اثر آرایش کاشت بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه‏ی سه رقم ماش (Vigna radiata L.) در شرایط آب و هوایی شمال خوزستان

دوفصلنامه ی علوم به زراعی گیاهی

مقاله 1، دوره 6، شماره 1، شهریور 1395، صفحه 1-10   

چکیده

تغییرات ساختاری پوشش گیاهی می‏تواند به عنوان راهکاری برای دستیابی به پتانسیل تولید مطلوب ارقام ماش به شمار آید. از این رو به منظور بررسی امکان حصول پتانسیل عملکرد مطلوب ارقام ماش، این آزمایش در تابستان سال 1389 در منطقه ی میان آب شهرستان شوشتر به صورت کرت‏های خرد شده در قالب طرح بلوک‏های کامل تصادفی با چهار تکرار انجام شد. در این آزمایش فاصله‏ی بین ردیف‏ها (30، 45، 60 و 75 سانتی متر) به عنوان فاکتور اصلی و ارقام ماش (پرتو، گوهر و هندی) به عنوان فاکتور فرعی قرار داشتند. در این پژوهش تراکم ثابت و 133 هزار بوته در هکتار در نظر گرفته شد. نتایج نشان داد که فاصله ی بین ردیف بر عملکرد دانه و تعداد غلاف در بوته در سطح احتمال خطای یک درصد معنی دار گردید و بیشترین عملکرد دانه و تعداد غلاف در بوته در فاصله‎ی بین ردیف 45 سانتی متر به ترتیب با میانگین 2932 کیلوگرم در هکتار و تعداد 66/35 به دست آمد. تفاوت رقم پرتو از لحاظ عملکرد دانه، تعداد دانه در غلاف و تعداد غلاف در بوته با سایر ارقام در سطح احتمال خطای یک درصد معنی‎دار بود. برهمکنش فاصله‎ی بین ردیف و رقم بر تعداد غلاف در بوته در سطح احتمال خطای پنج درصد معنی دار شد. همچنین بالاترین همبستگی مثبت و معنی دار بین عملکرد دانه با تعداد غلاف در بوته به دست آمد. به طور کلی، فاصله‏ی بین ردیف 45 سانتی متر مناسب ترین فاصله‏ی بین ردیف و رقم پرتو مناسب ترین رقم در این پژوهش ارزیابی شد.

کلیدواژه‌ها

فاصله ردیف؛ ماش؛ عملکرد دانه؛ تعداد غلاف در بوته

اصل مقاله

اثر آرایش کاشت بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه‏ی سه رقم ماش

(Vigna radiata L.) در شرایط آب و هوایی شمال خوزستان

سید عطا اله سیادت¹، فاطمه نجفی نیا ^2* و زهرا خدارحم پور³

1- استاد دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی رامین خوزستان، گروه زراعت و اصلاح نباتات، رامین، ایران.

2- دانش آموخته کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد دزفول،گروه زراعت، دزفول، ایران.

3- استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شوشتر، گروه زراعت و اصلاح نباتات، شوشتر، ایران.

* مسئول مکاتبات؛ پست الکترونیک: [e-mail]

 

چکیده

تغییرات ساختاری پوشش گیاهی می‏تواند به عنوان راهکاری برای دستیابی به پتانسیل تولید مطلوب ارقام ماش به شمار آید. از این رو به منظور بررسی امکان حصول پتانسیل عملکرد مطلوب ارقام ماش، این آزمایش در تابستان سال 1389 در منطقه ی میان آب شهرستان شوشتر به صورت کرت‏های خرد شده در قالب طرح بلوک‏های کامل تصادفی با چهار تکرار انجام شد. در این آزمایش فاصله‏ی بین ردیف‏ها (30، 45، 60 و 75 سانتی متر) به عنوان فاکتور اصلی و ارقام ماش (پرتو، گوهر و هندی) به عنوان فاکتور فرعی قرار داشتند. در این پژوهش تراکم ثابت و 133 هزار بوته در هکتار در نظر گرفته شد. نتایج نشان داد که فاصله ی بین ردیف بر عملکرد دانه و تعداد غلاف در بوته در سطح احتمال خطای یک درصد معنی دار گردید و بیشترین عملکرد دانه و تعداد غلاف در بوته در فاصله‎ی بین ردیف 45 سانتی متر به ترتیب با میانگین 2932 کیلوگرم در هکتار و تعداد 66/35 به دست آمد. تفاوت رقم پرتو از لحاظ عملکرد دانه، تعداد دانه در غلاف و تعداد غلاف در بوته با سایر ارقام در سطح احتمال خطای یک درصد معنی‎دار بود. برهمکنش فاصله‎ی بین ردیف و رقم بر تعداد غلاف در بوته در سطح احتمال خطای پنج درصد معنی دار شد. همچنین بالاترین همبستگی مثبت و معنی دار بین عملکرد دانه با تعداد غلاف در بوته به دست آمد. به طور کلی، فاصله‏ی بین ردیف 45 سانتی متر مناسب ترین فاصله‏ی بین ردیف و رقم پرتو مناسب ترین رقم در این پژوهش ارزیابی شد.

