مبناگرایی حداکثری ملاصدرا و توجیه معرفت

 پژوهشهای معرفت شناختی

مقاله 4، دوره 5، شماره 12، مهر 1395، صفحه 67-95   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

باقر گرگین^{* 1}؛ نجف یزدانی²؛ علی نصر آیادی³

¹استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بوشهر

²استادیار گروه فلسفه دانشگاه حائری میبد

³کارشناس ارشد فلسفه و کلام اسلامی

چکیده

یکی از نظریه­‌های توجیه معرفت که از دیرینه­ای بلند برخوردار است، مبناگرایی حداکثری است. بیشتر فیلسوفان سنتی، از افلاطون و ارسطو در یونان تا فیلسوفان مسلمان و عقل‌گرایان و تجربه‌گرایان کلاسیک دوران جدید و شماری از فیلسوفان معاصر، آن را پذیرفته­اند. ملاصدرا نیز در معرفت‌شناسی دیدگاهی مبناگرایانه دارد. البته نباید این نکته را فراموش کرد که مبناگرایی در معرفت‌شناسی غربی بر اساس تمرکز بر علم حصولی تصدیقی و رها کردن علم تصوری شکل گرفته است و بر این فرض استوار است که گویا علم صرفاً تصدیق است نه تصور؛ اما دیدگاه صدرا در بستری شکل گرفته است که علم تصوری مرکز توجه بوده و در همین بستر نظریه علم حضوری شکل گرفته است. مهم‌ترین دلیل مبناگرایان بر مبناگرایی حداکثری، برهان تسلسل شناختی است که ملاصدرا با پذیرش دیدگاه مبناگرایانه تقریری از این برهان اقامه کرده است. او در توجیه معرفت به بدیهیات اولیه متوسل می­شود و با استناد به وضوح و تمایز و بداهت آنها، به توجیه سایر باورها می­پردازد. روش وی در رسیدن از نظریات به بدیهیات، قیاس برهانی است که کاملاً بر نظریه مبناگرایی حداکثری منطبق است و در نتیجه، اشکالاتی از قبیل عدم معیار گزاره‌های پایه، محدود بودن گزاره‌های بدیهی، فقدان حد وسط مشترک در قضایای بدیهی و ارتباط بداهت و صدق که بر مبناگرایان وارد است، درباره نظریه صدرا نیز مطرح می­شود. نگاه وجودی ملاصدرا به علم و نقشی که برای علم حضوری در معرفت‌شناسی در نظر می‌گیرد، به او این امکان را می‌دهد که به پاسخ‌گویی به اشکالات وارده بر گزاره‌های پایه مبادرت ورزد.

کلیدواژه‌ها

معرفت شناسی؛ توجیه؛ مبناگرایی؛ علم حضوری؛ ملاصدرا

مراجع

آیر، آلفرد جولز. (۱۳۵۶) زبان، حقیقت و منطق، ترجمه منوچهر بزرگمهر، تهران: دانشگاه آریامهر (شریف).

ابن‌سینا. (1403ق) اشارات و تنبیهات، به‌همراه شرح خواجه نصیرالدین طوسی، تهران: دفتر نشر کتاب.

همو. (1405ق) شفا الالهیات (المنطق)، قم: کتابخانه آیت‌الله نجفی مرعشی.

همو. (1414ق) التعلیقات، تصحیح عبدالرحمان بدوی، بی‌جا: مکتب الأعلام الإسلامی.

ارسطو (1378) ارگانون، ترجمه میر شمس‌الدین ادیب سلطانی، تهران: نگاه.

استیس، والتر ترنس. (1386) وجود و نظریه شناخت، ترجمه عزیزالله افشار، تهران: حکمت.

ایجی، عضدالدین. (1370) شرح المواقف، قم: منشورات شریف رضی.

پویمن، لوئیس پی. (1387) معرفت­شناسی: مقدمه­ای بر نظریه شناخت، ترجمه رضا محمدزاده، تهران: دانشگاه امام صادق.

جوادی آملی، عبدالله. (1370) شناخت‌شناسی در قرآن، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه.

