مطالعه بوم شناسی فردی گونه مرتعی Galium verum در دره شهدای استان آذربایجان غربی

احمدخانی, رضا; آریاپور, علی

همایش سردبیران نشریات علمی دانشگاه آزاد اسلامی

سامانه یکپارچه نشریات علمی دانشگاه آزاد اسلامی

تعداد نشریات	418
تعداد شماره‌ها	9,987
تعداد مقالات	83,494
تعداد مشاهده مقاله	76,799,861
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	53,899,310

مطالعه بوم شناسی فردی گونه مرتعی Galium verum در دره شهدای استان آذربایجان غربی

اکوسیستم های طبیعی ایران

مقاله 4، دوره 8، شماره 1 - شماره پیاپی 27، خرداد 1396، صفحه 47-63 اصل مقاله (785.54 K)

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

رضا احمدخانی^* ¹؛ علی آریاپور²

¹مسئول مکاتبات و کارشناس ارشد مرتعداری، اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان غربی، ایران.

²گروه مرتعداری، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران.

چکیده

در این پژوهش بوم شناسی فردی گونه Galium verumبا توجه به آب هوای منطقه ای، در دره شهداء استان آذربایجان غربی طی سال های 1390-1389 بررسی شد. نمونه برداری ها به روش تصادفی سیستماتیک در سه طبقه ارتفاعی 1600-1400، 1800-1600، 1800< متر از سطح دریا و در جهت های جغرافیایی شمال، شمال شرقی، شرق و غرب مورد مطالعه قرار گرفت. در این تحقیق فاکتور های مختلف با استفاده از آزمون های تجزیه واریانس و دانکن و مشخصات مربوط به شیب و ارتفاع با به کارگیری نقشه های توپوگرافیک و نرم افزار GIS و انجام بازدیدهای صحرایی استخراج گردید. نتایج نشان داد که رویشگاه های این گونه در دامنه ارتفاعی 1400 تا 1800 متر واقع شده و دامنه گسترش گونه مورد بررسی در اقلیم نیمه خشک فراسرد می باشد. سازند منطقه آهکی روته بوده و بیشترین پراکنش این گونه در خاک هایی با اسیدیته 2/7%، آهک و ماسه 20%،10%، فسفر خاک و هدایت الکتریکی به ترتیب 12% تا 32% ، 42/0 تا 44/0 دسی زیمنس بر متر می باشد. بیشترین میزان تراکم، درصد تاج پوشش و وزن خشک در طبقه ارتفاعی 1600-1400 در جهت شمال جغرافیایی و شیب های کمتر از 50 درجه بدست آمد. ریشه گیاه تا عمق 50 سانتی متری نفوذ کرده و میزان قوه نامیه بذور 92% می باشد. بررسی فنولوژیکی نشان می دهد که گونه از اواخر اسفند ماه شروع به رشد ابتدایی کرده و از اواسط خرداد ماه وارد مرحله گلدهی شده و مرحله تشکیل بذر از اواخر تیر ماه شروع شده و ریزش بذر نیز از اواخر مرداد تا اواسط شهریور ماه به طول می انجامد و پس از این مرحله گونه دچار رکود می شود. شروع رشد پائیزه عموماً اواخر مهر و اکثراً تا نیمه دوم آبان ماه به طول می انجامد و اواخر پاییز شروع خواب زمستانه است. بررسی ترکیبات شیمیایی نشان داد در مراحل مختلف فنولوژیکی میزان نیتروژن و فسفر گیاهی با افزایش ارتفاع کاهش می یابد. بیشترین میزان نیتروژن، پتاسیم و پروتئین گیاهی در طبقات ارتفاعی مختلف در مرحله رشد فعال و کمترین مقدار در مراحل گلدهی و بذردهی بدست آمد. این گونه به دلیل بالا بودن ارزش رحجانی و پراکنش در جهت ها، شیب و ارتفاعات مختلف می توان اقدام به کشت مصنوعی در مراتع نمود.