 

واژه‎های کلیدی: فاصله ردیف، ماش، عملکرد دانه، تعداد غلاف در بوته

 

مقدمه

ماش از جمله بقولات یک ساله ای است که بومی هندوستان بوده و دانه‏ی آن سرشار از فسفر و حاوی 32-18 درصد پروتئین است. ارزش بیولوژیک پروتئین حبوبات به سبب دارا بودن بسیاری از اسید‏های آمینه‏ی ضروری، بالا می‏باشد. اسید آمینه‏ی لایسین در حبوبات نسبت به غلات بسیار زیادتر است (18، 35). آرایش کاشت در مزرعه به عنوان یکی از فعالیت‏های مهم به زراعی، نقش مؤثری در چگونگی توزیع نور در پوشش گیاهی و همچنین رقابت درون گیاهی دارد. تحقیقات مختلف نشان داده اند که افزایش تراکم گیاهی و تعیین میزان تراکم مطلوب گیاه ماش در هر منطقه به تنهایی نمی‏تواند عملکرد را به حداکثر مقدار خود برساند و در این راستا آرایش کاشت از اهمیت بسزایی برخودار است. به طوری که استقرار تراکم مطلوبی از بوته‏های سالم در مناسب ترین الگوی آرایش بوته ای، اساس یک سیستم موفق تولید زراعی است (23). سطح زیرکشت ماش در استان خوزستان 11600 هکتار و در شهرستان شوشتر در سال زراعی 89-1388 حدود 2700 هکتار و عملکرد آن 2 تن در هکتارگزارش شده است (1).

فلاحی و همکاران (13) با بررسی سه فاصله‏ی بین ردیف‏های کاشت (50، 65 و 80 سانتی متر) و سه فاصله‏ی بوته روی ردیف (5، 5_/7 و 10 سانتی متر) در ماش رقم گوهر نتیجه گرفتند که بیشترین وزن هزار دانه در فواصل بین ردیف 65 و 80 سانتی متر و فاصله‏ی روی ردیف 10 سانتی متر به دست آمد که علت آن افزایش فضای تغذیه‏ای هریک از بوته ‏ها به شکل معنی داری بوده است. علیخانی و همکاران (10) با مطالعه بر روی عملکرد دو رقم (پرتو و گوهر) و یک لاین با نام A1973-VC مشاهده نمودند فاصله بین ردیف روی عملکرد ماش تایید معنی‎داری داشت.

به نظر می‏رسد با کاهش فاصله‏ی روی ردیف، محدودیت عناصر غذایی قابل دسترس (از جمله فسفر و پتاسیم) در سطوح زیرین پوشش گیاهی سبب افزایش درصد ریزش گل‏ها در زمان تلقیح یا پس از آن می‏گردد. به عبارت دیگر در چنین شرایطی به منظور ایجاد موازنه بین مواد فتوسنتزی، مقدار تنفس و ذخیره‏ی مواد، عمل خود تنکی در گیاه روی می‏دهد و در نتیجه تعداد زیادی از گل‏های تشکیل شده حذف می‏شوند. علاوه بر این با کاهش فاصله‏ی روی ردیف، گیاه ضمن افزایش ارتفاع از لحاظ گسترش جانبی با محدودیت مواجه شده و تعداد شاخه‏های فرعی کمتری تولید می‏کند. برآیند تمام این تأثیرها باعث می­گردد با کاهش فاصله‏ی روی ردیف، تعداد غلاف در هر بوته و در نتیجه عملکرد اقتصادی گیاه کاهش یابد (25، 26، 33).