همو. (1375) تبیین براهین اثبات خدا، قم: اسراء.

حسین‌زاده، محمد. (1390) پژوهشی تطبیقی در معرفت‌شناسی معاصر، قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.

دهباشی، مهدی و باباپور، صغری. (1393) «مطابقت وجودی ذهن و عین در معرفت‌شناسی ملاصدرا»، پژوهش‌های معرفت‌شناختی، ش7، 28ـ9.

سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. (1386) حکمة الاشراق، تصحیح یحیی یثربی، قم: بوستان کتاب.

شجاری، مرتضی (1387) «تفاوت عام و وجود ذهنی در معرفت‌شناسی ملاصدرا و بررسی نتایج آن»، آینه معرفت، ش14، 26ـ1.

شیرازی، صدرالدین محمد. (1360) منطق نوین، تصحیح و ترجمه عبدالحسین مشکوه‌الدینی، تهران: آگاه.

همو.  (1363) مفاتیح الغیب، تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگی.

همو. (1419ق) الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

طباطبایی، سید محمدحسین. (1362) رسائل سبعه، قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.

همو. (1422ق) نهایة الحکمة، قم: مؤسسه نشر اسلامی.

طوسی، خواجه نصیرالدین. (1405ق) تلخیص‌المحصل، بیروت: دار الأضواء.

عارفی، عباس (1389) بدیهی و نقش آن در معرفت‌شناسی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

عظیمی‌دخت شورکی، سید حسین (1385) معرفت‌شناسی باور دینی از دیدگاه پلنتینگا، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

فعالی، محمدتقی. (1378) علوم پایه، قم: دار الصادقین.

همو. (1379) «علم حصولی و حضوری»، فصلنامه ذهن، ش2، 58ـ45.

فولکیه، پل.(1366) فلسفه عمومی یا مابعدالطبیعه، ترجمه یحیی مهدوی، تهران: دانشگاه تهران.

فیومرتون، ریچارد. (1390) معرفت­شناسی، ترجمه جلال پیکانی، تهران: حکمت.

کدیور، محسن و فخار نوغانی، سعیده. (1387) «مشاهده عقلی در معرفت‌شناسی ملاصدرا»، اندیشه دینی، ش28، 50ـ31.

گرلینگ، ای. سی. و همکاران. (1390) معرفت­شناسی، ترجمه امیر مازیار، تهران: حکمت.

لگن‌هاوزن، محمد. (1379) «معرفت‌شناسی، پیشینه و تعاریف» (اقتراح)، فصلنامه ذهن، ش1، 28ـ4.

لوکری، ابوالعباس. (1364) بیان الحق بضمان الصدق، تصحیح ابراهیم دیباجی، تهران: امیرکبیر.

مرتضایی، اسدالله. (1392) «بررسی مفهوم علم در معرفت‌شناسی ملا صدرا»، پژوهش‌های علوم انسانی دانشگاه اصفهان، ش27، 116ـ103.

مصباح، محمدتقی. (1363) «ارزش شناخت»، مقالات دومین یادنامه علامه طباطبایی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

مطهری، مرتضی. (1369) شرح مبسوط منظومه، ج1، تهران: حکمت.

ملکیان، مصطفی. (1372) جزوه درسی کلام جدید: ایمان و تعقل.

موزر، پل و همکاران. (1387) درآمدی موضوعی بر معرفت­شناسی معاصر، ترجمه رحمت‌الله رضایی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).

هارتناک، یوستوس. (1376) نظریه‌ معرفت در فلسفه‌ کانت، ترجمه غلامعلی حداد عادل، تهران: فکر روز.

Alston, William P. (1989) Epistemic Justification: Essays in the Theory of Knowledge, Ithaca, NY: Cornell University Press.

Audi, R. (1995) The Cambridge Dictionary of Philosophy, Cambridge University Press.

Moser, Paul K. (1987) Apriori Knowledge, Oxford: Oxford University Press.

-----. (1998) Routledge Encyclopedia of Philosophy, London and New York: Routledge.

Moser, Paul K. and Vander Nat, Arnold (1993) Empirical Knowledge, USA: Rowman and Littlefield.