«مطرب آتش»(بررسی مضمون اسپند در شعر فارسی)

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 7، دوره 9، شماره 31، خرداد 1396، صفحه 189-212   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مسروره مختاری¹؛ حسین آریان²؛ سعید توکلی³

¹هیأت علمی/ دانشگاه محقّق اردبیلی

²هیأت علمی/ دانشگاه آزاد اسلامی- واحد زنجان

³دانش آموخته زبان و ادبیات فارسی/ دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

شاعران پارسی­سرا از ابتدای پیدایش شعر، از ظرفیّت­های گوناگون زبان و الفاظ برای کشف مضامین تازه و بکر بهره برده­اند. با وجود پژوهش­های متعدّدی که در این باره انجام شده­است، واژه­هایی وجود دارند  که علیرغم داشتن بسامد بالا و نقش قابل تأمّل آن­ها در پهنه­ی ادب فارسی، تاکنون تحقیق و پژوهشی درباره­ی آن واژه­ها صورت نگرفته­است. واژ­ه­ی «اسپند» از جمله­ی آن واژه­هاست. پژوهش حاضر سیر تحوّل و تطوّر معنایی این مضمون را از ابتدای پیدایش شعر فارسی، (قرن سوم) تا سده­ی حاضر مطالعه کرده­است. حاصل پژوهش نشان می­دهد که در شعرِ سبک خراسانی و عراقی، مضمون­های ابداع شده تنوّع چندانی ندارد و می شود آن­ها را در چند مؤلّفه­ی کلّی دسته­بندی کرد: مثل دفع چشم زخم، تشبیه به خال، تشبیه به مردمکِ چشم و...؛ امّا با ظهور سبک هندی و ظهور شاعران نازک­خیال این سبک، این واژه چنان مورد توجّه قرار می­گیرد که از آثار این سبک، می­توان صدها بیت درباره­ی اسپند به دست آورد. به گونه­ای که گاه، این کلمه در قالب ردیف اسمی نیز به کار برده شده­است. با وجود آن­که این واژه در شعر معاصر نیز ظهور و بروز دارد، امّا از نظر مضمون، تنوّع چندانی ندارد و بیش­تر همان مضامینی است که در دو سبک خراسانی و عراقی کاربرد داشته­است.