ترابی جفرودی و همکاران (3) آرایش کاشت‏های متفاوت با فاصله‏ی بین ردیف‏های 30، 45 و 60 سانتی متر و فاصله‏ی بین دو بوته (5، 10 و 15 سانتی متر) بر روی دو رقم لوبیا قرمز را مورد بررسی و آزمایش قرار دادند. نتایج آزمایش آنان نشان داد که در آرایش کاشت (15×60 سانتی متر)، تفاوت معنی داری را در وزن دانه در بوته، تعداد غلاف در بوته و تعداد دانه در بوته در سطح احتمال خطای پنج درصد با دیگر فاصله‏های بین و روی ردیف مشاهده گردید. علت افزایش عملکرد دانه در بوته در فواصل بین و روی ردیف بیشتر به دلیل استفاده‏ی بیشتر هر بوته از منابع و نور خورشید و در نتیجه‏ی آن، نهاده‏ی بیشتری در اختیار هر بوته قرار گرفته و مواد بیشتری به مقصد وارد می‏گردد. همچنین افزایش دانه در بوته در تراکم کم ناشی از افزایش تعداد غلاف در بوته است. به طوری که یک رابطه‏ی مستقیم بین ردیف و روی ردیف توسط وهاب و همکاران (35) و رضایی و حسن‎زاده (8) به ترتیب در لوبیا و ماش گزارش شده است.

گزارش بیابانی حاکی از این است که تعداد غلاف در بوته و وزن هزار دانه‏ی نخود رقم فلیپ از نظر آماری در سطح احتمال خطای پنج درصد معنی دار شد و همچنین بیشترین عملکرد دانه در آرایش کشت مربع‎ای (18×18 سانتی متر) به دست آمد. گزارش‏های دیگری نیز وجود دارد که افزایش محصول بیانگر این است که هرچه آرایش بوته‏ها از شکل مستطیل به مربع تغییر یابد، گیاهان از منابع موجود (مواد غذایی و نور) استفاده‏ی بهتری می‏کنند (21، 31).

فرجی و همکاران (12) گزارش کردند که عملکرد دانه در گیاه لوبیا چیتی همبستگی مثبت و معنی داری با عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت داشت و عملکرد دانه‏ی یک گیاه را می‏توان از طریق افزایش کل ماده‏ی خشک تولید شده در مزرعه یا افزایش شاخص برداشت بالا برد. گزارشات متعددی نیز نشان داده است که افزایش شاخص برداشت منجر به افزایش عملکرد دانه گردیده است (25، 27).

وجود شرایط آب و هوایی مناسب در منطقه‏ی شمال استان خوزستان و همچنین نقش مثبت ماش در تثبیت بیولوژیکی نیتروژن، شکست چرخه زندگی آفات و بیماری‏های غلات در نظام‏های تک کشتی، تقویت زمین و جلوگیری از فرسایش بادی خاک در تابستان ضرورت انجام این تحقیق جهت تعیین بذر مصرفی، آب، تغذیه و مبارزه با علف‏های هرز، بهترین آرایش کاشت و همچنین تعیین بهترین رقم منطقه جهت استفاده از شرایط محیطی ضروری می‏باشد، به همین دلیل این تحقیق با اهداف تعیین بهترین آرایش کاشت و مناسب ترین رقم جهت حداکثر عملکرد کمی و کیفی ماش انجام شد.

 

مواد و روش‏ها

این پژوهش در تابستان سال 1389 در منطقه‏ی میان آب واقع در 10 کیلومتری شهرستان شوشتر با عرض جغرافیایی 32 درجه و 3 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 48 درجه و 50 دقیقه‏ی شرقی و ارتفاع 67 متر از سطح دریا اجرا گردید. این منطقه از نظر اقلیمی جزء مناطق ‌خشک محسوب می‏شود (11). در دوره آزمایش، حداقل درجه‏ی ‌حرارت 8/29 درجه‏ی ‌سانتی‌گراد در مهر ماه و حداکثر درجه‏ی حرارت 2/50 درجه‏ی سانتی‌گراد در تیر ماه بود. بافت خاک محل اجرای آزمایش سیلتی-رسی با اسیدیته‏ی 7 و هدایت الکتریکی 03/2 میلی موس بر سانتی متر بوده است. این پژوهش به صورت کرت‏های خرد شده در قالب طرح بلوک‏های کامل تصادفی با چهار تکرار انجام شد. فاصله‏ی بین ردیف (30، 45، 60 و 75 سانتی متر) به عنوان فاکتور اصلی و سه رقم (پرتو، گوهر و هندی) که از مرکز تحقیقات کشاورزی صفی آباد دزفول تهیه شدند به عنوان فاکتور فرعی قرار داشتند. در این پژوهش تراکم ثابت و 133 هزار بوته در هکتار بود.