کلیدواژه‌ها

آت اکولوژی؛ شیرپنیر؛ فنولوژی؛ ارزش غذایی؛ رویشگاه

اصل مقاله

مطالعه بومشناسی فردی گونه مرتعی Galium verum در دره شهدای استان آذربایجانغربی

رضا احمدخانی^{^[1]}، علی آریاپور^{^[2]}

تاریخ دریافت: 15/11/94 تاریخ پذیرش: 3/7/95

چکیده

واژگان کلیدی: آت اکولوژی، شیرپنیر، فنولوژی، ارزش غذایی، رویشگاه

مقدمه

گیاهان در طبیعت هرکدام تحت شرایطی ویژه مستقر می شوند و خود را با آن شرایط سازگار می کنند. هدف از مطالعة زندگی گونه های مرتعی، شناسایی عوامل بوم شناسی مهم در رویشگاه آن ها و تعیین عوامل مؤثر بر رویش و پراکنش آن هاست تا با استفاده از دستاوردهای این قبیل بررسی ها، در طرح های احیاء، اصلاح و مدیریت مراتع اقدام های لازم صورت گیرد. مطالعة بوم شناسی فردی از جمله بررسی های ضروری در مدیریت استفاده از مراتع است. این قبیل پژوهش ها در نهایت به فراهم آمدن اطلاعات پایه و اساسی در مورد هر یک از گیاهان رویش یافته در ترکیب پوشش گیاهی اکوسیستم های مرتعی منجر می شود (42). پژوهش های فراوانی در زمینة بوم شناسی فردی گونه های مرتعی در مکان های مختلف صورت گرفته است. کایا و آکساکال[3] (2007)، در مطالعه خصوصیات مرفولوژیک و آت اکولوژیک گونه بومی منطقه اینوریوس ترکیه با نام علمی Salviia rosifolia را مورد بررسی قرار دادند(24). بلیزدل و پچانک[4] (1949)، بررسی بر آت اکولوژی چند گونه از جنس Artemisia در جنوب غربی ایالت بوتا در آمریکا با هدف پی بردن به خصوصیات اکولوژیکی و رفتار آن ها در اکوسیستم، انجام گرفت (10). گریم و همکاران[5] (1987) گزارش آت اکولوژی تمام گونه های منطقه شفیلد بریتانیا که نتیجه یک کار 6 ساله بود منتشر کرد، این مطالعه که در قالب یک کار تیمی انجام گرفته بود استاندارد مناسبی را برای مطالعه آت اکولوژی ارائه نمود (17). دوک[6] (1983) و هیکمن[7] (1993)، آت اکولوژی گونه Cenchrus ciliaris را مورد بررسی قرار دادند (35). موسوی (1390) آت اکولوژی گیاه مرتعی گونه Caragana grandiflora را در استان آذربایجان غربی مورد مطالعه و بررسی قرار داد (40). بوم شناسی فردی گونه Vicia villosa در استان کهگیلویه و بویر احمد توسط طویلی و همکاران (1389) مورد مطالعه قرار گرفته شد (42). مطالعه بوم شناسی فردی گونه درمنه قرمز (Artemisia turanica Krasch) در مراتع قشلاقی استان خراسان شمالی توسط جنگجو و همکاران (1389) انجام شد (22). ظریف کتابی و همکاران (1389)، گونه Melica persica Kunth را در منطقه خراسان مورد بررسی قرار دادند (46). احمدخانی و همکاران (1390)، در بررسی کیفیت علوفه گونه مرتعی Galium verum بیان می کند که این گونه جزو گونه های خوشخوراک بوده و بیشترین میزان کیفیت علوفه در مرحله رشد فعال می باشد (3). مظفریان (1386)، بیان می کند Galium یکی از بزرگترین جنس های تیره Runase بوده که بر اساس آخرین منابع علمی در ایران حدود 50 گونه گیاه علفی چندساله و یکساله وجود دارد. اغلب گونه های یکساله آن علف های هرز اراضی زراعی و آیش بوده و گونه های دائمی آن در مراتع کوهستانی پراکنده اند (31). صفی خانی و همکاران (1383)، در بررسی فلوریستیک و تعیین اشکال زیستی گیاهان منطقه حفاظت شده خان گرمز در استان همدان به این نتیجه رسیدند که گونه Galium verum در این تحقیق طبق اسامی تاکسونومی های شناسایی شده از این منطقه جزء همی کریپتوفیت ها می باشد (36). صباغی و همکاران (1383)، در شناسایی گیاهان مورد استفاده زنبور عسل و تعیین جذابیت آن ها در منطقه شمال شهرستان دماوند به این نتیجه رسیدند که گونه Galium verum در این بررسی فرم رویشی آن از نوع گیاه علفی پایا بوده و میزان فعالیت زنبوری گیاه از 4 درجه حدود 3 می باشد و نوع فعالیت زنبور از نظر جمع آوری به صورت گرده می باشد (35). چرخچیان و همکاران (1387)، در معرفی فلور منطقه الموت استان قزوین برای اولین بار گونه های گیاهی منطقه الموت بین سال های 1385 تا 1375 جمع آوری و شناسایی کردند که در این بررسی گونه Galium verum نیز وجود دارد که این گونه جزء گیاهان دارویی طبقه بندی شده و شکل زیستی آن همی کریپتوفیت و منطقه رویشی آن ایرانی تورانی و اروپایی سیبری می باشد (11). با توجه به موارد بالا مشاهده می شود که در زمینه بوم شناسی فردی گونه مرتعی Galium verumتحقیقات خاص و جامعی انجام نشده است که ضرورت انجام این تحقیق را به اثبات می رساند. دستیابی به ویژگی های رویشگاهی و خصوصیات فردی این گونه مرتعی که از دستورالعمل طرح ملی آت اکولوژی شاهمرادی (1389) استفاده شد که از جمله اهداف تحقیق حاضر است که می تواند امکان کاربرد صحیح آن را در احیاء و اصلاح پوشش گیاهی مراتع را فراهم نماید. تحقیق حاضر اولین تحقیق کاربردی درباره گونه مرتعی شیرپنیر است و به دلیل اینکه این گونه جزو گونه های خوشخوراک در ارتفاعات بالاتر از سطح دریا می باشد بی تردید نتایج این تحقیق کاربردهای فراوان در حفظ این گونه در مدیریت صحیح مراتع، تعیین زمان مناسب برای جمع آوری بذور و چرای دام ها و نیز تعیین شرایط بهینه رویشگاهی این گونه خواهد داشت.

مواد و روشها

مشخصات منطقه مورد بررسی

منطقه مطالعاتی در استان آذربایجان غربی، منطقه دره شهداء در محدوده جغرافیایی ′′35 ′06 ْ45 تا ′′30 ′07 ْ45 طول شرقی و ′′05 ′17 ْ37 تا ′′45 ′18 ْ37 عرض شمالی قرار دارد. مساحت منطقه مورد مطالعه 3/243 هکتار بوده که در جنوب شهرستان ارومیه و در 35 کیلومتری جاده ارومیه - اشنویه قرار گرفته است (شکل1). ارتفاع از سطح دریا منطقه مطالعاتی در پائین ترین نقطه حوزه 1400 و در بالاترین قسمت 2100 متر می باشد. اقلیم منطقه به روش دومارتن گسترش یافته، نیمه خشک فراسرد با میانگین درجه حرارت سالانه 89/11 سانتی گراد و متوسط بارندگی سالانه 72/281 میلی متر می باشد.

شکل 1-- نقشه موقعیت رویشگاه گونه Galium verum در دره شهداء استان آذربایجان غربی

روش کار

ابتدا با استفاده از منابع و نقشه های موجود و بازدید های صحرایی، رویشگاه های این گیاه در نقاط مختلف آذربایجان غربی مشخص و با توجه به شرایط اقلیمی و آب هوای منطقه ای، ناحیه دره شهداء در ارومیه به عنوان سایت مطالعاتی انتخاب و در سه طبقه ارتفاعی 1600-1400،1800-1600،1800<

مورد بررسی قرار گرفت. مشخصات مربوط به شیب، جهت های جغرافیایی و ارتفاع با به کارگیری نقشه های توپوگرافیک و به کمک نرم افزار GIS و انجام بازدیدهای صحرایی استخراج گردید (شکل2و3). برای بررسی مقدار بارندگی و دما از نزدیکترین، هم ارتفاع ترین و هم جهت ترین ایستگاه هواشناسی (ارومیه) استفاده و منحنی آمبروترمیک آن

