بررسی آیین شمنی و سایر جادوها در داستان «رستم و اسفندیار»

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 13، شماره 47، شهریور 1396، صفحه 99-137   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

مریم امینی پور^{* 1}؛ احمد ابومحبوب²

¹کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

چکیده

جادو و آیین‌های مربوط به آن، موضوعی است که همواره از جنبه‌های گوناگون مورد توجه انسان بوده است. در شاهکارهای ادبی از جمله شاهنامه فردوسی نیز، این موضوع به چشم می‌خورد. هدف این پژوهش، بررسی جادوها و آیین‌های جادویی در داستان رستم و اسفندیار است. بدین منظور، کوشیده شده است تا با روش کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا، ضمن بررسی و تحلیل جادوهای این داستان و آیین‌های مربوط (مانند آیین شمنی و شمنیسم، جادو درمانی، سلاح جادویی، رویین‌تنی و شکست طلسم آن و سایر جادوها)، به بررسی تطبیقی این موارد در دنیای واقعی و نیز مقایسه آنها با اساطیر اقوام دیگر پرداخته شود. سپس، علل رویکرد بشر به امور جادویی و ماوراءالطبیعه و همچنین، میزان تاثیر قدرت‌های جادویی در جاودانگی یا فناپذیری دارندگان چنین قدرت‌هایی مورد بررسی قرار گرفته است. حاصل آنکه وجوه مشترکی میان جادوها و آیین‌های جادویی در این داستان با جامعه‌ ایران باستان و سایر تمدن‌های باستانی و نیز، شباهت‌هایی میان اسطوره‌های داستان با برخی از اساطیر اقوام دیگر به چشم می‌خورد. دیگر آنکه از عمده‌ترین دلایل توجه و گرایش بشر به جادو و قدرت‌های ماورایی و خلق قهرمانان اسطوره‌ای، غلبه او بر ناتوانی خویش در مقابله با رنج‌ها و سختی‌های زندگی و دستیابی به بزرگترین آرزویش، یعنی حیات جاودانه است. همچنین درمی‌یابیم تحقّق این آرزو حتی در مورد اسطوره‌های ساخته‌ ذهن بشر نیز علی‌رغم داشتن قدرت‌های جادویی و نامیرایی، امکان‌پذیر نیست و سرانجام آنها شکست و مرگ است.

کلیدواژه‌ها

رستم؛ اسفندیار؛ شاهنامه؛ جادو؛ آیین شمنی؛ اسطوره

مراجع

 

اوستا. 1381. گزارش و پژوهش: جلیل دوست خواه. چ ششم. تهران: مروارید.

آموزگار، ژاله. 1386. تاریخ اساطیری ایران. چ نهم. تهران: سمت.

اسلامی ندوشن، محمدعلی. 1376. داستان داستان‌ها. تهران: آثار.

الیاده، میرچا. 1387. شمنیسم: فنون کهن خلسه. ترجمه محمد کاظم مهاجری، قم: ادیان.

ــــــــــــ . 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.

حیدری، زهرا. 1383. «توتم، ایمان به حافظ و نگهبان»، کتاب ماه هنر. آذر و دی. ش75 و76.

خدادادیان، اردشیر. 1356. «روش‌های درمان پزشکان در ایران باستان»، نشریه بررسی‌های تاریخی، مهر و آبان، ش 72.

دادور، ایلمیرا. 1384. «رویین‌تنی و نامیرایی در ادبیات داستانی»، نشریه پژوهش زبانهای خارجی. بهار و تابستان. ش24.

دماوندی، مجتبی. 1379. «جادوپزشکی در شاهنامه»، نشریه زبان و ادب. پاییز، ش13.

دهخدا. علی اکبر 1365، لغت‌نامه دهخدا. تهران: موسسه لغت‌نامه دهخدا .

رضایی دشت ارژنه، محمود. 1388. «جابه‌جایی و دگرگونی اسطوره رستم در شاهنامه»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، س 5. ش 17.

سرمدی، محمدتقی. 1379. پژوهشی در پزشکی و درمان جهان از آغاز تا عصر حاضر. ج اول. چ دوم. تهران: سرمدی.

شمیسا، سیروس. 1376. طرح اصلی داستان رستم و اسفندیار. تهران: میترا.

صفا، ذبیح الله. 1387. حماسه سرایی در ایران. چ هشتم. تهران: امیرکبیر.

عدنانی، سیدمسعود. 1384. «آیین‌های شمنی و شاهنامه»، نشریه نامه پارسی. بهار، ش 1.

عفیفی، رحیم. 1374. اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی. تهران: توس.

فردوسی، ابوالقاسم. 1385. شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان، چ هشتم. تهران: قطره.

فرنبغ، دادگی. 1390. بندهشن. به کوشش مهرداد بهار. چ چهارم. تهران: توس.

فریزر، جیمز جورج. 1383. شاخه‌ی زرین (پژوهشی در جادو و دین). ترجمه کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

کریمی، محسن. 1381. «شمن‌ها و سفرهای اسطوره‌ای»، کتاب ماه هنر، مهر و آبان. ش 49 و 50.

کمبل، جوزف. 1384. قدرت اسطوره. ترجمه عباس مخبر. چ سوم. تهران: مرکز.

گنج‌بخش زمانی، سعید. 1386. «چشمان باز بسته اسفندیار»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، س3. ش 6.

مسکوب، شاهرخ. 1377. مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار. تهران: خوارزمی.

معین، محمد. 1382. فرهنگ فارسی معین. تهران: زرین.

ملک راه، علیرضا. 1385. آیین‌های شفا. تهران: افکار.

مهرآبادی، میترا. 1379. شاهنامه فردوسی به نثر پارسیسره. تهران: روزگار.

نجم‌آبادی، محمود. 1371. تاریخ طب در ایران. ج اول. چ دوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

نوری، احمد. 1377. «سیمرغ در ادبیات ایران»، وهومن. س هفتم، خرداد، ش 14.