هر کرت شامل 8 ردیف به طول 6 متر و فواصل بین کرت‏های اصلی 3 خط نکاشت، فاصله‏ی بین تکرارها 2 متر و مساحت کل طرح نیز با احتساب حاشیه 2000 متر مربع بود. از آنجا که تراکم در این آزمایش ثابت و فاصله‏ی خطوط کشت در کرت‏های اصلی، متفاوت بود (30، 45، 60 و 75 سانتی متر) بر این اساس فاصله‏ی دو بوته روی ردیف نیز متفاوت و به ترتیب مساوی با 25، 17، 5_/12 و 10 سانتی متر بود. کود مصرفی بر اساس آزمون تجزیه‏ی خاک به مقدار 100 کیلوگرم کود اوره به همراه 100 کیلوگرم در هکتار کود فسفات آمونیوم توسط دیسک با خاک مخلوط گردید. عمق کاشت 5/1 سانتی‎متر در نظر گرفته شد. پس از اتمام عملیات کاشت که به صورت جوی و پشته انجام گرفت. اولین آبیاری در بیست تیرماه به صورت نشتی انجام شد و برای زود سبز شدن و استقرار بهتر گیاه، دومین آبیاری سه روز بعد انجام شد. پس از آن آبیاری تا انتهای فصل رشد بر اساس نیاز گیاه صورت گرفت.

عملیات تنک کردن بوته‏ها در مرحله‏ی دو تا سه برگی با رعایت اندازه‏ی فاصله ی بین دو بوته در هر کرت انجام شد. اولین وجین در مرحله‏ی دو تا چهار برگی شدن بوته‏ها و پس از آن در مواقعی که علف هرز در حال رقابت با گیاه باشد عملیات کنترل علف‏های هرز به صورت وجین دستی در طول مرحله‏ی رشد انجام شد. مهم ترین علف‏های هرز عمدتاً اویار سلام، سوروف، پیچک صحرائی و خرفه شد که در مجموع سه بار وجین کنترل شدند. برای مشخص نمودن اجزای عملکرد دانه (تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف و وزن هزار دانه)، بوته‏های واقع در یک متر مربع از ردیف‏های سوم و ششم هر کرت در مرحله‏ی رسیدگی کامل با رعایت حاشیه برداشت و تعیین گردید. جهت تعیین عملکرد دانه سطحی معادل یک متر مربع از ردیف‏های چهارم و پنجم هر کرت با رعایت حاشیه برداشت شد و به منظور خشک کردن کامل دانه و رساندن رطوبت آن به حدود 12 درصد، غلاف‏ها برای مدت 48 ساعت در دمای 70 درجه‏ی سانتی گراد در آون قرار داده شد.

جهت تجزیه و تحلیل آماری داده‏ها از نرم‏افزار SAS و برای مقایسه‏ی میانگین‌ها ‌از آزمون دانکن در سطح احتمال خطای یک و پنج درصد استفاده شد.

تعداد غلاف در بوته

تعداد غلاف در بوته تحت تأثیر تیمار فاصله‏ی بین ردیف و رقم قرار گرفت (جدول 1). بیشترین تعداد غلاف در بوته در فاصله‏ی بین ردیف 45 سانتی متر با تعداد 66/35 به دست آمد. تعداد غلاف در بوته به دلیل امکان استفاده از نهاده‏های محیطی (نور، مواد غذایی و رطوبت) افزایش یافته و به این ترتیب گیاه تعداد گل بیشتری تولید می‏کند و چون تعداد گل تأثیر مستقیم بر تعداد غلاف در بوته دارد در نهایت باعث افزایش تعداد غلاف در بوته می‏گردد. فتحی (11) گزارش کرد که بیشترین تعداد غلاف در بوته در آرایش کاشت (25×50 سانتی متر) به دلیل افزایش نور در جامعه‏ی گیاهی و فضای بیشتری که جهت توسعه‏ی گیاه در دسترس قرار می‏گیرد، اثر غالبیت جوانه‏ی انتهایی کم شده و شاخه‏های فرعی بیشتری در گیاه شروع به رشد و توسعه می‏کند و امکان استفاده از شرایط محیطی افزایش یافته و تعداد گل بیشتری تولید می‏شود و در نتیجه تعداد غلاف در بوته افزایش می‏یابد. بیشترین و کمترین تعداد غلاف در بوته به ترتیب مربوط به ارقام پرتو و گوهر با میانـگین 06/34 و 93/26 مشاهده شد (جدول 2). عامـل آن را می­توان ناشی از اختلاف ژنتیکی و توانایی بهره گیری از شرایط محیطی دانست. رقم گوهر به دلیل تولید کمتر اندام‏های زایشی تعداد غلاف کمتری نسبت به دو رقم دیگر داشت. ریاحی پور (9) و فتحی (11) گزارش کردند که رقم گوهر به دلیل رشد نیمه رونده از نظر ژنتیکی دارای تعداد گره و شاخه‏ی فرعی بیشتری می‏ باشد ولی به دلیل خوابیده بودن ساقه ‏ها امکان استفاده از شرایط محیطی برای تبدیل تعداد بیشتری گل به غلاف در بوته را ندارد.