شکل 2- نقشه طبقات شیب دره شهداء در استان آذربایجانغربی

شکل 3- نقشه طبقات جهت جغرافیایی دره شهداء در استان آذربایجانغربی

ترسیم شد. اقلیم رویشگاه نیز با استفاده از نقشه های اقلیمی استان با روش دومارتن توسعه یافته تعیین شد. جهت انجام بررسی ها در سایت مطالعاتی مطابق با دستورالعمل طرح ملی آت اکولوژی شاهمرادی (1389)، در هر موقعیت جغرافیایی شمال، شمال شرقی، شرق و غرب در هر طبقه ارتفاعی 3 ترانسکت 100 متری در جهت شیب به طور تصادفی سیستماتیک در نظر گرفته شد و نیز روی هر ترانسکت تعداد 10 نقطه با فواصل تصادفی برای پلات گذاری مدنظر قرار گرفت. با توجه به نوع پوشش از پلات های 1×2 مترمربعی طی روش حداقل سطح استفاده شد. درصد پوشش تاجی، تراکم، تولید و فراوانی در هر پلات و در هر طبقه ارتفاعی در موقعیت های جغرافیایی مختلف تعیین شد و بررسی موقعیت جنوب رویشگاه به دلیل شرایط نامساعد و خاص سایت مطالعاتی مقدور نشد. به منظور تعیین درصد نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کلسیم، پروتئین خام و ماده خشک گیاهی در هر مرحله رشد فعال، گلدهی و بذردهی تعداد 3 تکرار در هر طبقه ارتفاعی که هر تکرار برابر با 10 پایه گیاهی است به صورت تصادفی سیستماتیک در جهت شمال رویشگاه برداشت گردید و سپس نمونه های گیاهی جهت اندازه گیری به آزمایشگاه انتقال گردیدند. در وسط هر ترانسکت یک پروفیل خاک در سه طبقه ارتفاعی تا عمق 30-0 سانتی متری طی دستورالعمل فنی طرح ملی آت اکولوژی برای مطالعه خاک و اندازه گیری ها برداشت گردید. برای پی بردن به سیستم ریشه دوانی گیاه، 10 پایه به صورت تصادفی از گونه مورد مطالعه انتخاب و خاک اطراف ریشه به طور دقیق برداشته شد و سپس عمق ریشه ها مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت. در حین بررسی های صحرایی لیست گونه های که حضور چشمگیری داشتند به عنوان گونه های همراه مشخص شد. برای بررسی فنولوژی گونه، بازدید از پایه های گیاه مرتعی در فواصل زمانی 7 الی 10 روزه طی دستورالعمل فنی طرح ملی آت اکولوژی صورت گرفت و مراحل شروع جوانه زنی، رشد رویشی، ظهور گل، گلدهی، رسیدن بذر، ریزش بذر و رکود گونه در منطقه مطالعاتی ثبت گردید، قابل ذکر است در زمانیکه گیاه در رشد فعال به سر می برد بازدید بییشتری صورت گرفت. پس از جمع آوری بذر از رویشگاه با استفاده از ترازوی دیجیتال وزن هزاردانه گیاه مورد نظر در آزمایشگاه تعیین و قوه نامیه آن اندازه گیری شد. ارزش رحجانی گونه مورد بررسی با استفاده از روش زمان سنجی مورد مطالعه قرار گرفت. به منظور تجزیه و تحلیل داده های جمع آوری شده از آزمون تجزیه واریانس و برای مقایسه میانگین داده ها از آزمون دانکن به کمک نرم افزار SPSS استفاده شد.

ویژگی های اقلیمی

طبق روش دومارتن اقلیم رویشگاه گونه مورد مطالعه جزء اقالیم نیمه خشک طبقه بندی می شود که در مجموع می توان اقلیم منطقه را نیمه خشک فراسرد معرفی نمود. متوسط بارندگی سالیانه آن در طی مدت سال های 1389-1378 حدود 72/281 میلی متر بوده که حداقل آن به سال 1380 با 1/230 میلی متر و حداکثر آن مربوط به سال 1385 با 6/368 میلی متر می باشد. بیشترین میزان بارندگی ها طبق منحنی آمبروترمیک مربوط به آبان ماه بوده و کمترین آن مربوط به مرداد ماه می باشد و میانگین سالانه دما مهمترین پارامتر اقلیمی دما محسوب می- گردد که در حدود 89/11 درجه سانتی گراد است و ماکزیمم مطلق دما برابر با 2/39 درجه سانتی گراد مربوط به مرداد ماه و همچنین مینیمم مطلق دما برابر با 2/18- درجه سانتی گراد در دی ماه می باشد. میانگین رطوبت نسبی سالیانه برحسب درصد در این حوزه 78/58% می باشد. ماکزیمم روزهای یخبندان در این مدت در دی و بهمن ماه و مینیمم آن در این مدت مربوط به ماه های اردیبهشت تا مهر ماه بوده که یخبندان نداشته است و درمجموع میانگین روزهای یخ بندان در هر سال 40 روز می باشد (شکل4).

شکل 4- منحنی آمبروترمیک منطقه مورد مطالعه در سال های78-89

نتایج

ویژگی های خاک رویشگاه

بررسی وضعیت خاک رویشگاه گونه مورد مطالعه نشان داد که میزان اسیدیته بین 29/7-17/7، هدایت الکتریکی بین 66/0-44/0 دسی زیمنس بر متر در نوسان می باشد. نتایج حاصل از مطالعات خاک حاکی از آن است که بافت خاک از نوع سیلتی- رسی- آهکی می باشد. طبق نتایج بدست آمده که در جدول (1) مشاهده می شود بین اسیدیته، هدایت الکتریکی، کربن آلی، نیتروژن، کلسیم و پتاسیم در سه طبقه ارتفاعی اختلاف معنی داری وجود ندارد، در حالی که بین اشباعیت، رس، آهک، ماسه، سیلت و فسفر اختلاف در طبقات دیده می شود، یعنی می توان گفت تغییر ارتفاع بر این عناصر تأثیرگذار است.

جدول 1- مقایسه خصوصیات خاک Galium verum در ارتفاعات مختلف

خصوصیات

ارتفاع از سطح دریا

1600-1400 1800-1600 1800<

آمار F

اسیدیته ^a46/0±24/7 ^a296/0±29/7 ^a371/0±173/7 477/2

هدایت الکتریکی (dsm/1) ^a37/0±44/0 ^a493/0±42/0 ^a105/0±66/0 458/3

کربن آلی (درصد) ^a48/0±77/2 ^a358/0±82/2 ^a29/0±88/1 88/1

اشباعیت (درصد) ^a66/1±66/51 ^a76/1±33/46 ^b2±38 ^**39/14

آهک (درصد) ^a50/0±93/10 ^b58/1±26/20 18/2±83/45 ^**38/129

رس (درصد) ^a45/1±33/38 ^a33/0±66/35 ^b33/0±33/27 ^**33/42

ماسه (درصد) ^a33/0±33/11 ^b33/1±33/20 ^c88/0±66/34 ^**79/155

سیلت (درصد) ^a45/1±33/50 ^b52/1±44 ^c1±38 ^**95/20

نیتروژن (درصد) ^a04/0±27/0 ^a03/0±282/0 ^a02/0± 187/0 90/1

فسفر (Kg/mg) ^a49/5±26/12 ^b11/5±9/31 ^a65/0± 43/5 ^*97/9

کلسیم (Lit/me) ^a46/0±53/4 ^a81/0±26/4 ^a92/0±13/5 8/ 0

پتاسیم (Kg/mg) ^a11/155± 33/555 ^a30/98± 551 ^a35/38±33/257 194/2

**: معنی دار در سطح 1% *: معنی دار در سطح 5%

ویژگی های پوشش گیاهی

مقادیر این ویژگی ها در ارتفاعات و جهت های جغرافیایی در جداول 3، 4، 5 و 6 مشاهده می شود به طوری که بیشترین میزان تراکم، درصد تاج پوشش و وزن خشک در طبقات ارتفاعی 1600-1400 دیده شد که بیشترین مقدار آن مربوط به جهت شمال

جغرافیایی می باشد و در هر 4 موقعیت جعرافیایی با افزایش ارتفاع این مقادیر ها کاسته می شود. افزون بر این ویژگی ها گیاهان همراه گونه G. verum مطابق جدول 2 می باشد.

