکروسکوپی برش عرضی ریشه که به وسیله برش­گیری دستی بررسی شد نشان داد که از خارج به داخل به ترتیب این قسمت­ها مشاهده
می­شوند.

سلول­های ریزودرمی: خارجی­ترین بخشدر ریشه ریزودرم نامیده می­شود.در اینجا بافت ضخیمی از چوب­پنبه دیده می­شود که بیرونی­ترین بخش پوست را تشکیل می­دهد.این بافت در اثر فعالیت فلوژن ساخته می­شود.فلوژن به طرف داخل سلول­های پارانشیم پوستی پسین و به طرف خارج سلول­های چوب پنبه­ای را می­سازد. آندودرم: به دلیل رشد ثانویه زیاد ریشه که ناشی از فعالیت کامبیوم می­باشد، آندودرم از بین رفته و دیده نمی­شود(شکلA-5). در تیمار 90 دقیقه نسبت به شاهد تعداد آوندهای چوب افزایش یافته است و هم­چنین گسترش بافت آبکش و چوب­پنبه را مشاهده کردیم. در تیمار 60 دقیقه نیز افزایش تعداد آوندهای چوب مشاهده می­شود. به طور کلی قطر ریشه در تمامی نمونه­های تحت تیمار به غیر از تیمار 30 دقیقه  نسبت به شاهد افزایش نشان داد(شکل BوCوD-5).

 

 

.

شکل 2-مقطع عرضی ساقه در گیاه شاهدانه،رنگ آمیزی با کارمن زاجی و سبز متیل (ابژکتیو4 (x

A: نمونه­ی شاهد،B:نمونه­ی تحت تیمار30 دقیقه،C:نمونه­ی تحت تیمار 60 دقیقه،D: نمونه­ی تحت تیمار 90 دقیقه.

Tri: کرک­های اپیدرمی،Ep:اپیدرم،Co:کلانشیم، Pc:پارانشیم پوست،Phe:آوند آبکش،Xy:آوند چوب،Pi:مغز.

 

 

شکل 3- مقطع عرضی برگ در گیاه شاهدانه،رنگ­آمیزی با کارمن زاجی و سبز متیل (ابژکتیو4 (x

A:نمونه­ی شاهد،B:نمونه­ی تحت تیمار30 دقیقه،C:نمونه­ی تحت تیمار 60 دقیقه،D: نمونه­ی تحت تیمار 90 دقیقه.

U.e:اپیدرم فوقانی،Co :کلانشیم،Pe:پارانشیم پوست،Phe:آوند آبکش،Xy:آوند چوب.

 

 

 

شکل 4-مقطع عرضی دمبرگ در گیاه شاهدانه،رنگ­آمیزی با کارمن­زاجی و سبز متیل (ابژکتیو4 (x

A:نمونه­ی شاهد،B: نمونه­ی تحت تیمار 30،C:نمونه­ی تحت تیمار 60دقیقه،D: نمونه­ی تحت تیمار 90 دقیقه.

Tri:کرک­های اپیدرمی،Ep:اپیدرم،Co:کلانشیم،P: پارانشیم،Phe :بافت آبکش،Xy:بافت چوب.

 

 

 

شکل 5-مقطع عرضی ریشه در گیاه شاهدانه،رنگ­آمیزی با کارمن زاجی و سبز متیل ابژکتیو4 (x

A: نمونه­ی شاهد،B:نمونه­ی تحت تیمار 30،C: نمونه­ی تحت تیمار60 دقیقه،D: نمونه­ی تحت تیمار 90 دقیقه.

Sub: چوبپنبه،:Pheفلوژن، P:پارانشیم،S.xy:بافت چوب ثانویه،S.ph:بافت آبکش ثانویه.

 

 

 

 

بحث و نتیجه­گیری

با توجه به آن­که امواج الکترومغناطیسی حامل انرژی هستند، بدیهی است که این انرژی می­تواند روی موجودات زنده و از جمله گیاهان تأثیراتی را برجا گذارد. با توجه به این مطلب که طول موج، فرکانس و شدت امواج متفاوت است، بنابراین نوع امواج و مدت زمانی که گیاهان تحت تأثیر آن قرار می­گیرند، می­تواند اثرات متفاوتی را بر گیاهان ایجاد کند. با توجه به این نکته نیز ضروری است که تفاوت در ژنوتیپ گیاهان نیز می­تواند در نوع اثری که ایجاد می­شود، موثر باشد [6].

در این پژوهش برش عرضی ساقه و برگ افزایش وسعت آوندهای چوب و آبکش در نمونه­های تحت تیمار نسبت به شاهد را نشان دادند،یافته­های ما در این زمینه با مشاهدات و بررسی­های محققینی چون.
Angel et al[10]، .Salehi et al[13]Arbabian et al.[11] واربابیان-گلشن [1] بر روی گیاهان
گوجه­فرنگی، کلزا،باقلا وخاکشیر تحت تیمار امواج مغناطیسی و الکترومغناطیسی تلفن همراه هم­سو
می­باشد.

در دمبرگ گیاه شاهدانه، نمونه­های تحت تیمار افزایش بافت چوب و رنگ­پذیری بیشتری را نسبت به نمونه­ی شاهد نشان دادند، تعداد کرک­ها در نمونه­های تحت تیمار افزایش یافته است که احتمالاً پاسخی است جهت جلوگیری از نفوذ امواج به بافت­های زیرین،مشاهدات ما در این زمینه با پژوهش­های اربابیان- گلشن[1] بر روی اثر امواج الکترومغناطیس تلفن همراه بر گیاه خاکشیرهم­سو می­باشد ولی با نتایج مجد و همکاران [8]، اثر امواج الکترومغناطیس بر روی گیاه گزنه ناهم­سو می­باشد.

