مضامین تمثیلی در اشعار ناصر خسرو

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 1، دوره 9، شماره 33، آبان 1396، صفحه 8-19   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سیّد احمد حسینی کازرونی^{* 1}؛ لیلا خیاطان²

¹استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر- ایران

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول، ایران

چکیده

 تمثیل جزء اصطلاحاتی است که حوزه‌ی معنایی وسیعی را در بر می‌گیرد، اما در شعر و بلاغت فارسی عمدتاً در سه حوزه‌ی تشبیه، ضرب المثل و روایت‌های داستانی یا آلیگوری به کار رفته است. از طرفی خاستگاه تمثیل را بیشتر در فلسفه و کلام دانسته‌اند تا خود ادبیات؛ از این رو رابطه‌ی آن با متون خرد گرا یک رابطه‌ی مستقیم است. در تاریخ ادبیات فارسی، حکیم ناصر خسرو قبادیانی شاعر قرن پنجم هجری یکی از برجسته‌ترین تولیدکنندگان متن‌هایی است که از مضامین تمثیلی به ویژه در اشعارش به شکل قابل توجهی استفاده کرده است و این از دیدگاه نقد ادبی قابلیت تحلیل و بررسی بسیار دارد. در این مقاله میزان گرایش ناصر خسرو به استفاده از انواع تمثیل و مضامین تمثیلی نشان داده شده است و از طرفی تأثیر مبانی فکری و عقیدتی دستگاه اسماعیلیه در چگونگی به کارگیری این مضامین واکاوی شده است. ناصر خسرو در اشعارش عمدتاً از تشبیه تمثیلی و روایت‌های داستانی یا آلیگوری نسبت به دیگر اشعار تمثیل استفاده کرده است. در تمثیل‌های او لایه‌ی بیرونی یا روساخت قصه و تشبیه مجموعه‌ای است از تصاویر، اشخاص، اشیا و اعمالی که در زیر ساخت خود یک پیام اخلاقی یا تعلیمی و یا یک ایده‌ی ذهنی را در بر دارد.

کلیدواژه‌ها

تمثیل؛ ناصرخسرو؛ دیوان اشعار؛ مضامین تمثیلی؛ بلاغت فارسی

مراجع

1. برتلس. ی. ا (1346) ناصر خسرو و اسماعیلیان، ترجمه یحیی آرین پور، تهران: بنیاد فرهنگ ایران
2. بهبهانی، مرضیه (1387) تمثیل، آیینه­ی اجتماع، فصلنامه­ی ادبیات عرفانی و اسطوره­های شناختی، سال 4، شماره 13
3. پور نامداریان، تقی (1386) رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی و فرهنگی، چ ششم
4. دفتری، فرهاد (1375) تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: فرزان روز
5. سپه وند، عزت الله (1391) هرمنوتیک، ادبیات، گفتگو با متن، تهران: علم
6. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372) صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه، چ پنجم.
7. شمیسا. سیروس (1390) بیان، تهران: انتشارات میترا، چاپ اول از ویراست چهارم
8. ضیف، شوقی (1383) تاریخ و تطور علوم بلاغت، ترجمه: محمدرضا ترکی، تهران: سمت
9. فتوحی، محمود (1386) بلاغت تصویر، تهران: سخن
10. فرای. نورتروپ (1388) رمز کل: کتاب مقدس و ادبیات، ترجمه‌ی صالح حسینی، تهران: نیلوفر، چ دوم
11. قدامه بن جعفر (1385) نقد شعر، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: پرسش، چ دوم
12. محسنی و صراحتی جویباری، مرتضی و مهدی (1393) محور عمودی خیال در قصاید ناصر خسرو،
13. مجله‌ی علمی و پژوهشی جستارهای ادبی، شماره 184
14. محقق، مهدی (1344) تحلیل اشعار ناصرخسرو، تهران: دانشگاه تهران
15. مشرف، مریم (1389) جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن
16. مک کوئین، جان (1389) تمثیل،. ترجمه حسن افشار، مرکز
17. ناصر خسرو (1393) دیوان اشعار، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، چ نهم
18. --------، (1363) جامع الحکمتین، تصحیح محمد معین و هنری کربین، تهران: کتابخانه طهوری، چ دوم
19. هانسبرگر، آلیس. سی (1380) ناصر خسرو، لعل بدخشان، ترجمه‌ی فریدون بدره ای، تهران: فرزان روز
20. هوف، گراهام (1365) گفتاری درباره‌ی نقد، ترجمه نسرین پروینی، تهران: امیرکبیر