جدول 2- لیست گیاهان همراه موجود در منطقه مورد مطالعه

نام علمی	ردیف	نام علمی	ردیف	نام علمی	ردیف
Phlomis tuberosa L.	37	Festuca ovina L	19	Acanthophyllum.	1
Phlomis cancellata Bunge	38	Festuca arundinacea Schreb.	20	Achillea millefolium	2
Poa bulbosa L.	39	Gundelia turnefortii.	21	Agropyrom cristatum(L).	3
Rosa canina L.	40	Helichrysum plicatum.	22	Agropyrum intermedium	4
Salvia multicaulis	41	Hordum bulbosum L.	23	Agropyrum trichophorum	5
Sanguisorba minor	42	Hypericum perforatum L.	24	Agropyron libanoticum	6
Scariola Orientalis	43	Ixiolirion tataricum	25	Artemisia incana(L.)	7
Smyrnium cordifolium	44	Koeleria cristata	26	Bromus danthoniae	8
Stipa barbata Desf	45	Marrubium parriflorum.	27	Bromus tomentellus Boiss.	9
Stachys inflate Benth	46	Marrubium crassidens Boss.	28	Bromus japanicus Thunb.	10
Teucrium polium L.	47	Medicago rigidula	29	Campanual glomerata.	11
Thymus kotschyanus	48	Medicago sativa L.	31	Cerasusincana	12
Thymus pubescens	49	Melica persica Kunth	31	Centaurea virgate Lam.	13
Thymus migricus	50	Noaea mucronata(Forsk).	32	Crucianella gilanica	14
Thymus Sp.	51	Onosma bulbotrichum.	33	Cotoneaster ovate pojark.	15
Vicia villosa.	52	Onosma microcarpum.	34	Dianthus tabrisianus	16
Ziziphora tenuir L.	53	Opopanax hispidus	35	Ephedra major Host	17
Ziziphora clinopodioides.	54	Pimpinella tragium	36	Ferula orientalis	18

جدول 3- مشخصات پوشش گیاهی Galium verum در جهت شمال منطقه مورد مطالعه

ارتفاع

از سطح دریا (متر)

تراکم

در هکتار

تاج پوشش

درصد هر پایه گونه در متر مربع

تولید

مترمربع در هکتار

1600-1400

1800-1600

1800<0

6800

2300

300

57/2

82/0

06/0

49/47

20/15

42/1

جدول 4- مشخصات پوشش گیاهی Galium verum در جهت شمال شرقی منطقه مورد مطالعه

ارتفاع

از سطح دریا (متر)

تراکم

در هکتار

تاج پوشش

درصد هر پایه گونه در متر مربع

تولید

مترمربع در هکتار

1600-1400

1800-1600

1800<0

4600

2600

660

82/1

86/0

08/0

41/29

52/15

13/3

جدول 5- مشخصات پوشش گیاهی Galium verum در جهت غرب منطقه مورد مطالعه

ارتفاع

از سطح دریا (متر)

تراکم

در هکتار

تاج پوشش

درصد هر پایه گونه در متر مربع

تولید

مترمربع در هکتار

1600-1400

1800-1600

1800<0

4500

2500

160

68/1

68/0

01/0

99/27

00/12

62/0

جدول 6- مشخصات پوشش گیاهی Galium verum در جهت شرق منطقه مورد مطالعه

ارتفاع

از سطح دریا (متر)

تراکم

در هکتار

تاج پوشش

درصد هر پایه گونه در متر مربع

تولید

مترمربع در هکتار

1600-1400

1800-1600

1800<0

4100

1600

330

39/1

48/0

04/0

99/20

72/7

35/1

ویژگیهای فنولوژیکی گیاه

مطالعه فنولوژیکی گونه مرتعی Galiumverum نشان داد که این گیاه از اواخر اسفند ماه به علت گرم شدن هوا و کاهش رطوبت، شروع به جوانه زنی و رشد ابتدایی نموده و با گذشت زمان، به علت بالا رفتن درجه حرارت مراحل رشد رویشی خود را تا اوایل خرداد ادامه داده سپس از اواسط خرداد ماه وارد مرحله گلدهی می شود که تا اواخر تیر ماه به طول کشیده تا گیاه به رشد کامل گلدهی خود دست پیدا می کند. بعد از گذشت این مرحله گیاه وارد مرحله بذر دهی و تولید بذر شده که مرحله تشکیل بذر تقریباً از اواخر تیر ماه شروع شده و تا اواخر مرداد ماه ادامه می یابد و ریزش بذر نیز از اواخر مرداد تا اواسط شهریور ماه به طول می انجامد. پس از گذشت این مرحله و با گذر زمان دچار رکود و خواب تابستانی می شود. شروع رشد پائیزه عموماً اواخر مهر که بسته به شرایط رطوبتی و حرارتی اکثراً تا نیمه دوم آبان ماه به طول می انجامد و اواخر پاییز شروع خواب زمستانه است (جدول 7).

آذر

آبان

مهر

شهریور

مرداد

تیر

خرداد

اردیبهشت

فروردین

اسفند

بهمن

دی

خواب زمستانه

رشد پاییزه

ریزش بذر

رسیدن بذر

گلدهی کامل

ظهور گل

دوره رویشی

رشد فعال

شروع رویش

جدول7- طول مدت مراحل مختلف رشد گونه Galium verum

ارزش غذایی

با توجه به جداول 8، 9 و 10 بین عناصر مورد بررسی، در مرحله رشد فعال در سه طبقه ارتفاعی، بین نیتروژن، فسفر و پروتئین گیاهی اختلاف معنی دار مشاهده می شود که بیشترین مقادیر مربوط به ارتفاع 1600-1400 متر می باشد. در زمان گلدهی بین فسفر گیاهی در سه طبقه ارتفاعی اختلاف

معنی داری مشاهده شد که در ارتفاع 1600-1400 متری بیشترین میزان فسفر 293/0 درصد وجود داشت. در مرحله بذردهی بین فسفر و کلسیم گیاهی اختلاف معنی دار وجود دارد که بیشترین میزان فسفر و کلسیم مربوط به ارتفاع 1600-1400 متری است.

