فراهنجاری گویشی و سبکی در 250 غزل از دیوان شمس

فصلنامۀ ادبیات و زبان های محلی ایران زمین

مقاله 1، دوره 7، شماره 2 - شماره پیاپی 16، شهریور 1396، صفحه 1-14   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

خدابخش اسدالهی¹؛ منصور علیزاده^{* 2}

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

یکی از جریان­های  نقد ادبی که در خلال جنگ جهانی اوّل پا به عرصۀ وجود گذاشت، فرمالیسم روسی بود. فرمالیست­ها با رویکردی زبان­شناسانه به بررسی ادبیات پرداختند. آن­ها به دنبال یافتن «ادبیّت» متن و کشف قوانین این «ادبیّت» بودند. به نظر فرمالیست­ها از جمله راه­هایی که به «ادبیّت» متن کمک می­کند، برجسته ­سازی است که از دو طریق فراهنجاری و قاعده­افزایی انجام می­ پذیرد. به عقیدۀ لیچ فراهنجاری شعر می ­سازد و قاعده ­افزایی باعث ایجاد نظم می­ شود. از انواع فراهنجاری در تقسیم ­بندی لیچ می ­توان به فراهنجاری گویشی و سبکی اشاره کرد. در پژوهش حاضر نمونۀ این دو نوع فراهنجاری در 250 غزل از غزلیات مولوی مورد بررسی قرار گرفته است. شاعر از واژه­ های گویش زادگاه خود در لابلای اشعارش استفاده کرده و گاه کلمات را به شکل محاوره ­ای آن (البتّه پس از گذراندن از صافیِ ذوق و ادب) به کار برده است. این دو عمل باعث شده است که زبان شعری وی از زبان دیگر شاعران متمایز شود و درنتیجه منجر به برجسته ­سازی و آشنایی­ زدایی از اشعارش گردد.

کلیدواژه‌ها

فرمالیسم؛ برجسته‌سازی؛ فراهنجاری گویشی؛ فراهنجاری سبکی؛ غزلیّات مولوی

مراجع

1. احمدی، ب.، 1380. ساختار و تأویل متن، مرکز، تهران، چ دهم.
2. اکبری شالچی، ا.ح، 1370. فرهنگ گویشی خراسان بزرگ، مرکز، تهران، چ اوّل.
3. انوری، ح.، 1388. فرهنگ بزرگ سخن، ج6، سخن، تهران.
4. ایگلتون، ت.، 1380. پیش ­درآمدی بر نظریّۀ ادبی، ترجمۀ عبّاس مخبر، مرکز، تهران.
5. بورشه، ت.، 1377. زبان: مجموعۀ مقالات زبان­شناسی و ادبیّات، ترجمه­ی کوروش صفوی، هرمس، تهران، چ اول.
6. جمال­زاده، م. ع.، 1382. فرهنگ لغات عامیانه، به کوشش محمد جعفر محجوب، سخن، تهران، چ دوم.
7. خطیب ­رهبر، خ.، 1367. دستور زبان فارسی (کتاب حروف اضافه و ربط)، سعدی، تهران، چ دوم.
8. دهخدا، ع.ا، 1372. لغت­نامه، دانشگاه تهران، تهران، چ اوّل.
9. رامین، ع.، 1386. فلسفۀ تحلیلی هنر، فرهنگستان هنر، تهران، چ دوم.
10. روحانی، م.، 1388. «بررسی هنجارگریزی در شعر شفیعی کدکنی»، پژوهش­نامۀ زبان و ادب فارسی، ش سوّم، (صص 90- 63).
11. سلدن، ر.، 1384. راهنمای نظریّۀ ادبی معاصر، ترجمۀ عبّاس مخبر، طرح نو، تهران، چ سوّم.
12. سمیعی، احمد، 1389. آیین نگارش و ویرایش، سمت، تهران، چ دهم.
13. شایگان­فر، ح.ر، 1380. نقد ادبی، دستان، تهران.
14. شفیعی کدکنی، م.ر، 1386. موسیقی شعر، آگاه، تهران، چ دهم.
15. شمیسا، س.، 1383. نقد ادبی، فردوس، تهران، چ چهارم.
16. شیری، ع.ا، 1386. درآمدی بر گویش­ شناسی، مازیار، تهران، چ اوّل.
17. صفا، ذ.، 1388. تاریخ ادبیات در ایران، ج1/3، فردوس، تهران، چ پانزدهم.
18. صفوی، ک.، 1383. از زبان­شناسی به ادبیّات، ج1،نظم، سورۀ مهر، تهران، چ دوم.
19. علوی مقدّم، م.، 1381. نظریّه ­های ادبی معاصر، سمت، تهران، چ دوم.
20. لوریا، ا.، 1376. زبان و شناخت، ترجمۀ حبیب­ الله قاسم­ زاده، فرهنگان، تهران، چ دوم.
21. متیوز، پ.ا، 1388. زبان شناسی، ترجمۀ حشمت ­اله صباغی ی.اچ.: 102
22. مشکوه ­الدّینی، م.، 1386. سیر زبانشناسی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، چ چهارم.
23. مقدادی، ب.، 1378. فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی، فکر روز، تهران، چ اوّل.
24. مولوی، ج.م، 1384. کلّیات غزلیّات شمس تبریزی، امیرکبیر، تهران، چ هجدهم.
25. مولوی، ج.م، 1384. گزیدۀ غزلیّات شمس، با مقدّمه و شرح لغات و ترکیبات و فهارس به کوشش محمّدرضا شفیعی کدکنی، امیرکبیر، تهران، چ بیست و یکم.
26. مولوی، ج.م، 1386. مثنوی معنوی مولانا جلال­ الدّین بلخی، انتشارات دوستان، تهران، چ نهم.
27. هیئت، ج.،1380. سیری در تاریخ زبان و لهجه­ های ترکی، نشر پیکان، تهران، چ سوّم.