ساختار تشریحی ریشه در گیاهان مورد آزمایش با گزارش­های فان [4] در مورد ریشه دو لپه­ای­ها، گزارش­های مجد و دیباه [7] و هم­چنین مجد- رستمی­زاده[8] در مورد گیاه گزنه هم­سویی دارد. ما نیز در ساختار ریشه گیاه شاهدانه، لایه آندودرم که یکی از لایه­های شاخص است و سلول­های معبر را که ویژه تک­لپه­ای­ها است را نیافتیم. قرار گرفتن دسته­های آوندی بر روی یک حلقه نیز که از دیگر ویژگی­های ساختار ریشه در دو لپه­ای­ها است در ریشه شاهدانه دیده شد.نمونه­های تحت تیمار در مقایسه با نمونه­ی شاهد تعداد دسته­های آوندی به ویژه در تیمار 90 دقیقه افزایش یافته، قطر دهانه­ی متازایلم­ها کاهش یافته است،نتایج ما در این زمینه با مشاهدات .Arbabian et al[11]،اربایبان-گلشن[1] بر روی گیاهان تحت تیمار امواج الکترومغناطیس تلفن همراه باقلا و خاکشیر هم­سو می­باشد.

مراجع

[1]     اربابیان ص.؛ گلشن ن.؛ 1392؛ تأثیر امواج تلفن همراه بر جوانه­زنی بذرها، تکوین دانه­رست­ها و فعالیت آنزیم­های آنتی­اکسیدان در گیاه خاکشیر ((SysymbriumofficinaleL.پایان­نامه کارشناسی ارشد؛ دانشگاه آزاداسلامی واحد تهران شمال.

[2]     ایران نژاد ح.؛ پشتکوهی م.؛ پیری پ.؛ جوانمردی ز.؛ 1386؛ زراعت گیاهان دارویی و روغنی (شاهدانه،کتان روغنی وکرچک)؛ انتشارات آییژ.

[3]     جواد موسوی ب.؛ طهرانی­پور م.؛ مرداد و شهریور 1390، بررسی اثر نوروپروتکتیوی عصاره الکلی برگ گیاه شاهدانه(کانابیس ساتیوا) بر دژنراسیون آلفا موتونورون­های نخاع پس از آسیب عصب سیاتیک در رت؛ مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد؛دوره 19؛شماره 3؛صص: 349-339.

[4]     فان ا.؛ 1391، آناتومی گیاهی؛ ترجمه جعفری. آ.؛ انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد؛صص279-289.

[5]     قهرمان ا. ؛ 1385؛گیاه‌شناسی پایه؛ انتشارات دانشگاه تهران؛148صفحه.

[6]     مجد، ا.؛ اربابیان ص.؛ رمضانی­ویشکی ف.؛ 1391؛ بررسی اثر میدان­های الکترومغناطیسی بر ویژگی­های تشریحی- تکوینی و تغییرات آنزیم­های ضدتنشی و متابولیت­های ثانویه در گیاه مرزه؛ رساله دکتری دانشگاه آزاداسلامی واحد تهران علوم و تحقیقات تهران.

[7]     مجد ا.؛ دیباه ه.، 1385؛ اثراقلیمی (اکولوژیک) و برخی متابولیت­های ثانویه گیاه گزنه­ی دو پایه،
پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال.

[8]     مجدا.؛ رستمی­زاده ا. ؛ 1391؛ بررسی اثر میدان­های الکترومغناطیسی بر جوانه­زنی بذرها،تکوین
دانه­رست­ها و نقش ضد دیابتی گیاه گزنه
(UrticaDioiocaL.).پایان­نامه کارشناسی ارشددانشگاه آزاداسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران.

[9]     نوریان ع. م.؛ حسنی ف.؛ 1389؛ بررسی آلودگی صدا و ارتعاش؛ مجله سازمان حفاظت محیط­زیست؛ صص:6-1.

[10]  Angel D.;DeSouza A.; Garcia D.;Sueiro L.;Licea L.; Porras E., 2005; Pre-sowing magnetic treatment of tomato seeds effect on the growth and yield of plants cultivated late in the season. Spanish Journal of Agric Res; 3: 113-122.

[11]  Arbabian S.;Ramezani F.;Majd A., 2011; Investigation of the effect of cell phone waves on seed germination and seedling ontogeny inViciafaba. Journal of Plant Science Researches; 5(2): 56-62.

[12]  Rim A. H.; Magda A.; 2014; El-Maghraby. Effect of Two Brands of Cell Phone on Germination Rate and Seedling of wheat (Triticumaestivum). Journal of Environment Pollution and Human Health;2(4):85-90.

[13]  Salehi M.;Majd A.,1999; Effect of some physical and chemical factors on the vegetative and reproductive growth and germination of soybean.M.Sc Thesis, Dep.Boil.Sci Faculty of sciences, Tarbiat moallem university Tehran; Iran; 24-31.

[14]  Sharma S.;Parihar L.; 2014; Effect of Mobile Phone Radiation on Nodule Formation in The Leguminous Plants. Curr World Environ;9(1): 5812.

[15]  Sharma V.P.; Singh H.P.;KohliR.K.;Batish D.R.; 2009; Mobile phone radiation inhibits Vignaradiata (mung bean) root growth by inducing oxidative stress. Sci. Total Envirn.; 21:5543-5547.