جدول 8- مقایسه خصوصیات اندام هوایی گونه Galium verum در ارتفاع های مختلف در مرحله رشد فعال

خصوصیات

ارتفاع از سطح دریا

1600-1400 1800-1600 1800<

آمار F

نیتروژن (درصد) ^a09/0±93/1 ^b06/0±63/1 ^b03/0±55/1 ^*18/8

فسفر (درصد) ^a01/0±40/0 ^b01/0±30/0 ^c00/0±22/0 ^**08/47

پتاسیم (درصد) ^a04/0±30/1 ^a01/0±17/1 ^a05/0±16/1 43/3

کلسیم (درصد) ^a17/0±33/1 ^a05/0±20/1 ^a00/0±10/1 19/1

ماده خشک (درصد) ^a 4/0±20/97 ^a15/0±30/97 ^a02/0±85/96 91/0

پروتئین خام (درصد) ^a61/0±08/12 ^b38/0±23/10 ^b19/0±7/9 ^*21/8

جدول 9- مقایسه خصوصیات اندام هوایی گونه Galium verum در ارتفاع های مختلف در مرحله گلدهی

خصوصیات

ارتفاع از سطح دریا

1600-1400 1800-1600 1800<

آمار F

نیتروژن (درصد) ^a054/0±46/1 ^a09/0±22/1 ^a09/0±16/1 456/3

فسفر (درصد) ^a03/0± 29/0 ^b01/0±21/0 ^b005/0±14/0 ^**704/12

پتاسیم (درصد) ^a07/0± 90/0 ^a03/0±74/0 ^a02/0± 73/0 76/3

کلسیم (درصد) ^a05/0±40/1 ^a03/0±26/1 ^a02/0±25/1 842/3

ماده خشک (درصد) ^a30/0±50/98 ^a03/0± 26/98 ^a08/0±05/98 49/1

پروتئین خام (درصد) ^a34/0±14/9 ^a60/0±66/7 ^a61/0±25/7 47/3

جدول 10- مقایسه خصوصیات اندام هوایی گونه Galium verum در ارتفاع های مختلف در مرحله بذردهی

خصوصیات

ارتفاع از سطح دریا

1600-1400 1800-1600 1800<

آمار F

نیتروژن (درصد) ^a07/0±36/1 ^a05/0± 46/1 ^b03/0±24/1 58/3

فسفر (درصد) ^a02/0±35/0 ^ab 01/0±28/0 ^b02/0±240/0 ^*34/6

پتاسیم (درصد) ^a008/0 ± 89/0 ^a04/0±80/0 ^a02/0±78/0 36/3

کلسیم (درصد) ^a15/0±70/1 ^b05/0±30/1 ^b02/0±25/1 ^*636/6

ماده خشک (درصد) ^a36/2±23/93 ^a96/4±66/91 ^a11/0±90/97 04/1

پروتئین خام (درصد) ^ab47/0±50/8 ^b34/0±16/9 ^a23/0±78/7 63/3

**: معنی دار در سطح 1% *: معنی دار در سطح 5%

در ارتفاع 1600-1400 متر در مراحل مختلف فنولوژیکی، بین نیتروژن، پتاسیم و پروتئین گیاهی اختلاف معنی دار مشاهده می شود (جداول 11، 12 و 13) که بیشترین مقادیر مربوط به مرحله رشد فعال می باشد. در طبقه ارتفاعی 1800-1600 متری در مراحل مختلف فنولوژیکی بجز کلسیم و ماده خشک در بقیه عناصر اختلاف معنی داری وجود دارد به طوری که بیشترین میزان نیتروژن، پتاسیم و پروتئین گیاهی در مرحله رشد فعال دیده می شود. در طبقه ارتفاعی 1800< متر در همه عناصر اختلاف معنی دار وجود دارد.

جدول 11- مقایسه خصوصیات اندام هوایی گونه Galium verum در مراحل فنولوژیکی در ارتفاع 1600-1400 متر

خصوصیات

مراحل مختلف فنولوژیکی

رشد فعال گلدهی بذردهی

آمار F

نیتروژن (درصد) ^a09/0±93/1 ^b05/0± 463/1 ^b07/0±36/1 ^**23/15

فسفر (درصد) ^a16/0±40/0 ^b03/0±29/0 ^ab02/0±35/0 72/4

پتاسیم (درصد) ^a04/0±30/1 ^b07/0 ±90/0 ^b00/0± 89/0 ^**986/22

کلسیم (درصد) ^a17/0±33/1 ^a05/0±40/1 ^a15/0±70/1 98/1

ماده خشک (درصد) ^ab4/0±20/97 ^b30/0± 50/98 ^a36/2±23/93 87/3

پروتئین خام (درصد) ^a61/0±08/12 ^b34/0±14/9 ^b47/0 ±50/8 ^**172/15

جدول 12- مقایسه خصوصیات اندام هوایی گونه Galium verum در مراحل فنولوژیکی در ارتفاع 1800-1600 متر

خصوصیات

مراحل مختلف فنولوژیکی

رشد فعال گلدهی بذردهی

آمار F

نیتروژن (درصد) ^a06/0±63/1 ^b09/0±22/1 ^ab05/0± 46/1 ^*87/7

فسفر (درصد) ^a01/0±30/0 ^b01/0±21/0 ^a01/0±28/0 ^*64/7

پتاسیم (درصد) ^a01/0±17/1 ^b03/0±74/0 ^b04/0±80/0 ^**51/45

کلسیم (درصد) ^a05/0±20/1 ^a03/0±26/1 ^a05/0±30/1 00/1

ماده خشک (درصد) ^ab15/0±30/97 ^b03/0± 26/98 ^a96/4±66/91 54/1

پروتئین خام (درصد) ^a38/0±23/10 ^b60/0±66/7 ^ab34/0±16/9 ^*913/7

جدول 13- مقایسه خصوصیات اندام هوایی گونه Galium verum در مراحل فنولوژیکی در ارتفاع 1800< متر

خصوصیات

مراحل مختلف فنولوژیکی

رشد فعال گلدهی بذردهی

آمار F

نیتروژن (درصد) ^a03/0±5/1 ^b09/0±16/1 ^b03/0±24/1 ^*823/10

فسفر (درصد) ^b003/0±22/0 ^a005/0±14/0 ^b02/0±24/0 ^**30/15

پتاسیم (درصد) ^a05/0±16/1 ^b02/0± 73/0 ^b02/0±78/0 ^**40/37

کلسیم (درصد) ^a00/0±10/1 ^b02/0±25/1 ^b02/0±25/1 ^**50/13

ماده خشک (درصد) ^a02/0±85/96 ^b08/0±05/98 ^b11/0±90/97 ^**19/59

پروتئین خام (درصد) ^a19/0±7/9 ^b61/0±25/7 ^b23/0±78/7 ^*83/10

**: معنی دار در سطح 1% *: معنی دار در سطح 5%

بررسی ریشه گیاه، تعیین قوه نامیه و وزن هزاردانه

به منظور بررسی ریشه دوانی گونة مذکور در بهار 1390، 10 پایه گیاهی به صورت تصادفی انتخاب و اطراف گونه ها حفر گردیدند و متوسط ریشه دوانی آن ها تا 5/0 متر و از نوع ریشه راست ملاحظه گردید. وزن هزار دانه بذرهای جمع آوری شده 52/0 گرم و میزان قوه نامیه بذور 92% برآورد شد.

