آغازبندی و خاتمه‌سرایی در منظومه‌های فارسی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 6، دوره 9، شماره 32، شهریور 1396، صفحه 205-228   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

اسد صفری بندپی¹؛ محمد صادقی²

¹عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن ،ایران

²عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائم شهر،ایران.

چکیده

آغازبندی آثار ادبی در نثر و نظم از آغاز ادب فارسی دری معمول گردید.
در آثار برجسته نثر فارسی اصطلاح (دیباچه‌نگاری) و در آثار برجسته منظوم اصطلاح (آغازبندی) مترادف یکدیگرند با این تفاوت که در منظومه‌ها زمینه‌ گسترده‌تری برای آغازبندی وجود دارد و چنین است در خاتمه‌نگاری و خاتمه‌سرایی.
هنر آغازبندی و خاتمه‌سرایی را می‌توان در ردیف فنون ادبی و بدیعی به شمار آورد. این آرایه بر ادب و بلاغت گفتار بزرگان ادب چه در نثر و چه در نظم می‌افزاید. مشرب فکری، فلسفی، مذهبی و جهان‌بینی سخنوران را می‌توان از آغازبندی‌های آنان در آثارشان دریافت و به اسرار درون آنان پی برد. این مقاله به واکاوی آغازبندی و خاتمه‌سرایی منظومه و مثنوی‌های برجسته‌ی گلستان ادب فارسی می‌پردازد.
آغازبندی در منظومه های فارسی با شاهنامه فردوسی شروع می شود و سپس سنایی در حدیقه الحقیقه به طور گسترده تری به آن می پردازد پس از سنایی پیروان مکتب سنایی چه در عرفان و چه در منظومه های غنایی همگی آغازبندی و خاتمه سرایی را تا دوره ی قاجاریه رعایت کرده اند. به ندرت منظومه و مثتوی می توان یافت که مانند مثنوی مولانا بدون آغازبندی و خاتمه سرایی باشد.

کلیدواژه‌ها

تحمید؛ نعت؛ منقبت؛ مناجات؛ مدیحه؛ براعت استهلال؛ اختتام

مراجع

1. قرآن مجید.
2. امام علی‌بن‌‌حسین (ع). (1375) ق. صحیفه کامله سجّادیه، به قلم فیض‌الاسلام.
3. اسدی توسی، علی‌بن‌احمد، (1389). گرشاسپ‌نامه، چاپ 2، ناشر دنیای کتاب، تهران.
4. امیر خسرو دهلوی. (1362). شیرین و خسرو، تصحیح امیراحمد اشرفی، انتشارات شقایق، چاپ اوّل، تهران.
5. جامی، عبدالرّحمن. (1361). مثنوی هفت اورنگ، تصحیح آقا مرتضی مدرّس گیلانی، کتاب‌فروشی سعدی، تهران.
6. خواجوی کرمانی، محمود بن علی. (1387). روضة‌الانوار، تصحیح محمود عابدی، چاپ اوّل، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران.
7. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمّد. (1374). مفردات الفاظ قرآن، ج2، با تفسیر دکتر سیّد غلامرضا خسروی حسینی، انتشارات مرتضوی، تهران.
8. سعدی، مصلح‌الدّین. (1389). بوستان، تصحیح دکتر غلامحسین یوسفی، چاپ دهم، انتشارات خوارزمی، تهران.
9.  سلمان ساوجی. (1371). دیوان، تصحیح ابوالقاسم حالت، چاپ اوّل، سلسله نشریات.
10. سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود. (1359). حدیقة‌الحقیقه، تصحیح مدرّس رضوی، انتشارات دانشگاه تهران.
11. صفی‌پور، عبدالرّحیم. (1298 هجری). منتهی الارب فی‌ لغة العرب، ج3و4، انتشارات کتابخانه سنایی، تهران.
12. عطّار نیشابوری، فریدالدّین. (1347). منطق‌الطّیر، تصیحیح دکتر محمّدجواد مشکور، چاپ سوم، کتاب فروشی تهران.
13. عقدایی، تورج. (1380). بدیع در شعر فارسی، چاپ اوّل، نیکان کتاب، زنجان.
14. فردوسی، ابوالقاسم. (1370). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، دفتر 2، چ1، انتشارات روزبهان، تهران.
15. فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، دفتر 1، چ1، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
16. فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، دفتر 8، چ1، مرکز دایرة‌المعارف تهران.
17. معین، محمّد. (1357). فرهنگ فارسی، ج4، چاپ 3، انتشارات امیرکبیر، تهران.
18. مولانا، جلال. (1369). مثنوی شریف، تصحیح دکتر محمّد استعلامی، چ2، انتشارات زوار، تهران
19. نظامی گنجوی، الیاس. (1384). مخزن‌الاسرار، دکتر برات زنجانی، چاپ 7، انتشارات دانشگاه تهران.
20. نظامی گنجوی، الیاس. (بی‌تا). هفت‌پیکر، تصحیح وحید دستگردی، مؤسّسه مطبوعاتی علمی، تهران.
21. همایی، جلال‌الدّین. (1361). فنون بلاغت و صناعات ادبی، ج 1، چ2، انتشارات توس، تهران.
22. همایی، جلال‌الدّین. (1361). فنون بلاغت و صناعات ادبی، ج2، چ2، انتشارات توس، تهران.