انسان در جهان‌بینی شمس تبریزی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 13، شماره 47، شهریور 1396، صفحه 197-244   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

سونیا فرهنگ فرهی^{* 1}؛ سهیلا موسوی سیرجانی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

چکیده

جهان‌بینی فردی یا گروهی، به طور کلی، مجموعه نگرش‌های فرد یا گروهی خاص، در باب جهان هستی، خالق هستی و انسان را در بر می‌گیرد. اهمیت بررسی جهان‌بینی  از آنجا سرچشمه می‌گیرد که اعمال انسان‌ها بر اساس جهان‌بینی آنها صورت می‌پذیرد. در سخنان باقی مانده از شمس تبریزی در مقالات، نکته‌ها و موضوع‌های فراوانی بیان شده است که با بررسی دقیق آنها می‌توان جهان‌بینی شمس تبریزی را دریافت. هدف این مقاله تبیین نگرش شمس در باب انسان - به عنوان یکی از مبانی شناخت جهان‌بینی وی- است. به منظور حصول نتیجه‌ای استوار و دقیق، در این پژوهش، همۀ مطالب وسخنان شمس تبریزی در کتابِ مقالات، مورد بررسی قرار گرفته و استدلال‌ها و شواهد مبتنی بر مجموعه سخنان وی  است. با توجه به آنکه عارفان، اغلب به انسان، در سه ساحت «انسان و خویشتن، انسان و خدا، و انسان و همنوعان» توجه می‌کنند، مباحث این پژوهش نیز، غالب سخنان مهم شمس را در  سه زمینۀ فوق در بر می‌گیرد. در این مقاله، مقام و جایگاه برجستۀ انسان در نگاه این عارف ـ که براساس نگرش وحدت وجودی وی بوده است ـ و توجه جدّی و مسئولانه شمس در برابر همۀ انسان‌ها (و نه فقط انسان کامل)، نشان داده شده است.

کلیدواژه‌ها

شمس تبریزی؛ انسان؛ عرفان؛ جهان‌بینی؛ مقالات شمس

مراجع

ابن‌عربی، محمدبن علی. 1392. فصوص الحکم. توضیح و تحلیل محمد علی موحد و صمد موحد. تهران: کارنامه.

استیس، والتر ترنس. 1388. عرفان و فلسفه. ترجمۀ بهاالدین خرمشاهی. تهران: سروش.

اسفندیار، محمود رضا، منیر السادات حسینی. 1389. «علم و معرفت از دیدگاه شمس تبریزی»، نامه الهیات، ش. 12

افلاکی، شمس الدین احمد. 1362. مناقب العارفین. ج 2، چ 2، تهران: دنیای کتاب.

آندرهیل، اِوِلین. 1392. عارفان مسیحی. ترجمۀ محمودیان، مویدی. تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.

چیتیک، ویلیام. 1391. «حقیقت شمس تبریزی»، ترجمه معصومه نقدبیشی، هفت آسمان، ش. 56 و 57.

خدادادی، محمد. 1393. عرفان شمس. چاپ اول. تهران: اطلاعات. 

خدادادی، محمد، مهدی ملک ثابت. 1389. «رویت از دیدگاه شمس تبریزی و بررسی بازتاب آن در مثنوی»، فصلنامه تخصصی مولوی پژوهی، ش. 9.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1390. «پژوهشی در چگونگی تاویلات قرآنی شمس»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش. 22

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1391. «جبر و اختیار و حدوث و قدم از دیدگاه شمس تبریزی و بررسی بازتاب آنها در مثنوی»، پژوهش‌های ادبی، ش، 36 و 37 .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1389. «شمس تبریزی و تاویل های عرفانی او از احادیث نبوی، ادبیات و زبان ها»، ادبیات عرفانی، ش2.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1394. «ولی و ولایت در نظرگاه شمس تبریزی و بررسی بازتاب آن در مثنوی مولوی»، مطالعات عرفانی کاشان، ش21.

خوارزمی، تاج الدین حسین. 1385. شرح فصوص الحکم. تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: مولی.

دهخدا، علی اکبر. 1377. لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.

دستجردی، طاهره، 1378. «مولانا در بینش شمس»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی(دانشگاه اصفهان)، ش 16 و 17.

رضی، احمد. 1387. «ویژگی‌های زبان عرفانی شمس تبریزی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، ش16.

زُرمان، تئودور. 1377. تاریخ فلسفه. ترجمه پرویز بابایی. تهران: نگاه.

سپهسالار، فریدون بن احمد. 1325. رساله سپهسالار. تصحیح و مقدمه سعید نفیسی. تهران: اقبال.

سجادی، سیدجعفر. 1383. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

سراج طوسی، ابونصر. 1388. اللمع فی التصوف. ترجمه مهدی محبتی. تهران: اساطیر.

سعیدی، گل بابا. 1387. فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی. تهران: زوّار.

سلطان ولد، بهاء الدین محمد‌بن جلال الدین. 1389. ابتدانامه. چاپ اول. تهران: خوارزمی.

سینا، ابوعلی. 1332. اشارات و تنبیهات. مقدمه و حواشی احسان یار شاطر. تهران: انجمن آثار ملی.

شمس تبریزی، محمدبن علی. 1391. مقالات شمس تبریزی. تصحیح محمد علی موحّد. تهران: خوارزمی.

شولم، گرشوم گرهارد. 1392. گرایش‌ها و مکاتب اصلی عرفان یهود. ترجمه علی رضا فهیم. تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.

صاحب الزمانی، ناصرالدین. 1387. خط سوم. چاپ 21. تهران: عطایی.

قشیری، عبد الکریم‌بن هوازن. 1381. رسالۀ قشیریه. ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

محمدی، علی. 1389. «بررسی و تحلیل سبک‌شناختی-زبانی مقالات شمس تبریزی»، پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، ش2.

محمدی عسگرآبادی، فاطمه، مهدی ملک ثابت. 1392. «تقابل آرای شمس و مولوی در باب حلاج»، پژوهش‌های ادب عرفانی، س7، ش1.

محمدی عسگرآبادی، فاطمه. 1393. شمس عارفان. یزد: دانشگاه یزد.

معین، محمد. 1363. فرهنگ معین. تهران: امیرکبیر.

مک نیل، ویلیام. 1998. «تاریخ و جهان‌بینی علمی»، ترجمه جعفر مرادحاصلی، خردنامه. ش11.

محمد بن منوّر. 1384. اسرارالتوحید. به اهتمام ذبیح الله صفا. تهران: فردوس.

موحد، محمد علی. 1393. شمس تبریزی. چاپ اول، تهران: نو.

ـــــــــــــــــ .1387. باغ سبز. چاپ سوم. تهران: کارنامه.

ناصح، محمد مهدی. 1382. «فرهنگ و جهان‌بینی در آثار عرفانی فارسی»، مجله دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی بیرجند. ش 3.

نسفی، عزیزالدین. 1362. انسان کامل. تصحیح ماریژان موله، مقدمه هانری کربن، به کوشش سید ضیاء الدین دهشیری. تهران: طهوری.

نصرتی، عبدالله، 1379. «تعالیم اخلاقی و اجتماعی شمس»، مجله پژوهش علوم انسانی، ش1 و 2.

والی، علی اشرف. 1393. طلوع دوباره شمس. چ 1. تهران: ضیغمی.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. 1389. کشف‌المحجوب. تصحیح ژوکوفسکی. تهران: طهوری.