درصد بهره برداری

از نظر ارزش رجحانی براساس نتایج بدست آمده بروش زمان سنجی با استفاده از دستگاه کرونومتر[8] این گونه نسبت به گونه های:Agropyron cristatum, Bromus tomentellus, Festuca ovina,Koeleria cristata&Onobrychis gaubae در دام های اهلی کوچک مثل گوسفند، بره، بز و بزغاله در فصل بهار (اواخر ماه خرداد) در ساعات صبح مورد سنجش قرار گرفت به طوریکه از 5 دقیقه انتخاب شده دام های کوچک بطور متوسط 4 دقیقه صرف چریدن روی گونه مورد مطالعه نمودند که در سطح 5 درصد از ارزش رجحانی و انتخاب غذایی معنی داری برخوردار است. یعنی ارزش رجحانی گونه مذکور برای گوسفند، بره، بز و بزغاله 80 در صد است.

بحث و نتیجه گیری

از بررسی های به عمل آمده چنین نتیجه گیری می شود که گونه Galium verum در دامنه ارتفاعی 1800-1400متر به صورت گونه دائمی و خوشخوراک، و در ارتفاعات کمتر به صورت علف هرز و غیرخوشخوراک در مزارع مشاهده می شود. مظفریان (1386)، بیان می کند Galium یکی از بزرگترین جنس های تیره روناس بوده اغلب گونه های یکساله آن علف های هرز اراضی زراعی و آیش بوده و گونه های دائمی آن در مراتع کوهستانی پراکنده اند. نوسان دمایی رویشگاه 5- تا 32 درجه سانتی گراد با متوسط درجه حرارت سالیانه 89/11 درجه سانتی گراد و متوسط بارندگی 72/281 میلی متر می باشد. مطالعات از نظر سازند زمین شناسی، آهکی روته قابل تشخیص می باشد. این گونه بیشتر در خاک هایی با اسیدیته 2/7 درصد، آهک و ماسه 20-10 درصد و در بافت های رسی، سیلتی با اشباعیت بالا و از نظر میزان فسفر خاک و هدایت الکتریکی به ترتیب 12% تا 32% ، 42/0 تا 44/0 دسی زیمنس بر متر و عمق متوسط تا نیمه عمیق تمایل بیشتری داشته و با تغییر هر یک از این عوامل پراکنش گونه کاهش می یابد. بررسی های مربوط به خاک در سه ارتفاع مختلف نشان می دهد که بین آهک، رس، ماسه، سیلت، فسفر و اشباعیت خاک در ارتفاعات گوناگون تفاوت معنی دار وجود دارد که با تحقیق محمدپوری نعیم (1388) در بررسی آت اکولوژی و کیفیت علوفه گونه Agropyron libanoticum که در همین منطقه مورد مطالعه بررسی شده مطابقت دارد. این گونه گیاهی در جهات شیب و طبقات ارتفاعی مختلف رویش دارد، ولی در جهت شمال جغرافیایی و در طبقه ارتفاعی 1600-1400 و شیب 0 الی 50 درجه درصد تراکم، تاج پوشش و وزن خشک بیشتر از جهت های جغرافیایی دیگر است. افزایش آهک و ماسه خاک باعث کاهش اشباعیت خاک و به تبعیت از آن میزان تولید، تراکم و تاج پوشش گیاهی کاهش می یابد. محمدپوری نعیم (1388) در بررسی آت اکولوژی گونه Agropyron libanoticum در منطقه دره شهداء اظهار داشت که بیشترین پراکنش این گونه در ارتفاعات و شیب های بالاتر می باشد و نیز گلدانساز و همکاران (1388) در بررسی بوم شناسی فردی گونه Eurotia Ceratoides در مراتع استپی ندوشن بیان کرد که با افزایش ارتفاع پراکنش گونه مورد مطالعه افزایش می یابد که با تحقیق روی گونه Galium verum مطابقت ندارد که دلیل آن، تفاوت در گونه مورد بررسی به شرایط بافت خاک می باشد. با بررسی هایی که از ژرفای ریشه دوانی گیاه شیرپنیر به عمل آمد، چنین نتیجه شد که ریشه گیاه تا عمق 50 سانتی متری نفوذ می کند. میزان قوه نامیه بذور 92% که نشان از درصد بالای جوانه زنی بذور این گونه می باشد. نتایج حاصل از مطالعات فنولوژیک بیانگر آن است این گونه از اواخر اسفند ماه شروع به رشد ابتدایی کرده و از اواسط خرداد ماه وارد مرحله گلدهی می شود. مرحله تشکیل بذر تقریباً از اواخر تیر ماه شروع شده و ریزش بذر نیز از اواخر مرداد تا اواسط شهریور ماه به طول می انجامد. پس از این مرحله گونه گیاهی دچار رکود می شود. شروع رشد پائیزه عموماً اواخر مهر که بسته به شرایط رطوبتی و حرارتی اکثراً تا نیمه دوم آبان ماه به طول می انجامد و اواخر پاییز شروع خواب زمستانه است. با توجه به مشاهدات بدست آمده در رویشگاه، مراحل مختلف فنولوژیکی در ارتفاعات، شیب ها و جهت های مختلف یکسان می باشد. میزان فسفر گیاهی با افزایش ارتفاع کاهش می یابد که دلیل این کاهش تأثیر عامل ارتفاع روی میزان فسفر گونه گیاهی است که با تحقیق محمدپوری نعیم (1388) در بررسی آت اکولوژی گونهAgropyron libanoticum در منطقه دره شهداء به دلیل تفاوت نوع گونه گیاهی مطابقت ندارد. در مرحله رشد فعال میزان نیتروژن و پروتئین گیاهی و در مرحله بذردهی میزان کلسیم گیاهی با افزایش ارتفاع کاهش می یابد که نشان از تاثیرپذیری مرحله بذردهی به ارتفاع از نقطه نظر کلسیم گیاهی می باشد که نظر نیتروژن و کلسیم با تحقیق گلدانساز و همکاران (1388) در بررسی بوم شناسی فردی گونه Eurotia Ceratoides در مراتع استپی ندوشن مطابقت دارد و از نظر میزان پتاسیم و ماده خشک در مراحل فنولوژیکی گونه مذکور با افزایش ارتفاع اختلاف معنی داری ملاحضه نشد که با تحقیق هویزه و همکاران (1388) در بررسی آت اکولوژی گونه مرتعی Cenchrus ciliaris و با تحقیق گلدانساز و همکاران (1388) در بررسی بوم شناسی فردی گونه Eurotia Ceratoides در مراتع استپی ندوشن مطابقت دارد. بیشترین میزان نیتروژن، پتاسیم و پروتئین گیاهی در طبقات ارتفاعی مختلف در مرحله رشد فعال است و کمترین مقدار در مراحل گلدهی و بذردهی بدست آمد که با تحقیق آذرنیوند (1387) در بررسی ویژگی های اکولوژیک گونه Smirnovia Iranica sabeti نتیجه گرفت با افزایش سن گیاه و در نتیجه افزایش نسبت ساقه به برگ و همچنین اجزایی نظیر سلول های کلانشیمی و لیگنین که تنها در مقدار اندک هضم پذیرند درصد نیتروژن کاهش می یابد مطابقت دارد. میزان فسفر گیاهی در سه طبقه ارتفاعی که بیشترین مقدار در مرحله رشد فعال و بذردهی و کمترین میزان در مرحله گلدهی وجود دارد که با تحقیق باغستانی و همکاران (1383) طی بررسی روی گونه Salsola orientalis در مراتع استپی یزد و ابرسنجی و شاهی (1387) در بررسی بوم شناسیHedysarum coronarium در مراتع گرگان مطابقت دارد. در طبقه ارتفاعی بالاتر از 1800 متر، میزان حساسیت گونه گیاهی به عامل ارتفاع افزایش یافته به طوری که میزان ماده خشک و کلسیم اختلاف معنی داری را نشان داده که کمترین میزان در مرحله رشد فعال مشاهده شد که با تحقیق باغستانی و همکاران (1383) طی بررسی روی گونه Salsola orientalis اظهار داشت بیشترین درصد کلسیم در مرحله رشد فعال وجود دارد مطابقت ندارد. بهترین زمان جمع آوری بذور این گونه اواسط تیر ماه می باشد. حفاظت و حمایت از رویشگاه های گیاه به منظور حفظ ذخائر ژنتیکی، جمع آوری بذر گیاه و کشت آن به منظور تکثیر و توسعه سطح رویشگاهی، جلوگیری از بهره برداری گیاه قبل از رسیدن بذر، رعایت اصل زمان چرای گیاه از جمله عواملی هستند که باید در بحث آت اکولوژی گونه Galium verum به طور جدی مدنظر قرار گیرند. اگر چه قابل ذکر است تعدادی از بذور که به وسیله سم دام به زیر خاک می رود ممکن است سال بعد سبز شده و به رشد خود ادامه دهند، ولی به دلیل چرای بی رویه در منطقه، گیاه شیر پنیر به بذر نمی نشیند یا اگر گیاه به بذر بنشیند بذر نرسیده به وسیله دام مورد تعلیف قرار می گیرد که بیان این موارد باعث انقراض این گونه مهم مرتعی در بعضی مناطق استان آذربایجان غربی شده است. در مجموع با توجه به ویژگی های پوش گیاهی و رویشگاهی این گونه در منطقه مورد مطالعه و مقایسه آن با مناطق دیگر می توان بیان کرد که گونه Galium verum بردباری نسبتاً وسیعی دارد و به سبب ویژگی های سازگاری که در آن وجود دارد و همچنین خوشخوراکی مطلوب می تواند به عنوان گونه ای مناسب برای احیای مراتع با آب هوای معتدل و خشک و نیمه خشک مورد استفاده قرار گیرد. همچنین زمان چرای دام باید به گونه ای تنظیم شود تا در زمان گلدهی کمترین آسیب به گیاه وارد شود و در تکثیر طبیعی آن اختلالی به وجود نیاید. بهترین زمان چرای این گونه گیاهی اواخر دوره رشدفعال مصادف با اوایل گلدهی را می توان در نظر گرفت. زیرا در این زمان گیاه هم از نظر تولید و هم از نظر صفات کیفی در شرایط مطلوبی قرار دارد و در اثر چرای دام کمتر خسارت می بیند به شرط آنکه سیستم های چرایی مناسب جهت دادن فرصت زادآوری، رشد مجدد و تجدید قوا به گیاه در مرتع اعمال گردد و تعداد دام بر اساس ظرفیت واقعی و توان مرتع در نظر گرفته شود.