با توجه به جدول یک برهمکنش فاصله‏ی بین ردیف و رقم بر تعداد غلاف در بوته در سطح احتمال خطای پنج درصد معنی دار گردید. بیشترین تعداد غلاف در بوته در ارقام هندی با فاصله‏ی بین ردیف 45 سانتی متر با تعداد 7_/38 به دست آمد (جدول 3). افزایش تعداد غلاف در بوته در ارقام پرتو و هندی با نزدیک شدن به آرایش کاشت مربع‏ای به مراتب بیش از رقم گوهر بود. رقم گوهر با فاصله‏ی بین ردیف 30 سانتی متر در زمان رشد زایشی مقداری از مواد فتوسنتزی را صرف ادامه‏ی رشد رویشی نموده و همین رقابت در استفاده از مواد فتوسنتزی بین رشد رویشی و زایشی باعث کاهش تعداد غلاف در بوته در رقم گوهر شد. کوچکی و بنایان اول (15) گزارش کردند که تعداد غلاف در هر گیاه متغیرترین صفت در بین اجزای عملکرد حبوبات است و پتانسیل توانایی بقولات در تشکیل جوانه‏های گل و غلاف‏ها بسیار بالاست اما دستیابی به این پتانسیل به شرایط داخلی گیاه و بیشتر از آن به شرایط محیطی بستگی دارد. این امر دلیل تغییر پذیری تعداد غلاف‏ها در حد بسیار زیاد است.

جدول 1- تجزیه واریانس اثر آرایش کاشت و رقم بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه ارقام ماش

منابع تغییر	درجه آزادی	عملکرد دانه	وزن هزار دانه	تعداد غلاف در بوته	تعداد دانه در غلاف
بلوک	3	ns64406	ns71/6	ns24/8	ns40/0
فاصله بین ردیف	3	**1558656	ns97/75	**173	ns58/0
خطای (a)	9	151797	41/16	13/9	47/0
رقم	2	**2177338	**2507	**218	**07/20
فاصله بین ردیف×رقم	6	ns88359	ns79/70	*05/19	ns21/0
خطای(b)	24	74177	268	69/6	24/0

ns، * و **: به ترتیب غیرمعنی‌دار و معنی‌دار در سطوح احتمال خطای آماری پنج و یک درصد

 

جدول 2- مقایسه میانگین اثر اصلی فاصله‏ی بین ردیف و ارقام بر عملکرد دانه و اجزای عملکرد ی دانه ماش

	عملکرد دانه (کیلوگرم در هکتار)	تعداد غلاف در بوته	تعداد دانه در غلاف	وزن هزار دانه (گرم)
فاصله بین ردیف (سانتی متر)
30	c2090	c58/26	a38/9	a11/60
45	a2932	a66/35	a87/9	a15/61
60	ab2693	b32	a58/9	a49/64
75	bc2438	b30	a43/9	a29/65
ارقام
پرتو	a2883	a34	a64/10	c14/49
گوهر	c2149	c32	b63/9	b39/65
هندی	b2583	b93/26	c41/8	a75/73

میانگین‏هایی که در هر ستون حداقل دارای یک حرف مشترک باشند، فاقد اختلاف معنی دار در سطح احتمال خطای پنج درصد می‏باشند.