کلیدواژه‌ها

ادبیّات فارسی؛ شعر فارسی؛ ادبیات غنایی؛ مضمون اسپند؛ فرهنگ عامه؛ سبک هندی

مراجع

1. قرآن کریم.
2. ابوالخیر، ابوسعید (1384). مجموعه رباعیات ابوسعید ابوالخیر، مقدّمه اسماعیل شاهرودی، چاپ دوم، تهران: هنرآفرین.
3. اسلامی ندوشن، محمّدعلی (1390). داستان داستان­ها، تهران: شرکت سهامی انتشار.
4. امین­پور، قیصر (1388). نیمایی­ها، تهران: دفتر شعر جوان.
5. انوری، اوحدالدین محمدبن محمد (1376). دیوان انوری، با مقدمه سعید نفیسی، چاپ اوّل، تهران: نگاه.
6. انوری، حسن (1381). فرهنگ بزرگ سخن، جلد 1، تهران: انتشارات سخن.
7. اوحدی (1340). کلیات اوحدی اصفهانی (معروف به مراغی)، با تصحیح و مقابله و مقدّمۀ سعید نفیسی، چاپ اوّل، تهران: امیر کبیر.
8. بابا فغانی شیرازی (1385). دیوان اشعار بابا فغانی شیرازی، چاپ چهارم، تهران: اقبال.
9. بهار، محمّد­تقی. (1387). دیوان ملک­الشّعرای بهار، تهران: نگاه.
10. بیدل، عبدالقادر. (1387). غزلیّات میرزا عبدالقادر دهلوی، بر اساس نسخه­ی مصحّح خال محمّد خسته و خلیل­الله خلیلی، تهران: زوّار.
11. پورداود، ابراهیم. (1380). فرهنگ ایران باستان، تهران: اساطیر.
12. حافظ، شمس­الدین محمّد. (1385). دیوان حافظ، به تصحیح بهاءالدین خرّمشاهی، چاپ پنجم، تهران: دوستان.
13. خاقانی، بدیل­بن علی. (1374). دیوان خاقانی شروانی، تصحیح و تعلیقات ضیاءالدین سجادی، چاپ پنجم، تهران: زوار.
14. دبیرسیاقی، محمّد (1374). پیشاهنگان شعر پارسی، چاپ اوّل، تهران: علمی و فرهنگی.
15. دهخدا، علی­اکبر. (1377). لغت­نامه­ی دهخدا، زیر نظر: محمّد معین و سیّد جعفر شهیدی،  جلد 2 و 4 و6، تهران: مؤسسه­ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
16. ـــــــــــــــ. (1374). امثال و حکم، چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر.
17. سعدی، مصلح­­بن عبدالله (1386). کلیات سعدی، بر اساس نسخه­ی محمد علی فروغی، چاپ دوم، تهران: بادبادک.
18. سنائی، مجدود بن آدم (1388). دیوان حکیم سنائی غزنوی، چاپ سوم، تهران: نگاه.
19. سیّدای نسفی، میرعابد (1382). دیوان سیدای نسفی، به اهتمام حسن رهبری، تهران: انتشارات بین­المللی الهدی.
20. ــــــــــــــ (1391). طلسم اتّحاد (گزیده اشعار حزین لاهیجی به کوشش جواد محمّد زمانی)، انتشارات تعاونی کارآفرینان فرهنگ و هنر.
21. سوزنی سمرقندی، محمّدبن علی. (1337). دیوان حکیم سوزنی سمرقندی، با معانی و تفاسیر ناصرالدین شاه حسینی، تهران: امیرکبیر.
22. صدقی­نژاد، رضوان (1383). خرافات چیست؟، تهران: گلمهر.
23. طاهری، سید محمود (1382). فرهنگ ریشه­یابی واژه­ها، تهران: اندیشه­های گوهربار.
24. ظهیری فاریابی، ابوالفضل طاهر بن محمد (1389). دیوان ظهیری فاریابی، با تصحیح و مقدمه اکبر بهداروند، تهران: نگاه.
25. عطار، فریدالدین محمّد (1374). دیوان عطّار، تصحیح تقی تفضّلی، چاپ هشتم، تهران: علمی و فرهنگی.
26. فرّخی، علی­بن جولوغ (1331). دیوان حکیم فرّخی سیستانی، تصحیح علی عبدالرّسولی، تهران: مطبعه­ی مجلس.
27. فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه فردوسی (به تصحیح ژول مُل)، چاپ دهم، تهران: بهزاد.
28. فروغی بسطامی، میرزا عبّاس (1376). دیوان فروغی بسطامی، بر اساس ده نسخه، گردآوری و پژوهش حمیدرضا قلیچ­خانی، چاپ اوّل، تهران: روزنه.
29. لاهیجی، حزین. (1374). دیوان حزین لاهیجی، به تصحیح ذبیح­الله صاحبکار، نشر سایه.
30. محتشم کاشانی، کمال­الدین علی (1378). دیوان کامل مولانا محتشم کاشانی، به تصحیح و کوشش مصطفی فیض کاشانی، انتشارات حوزه­ی هنری.
31. مسعود سعد سلمان (1374). دیوان مسعود سعد، با مقدّمه­ی رشید یاسمی، چاپ اوّل، تهران: نگاه.
32. منزوی، حسین (1388). مجموعه اشعار، تهران: آفرینش و نگاه.
33. مولانا، جلال­الدین محمّد (1371). مثنوی معنوی مولانا جلال­الدین محمّد بلخی، نسخه­ی نیکلسون، فرهنگ لغات و اِعراب از عزیزالله کاسب، چاپ اوّل، تهران: انتشارات گلی.
34. ـــــــــــــــــــــــ (1387). کلیات دیوان شمس، مطابق نسخه­ی تصحیح شده­ی بدیع­الزّمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران: نگاه.
35. میهن دوست، محسن (1380). پژوهش­های عمومی فرهنگ عامه، تهران: توس.
36. ناصر­خسرو، ابومعین حمیدالدین ناصربن خسرو قبادیانی بلخی (1380). دیوان اشعار، تصحیح مجتبی مینوی، به اهتمام سید نصرالله تقوی، تهران: معین.
37. نظامی، الیاس­بن یوسف. (1382). کلیات (خمسه نظامی)، مطابق با نسخه­ی تصحیح شده­ی وحید دستگردی، چاپ چهارم، تهران: علم.

38.هدایت، صادق. (1356). نیرنگستان، چاپ دوم، تهران: جاویدان.