سپاسگذاری

به مصداق حدیث شریف «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق» وظیفه خود میدانم از جناب آقای مهندس یونس احمدخانی، مهندس حمید زراعتی، مهندس یوسف صفایی، مهندس حسن کاظم زاده، مهندس چنگیز قلی زاده، مهندس جعفر قلی زاده و مهندس سجاد جلیل نژاد و موسسه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان غربی و همه کسانی که در انجام این تحقیق مرا یاری نمودند تشکر و قدردانی می نمایم.

references

1. Abolghasemi, M., A.A. Shahmoradi & N. baghestani, 2008. Autoecology species Stipa grostis pennata in Yazd province. Journal of Research Desert and Grassland, Volume 16 (2), pp. 261-254.

2. Abrsnjy, G., 2008. Determine forage guality Hedysarum coronarium in various stages of phenology. Journal of Research and construction, 78, pp. 51-55.

3. Ahmdkhani, R., A. Ariapour, A. Ahmadi & H.R, Mehrabi, 2011. Effect of phenological stages and height classes on the quality of pasture forage species Galium verum in Martyrs Valley West Azarbaijan province. Iran Journal of natural ecosystems, Year 2, Issue 2.

4. Ardakani, M., 2006. Ecology. Tehran University Press.

5. Aria, Kh. & R. Asadpour. 2010. Review some ecological characteristicsOriganum vulgare in the province Hormozgan. Journal of Range, Year 4, Number 4, Winter 2010, pp. 501-494.

6. Arzani, H., H. Piri Sahragard, J. Turkan & k. Saedi, 2009. Comparison of phenological stages on forage quality of rangelands species in rangeland of Saral kordestan. Journal of Range, Year 4, Number 2, Summer 2009, pp. 167-160.

7. Azrnivnd, H., 1999. Ecological study range of species Smirnovia iranica sabeti. PhD thesis, School of Natural Resources, Tehran University.

8. Baghestani, N., 1996. Relations vegetation and soil In rangelands arid and semi arid areas. Research institute of forests and rangelands, No. 146.

9. Baghestani, N., H, Arzani, M. zare & J. Abdullahi, 2004. Study forage quality important species of steppe rangelands of Yazd Poshtkuh. Journal of Research desert and grassland, Volume 11, Issue 2, pp. 138-162.

10. Blaisdell, J.P & J.F. pechanec .1949. Effects of herbage removal at variusdates on vigor of bluebuch wheatgrass and arrow leaf balsamroot. Ecol. 30: 298-305.

11. Chrkhchyan, M., A. Akbari nia & S. Abtahi, 2008. Introduced flora Alamut Qazvin province. Journal of Research and construction, No. 81 Winter 2008.

12. Duke, J.A., 1983. Cenchrus ciliaris L. Hand book of Energy Crops. Unpublished.

13. Fagih, A.R., R. Ebadi, H. Nazaryan & M. Norouzi, 2004. Determination Attractiveness of different plant species for Honeybees in the areas of Khansar and Fereidan. Volume 36, Issue 3, pp. 536-521.

14. Fakhyrh, A., A.R. Shahriari, S. Nori & A. Phlvanrvy, 2010. Survey Autoecology species Demostachiya bipinnata in sistan Plain. The scientific and Research journal of Iranian society of range management, the fourth year (1), pp. 71-60.

15. Goldansaz, M., 2008. Autoecology Eurotia ceratoides in pastures Nadooshan Yazd. MS Thesis Islamic Azad University of Tehran Research.

16. Goldansaz, M., H. Azrnyvand, M. Jafari & M.A. Zare Chahvky, 2009. Ecology of individual species Eurotia ceratoides in pastures Nadooshan steppe. Journal of Range, Third Year, No. IV, pp. 578-571.

17. Grim, J.P., J.G. Hodgeson & R. Hunt, 1987. Comparative plant ecology a Fanctionl approach to common British species.

18. Heady, H. F & R. Dennis Child. 1994. Rangeland Ecology and Management. West View Press,USA. 520 pages.

19. Hickman, J.C., 1993. The Iepson manual: plants of California. University Of California.

20. Holechek, J. L., C.H. Herbel & R.D. Pieper, 2001. Range Management Principles and Practices. Prentice Hall Pub.USA.forth Edition. 587 pages.

21. Hoveizeh, H & A.A. Shahmoradi, 2009. Autoecology species Cenchrus ciliaris in Khuzestan province. Journal of Research desert and grassland, Volume 16 (2), pp. 208-200.

22. Jangjo, M., A. Bozorgmehr & F. Noadost, 2010. Ecology of individual species of Artemisia turanica Krasch in North Khorasan Province Gheshlaghi Pastures. Rangeland Journal, Year 4, Number 4, Winter 1389, pp. 551-540.

23. Kardavani, P., 2003. Soil Geography. Tehran University Press.

24. Kaya, Y & O. Akskal, 2007. The morphological and autecological properties of salvia rosifolia. (Lamiaceae) grown in Erzurum and its Environs in Turky. Pakistan journal of Biological sciences, 10(13): 2178-2184.

25. Kazanov. O., H.H. Vernik, R.S. Rakhimov & V.T. Tadziev, 1989. Results Of plant relation Studies on rangelands of the fergana adyrs of Uzbekistan. Problems of deseart development, No 2:2, 75.

26. McDonald, P., R.A. Edwards, J.F.D. Green halgh & C.A. Morgan, 1996. Animal Nutrition. 5^th ed. Longman. London.

27. Minson, D.j., 1987. Estimation of the nutritive value of forage, inTemperate pasture, their production, use and management, Eds.J.L.Wheeleer, C.J. pearson and G.E. Roberts, Australian Wool Corporation, pp: 415-422.

28. Mogaddam, M., 2005. Pasture and Range Management. Tehran University.

29. Moghimi, J., 2005. Some introduced species for pasture and rangeland reform in Iran. Aaron Publishing.

30. Mokhtari Gadim, S., 2010. Byvsystmatyk study Species of the genus (Galium) of the Dark (Rubiaceae) in North-East Iran. Iran dock site.

31. Mozaffarian, V., 2007. Names of cultures of Iranian plants.

32. Muhammadpori Naeem, Sh., 2009. Ecology and the quality of Forage Agropyrun libanoticum in Nezh Valley Uromia. MS Thesis Islamic Azad University of Tehran Research.

33. Norton, W & M.H. Waterfall, 2000. The nutrient value of tipunatiou and calliandra calochrasus as supplements to low-guality straw for goats, Small Ruminant Research, 38,pp: 175-182.

34. Qeytory, M., 2005. Review some Ecological characteristics Jashyr plant. MS Thesis University TTC Department of Natural Resources.

35. Sabaghi, Sh., H. Nazaryan & Gh. Tahmasebi, 2001. Used to identify plants Honeybee And determine Attraction in the region Northern city of Damavand. Research in livestock and aquaculture, No. 65 Winter 87.

36. Safi Khani, k., M.R. Rahiminejad & R. Klondy, 2004. Floristic survey and the life forms of plants protected Area in Khan Grmz. Journal of Research and Construction, No. 70.

37. Saghafi Khadem, F., H. Amir Abedizadeh & b. Gholami, 2004. Review of pasture plant habitats.

38. Sanjari, S., 2010. Practical Guide to ARC GIS.

39. Schellberg, B. M., W. Moseler Kuhbauch & I. F. Rademacher, 1999. Long- term effect of fertilizer on soil nutrient concentration, yild, forage guality and floristic composition of a hay meadow in the eifel mountains, Germany, of Grass & Forage Science 54(3), 195-207.

40. Seyedmosavy, M. S, 2011. Autoecology pasture plant species Caragana grandiflora in the City of West Azarbaijan province. MS Thesis, Islamic Azad University Nor.

41. Sharifi Yazdi, M., A.A. Shahmoradi & S. Zarekia, 2007. Autoecology species Ferula oopoda in pastures Kerman province. Journal of Research Desert and Grassland, Volume 15 (4), pp. 447-454.

42. Tavili, A., A. Shafiee, H. Pozesh, A. Farajollahi, M. Saberi & A.A. Shahmoradi, 2010. Ecological study of individual Vicia villosaspecies in the province Kohgiluyeh Boyer Ahmad. Journal of Range, Year 4, No. 3, pp. 433-422.

43. Vallentine, J. F, 2001. Grazing Management, San Diego, Academic Press. P.350.

44. Yazdi Samadi, B., 2002. Statistical design of agricultural research. Tehran University Press.

45. Zare Kia, S. & R. omid Beigi, 2006. Autoecology of species Silybum marianum in Mazandaran province. Journal of Medicinal and Aromatic Plants of Iran, Volume 22 (2), pp. 139-135.

46. Zrrif Ketabi, H., A.A. Shahmoradi, M. Dashti, A. Paryab, Gh. Ybmrod & S. Zare Kia, 2010. Autoecology species Melica persica Kunth in Khorasan region. Journal of Research desert and grassland of Iran, Volume 17, No. 3, pp. 430-421.

[1]- * مسئول مکاتبات و کارشناس ارشد مرتعداری، اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان غربی، ایران.

Reza_ahmadkhan@yahoo.com، تلفن: 09141601998

[2] - عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بروجرد، گروه منابع طبیعی، بروجرد، ایران.

[3] - Kaya & Aksakal

[4] - Blaisdell & Pechanec

[5] - Grim

[6] - Duke

[7] -Hickman

[8]-Chronometer method

مراجع