 

 

 

جدول 3- مقایسه میانگین برهمکنش فاصله‏ی بین ردیف و رقم بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه ماش

فاصله بین ردیف (سانتی متر)	رقم	عملکرد دانه (کیلوگرم در هکتار)	وزن هزار دانه (گرم)	تعداد غلاف در بوته	تعداد دانه در غلاف
30	پرتو	ef2279	gh20/46	de5/28	bc35/10
	گوهر	g1683	cd55/65	f75/21	d36/9
	هندی	def2309	bcd50/68	de5/29	e42/8
45	پرتو	a3365	h32/42	a5/38	a28/11
	گوهر	bcde2645	cd27/67	de75/29	bcd8/9
	هندی	bcd2787	ab86/73	a75/38	e52/8
60	پرتو	ab3028	ef57/55	ab35	bc43/10
	گوهر	def2338	de20/62	cd5/30	bcd79/9
	هندی	bcd2711	ab70/75	cd5/30	e51/8
75	پرتو	bc2858	fg36/52	bc25/34	ab52/10
	گوهر	fg1930	cd55/66	e75/25	cd59/9
	هندی	cde2526	a97/76	de30	e17/8

میانگین‏هایی که در هر ستون حداقل دارای یک حرف مشترک باشند، فاقد اختلاف معنی دار در سطح احتمال خطای پنج درصد می‏باشند.

 

تعداد دانه در غلاف

اثر فاصله‏ی بین ردیف بر تعداد دانه در غلاف ماش معنی دار نبود (جدول 1). در پژوهش حاضر فاصله‏ی بین ردیف اثر خود را بیشتر از راه کاهش تعداد غلاف در بوته اعمال نموده و در نتیجه کاهش تعداد دانه در غلاف چشمگیر نبوده است و جزء عوامل تأثیر گذار در عملکرد دانه نیست. نتایج حاصل از این تحقیق با گزارشات نجفی و همکاران (20) در گیاه سویا مطابقت داشت. تعداد دانه در غلاف با ثبات ترین جزء عملکرد در حبوبات است. تعداد دانه در غلاف دارای واریانس ژنتیکی است و روش‏های زراعی و شرایط آب و هوایی اختلافات کمی در تعداد دانه ایجاد می‏نماید (15). اثر رقم بر تعداد دانه در غلاف در سطح احتمال خطای یک درصد معنی‎دار بود (جدول 1) بدین صورت که بیشترین تعداد دانه در غلاف مربوط به رقم پرتو با تعداد 64/10 و کمترین آن مربوط به رقم هندی با تعداد 41/8 دانه بود (جدول 2). به نظر می‏رسد علت کاهش تعداد دانه در غلاف در رقم هندی ناشی از تعداد زیاد غلاف در بوته و وزن هزار دانه است. بدین ترتیب آسیمیلات تولید شده به اندازه‏ی کافی برای افزایش تعداد غلاف در بوته و وزن هزار دانه صرف شده است. مدنی و همکاران (19) طی تحقیقی که بر روی لوبیا چشم بلبلی و لوبیا تپاری محلی جیرفت انجام دادند گزارش کردند ارقامی که دارای بذر‏های بزرگ هستند اندام‏های زایشی کمتری نسبت به ارقامی که دارای بذرهای کوچک و یا متوسط هستند تولید می‏کنند که با نتایج این تحقیق همسو است.

 

وزن هزار دانه

بین سطوح تیمار فاصله‏ی میان ردیف از لحاظ وزن هزار دانه اختلاف معنی داری وجود نداشت (جدول 1). در فاصله‏ی بین ردیف 75 سانتی متر به علت اینکه از تعداد غلاف در بوته کمتری برخوردار بود، سهم هر دانه از آسیمیلات تولیدی بیشتر شده و باعث افزایش وزن هزار دانه گردید. ترابی جفرودی و همکاران (3) گزارش کردند بیشترین وزن صد دانه در آرایش کاشت (10×45 سانتی متر) در گیاه لوبیا قرمز به دست آمد زیرا دلیل افزایش فواصل، رقابت بوته ای کاهش یافته و در نتیجه استفاده‏ی هر غلاف از مواد غذایی بیشتر می‏شود و چون تعداد دانه در هر غلاف تغییر نمی کند اثر خود را با افزایش وزن هر دانه نشان می‏دهد. این نتایج با تحقیق حاضر مطابقت داشت. بین ارقام از لحاظ وزن هزار دانه اختلاف معنی داری در سطح احتمال خطای یک درصد وجود داشت (جدول 1). همان طور که در جدول دو نشان داده شده است بیشترین و کمترین وزن هزار دانه به ترتیب در ارقام هندی و پرتو به میزان 75_/73 و 14_/49 گرم به دست آمد. تفاوت در وزن هزار دانه در میان ارقام به دلیل وجود تفاوت‏های ژنتیکی بین آن‏ها می‏باشد. حیات و همکاران (28) گزارش نموده اند که وزن تک دانه در سویا و ماش با افزایش تراکم کاهش می‏یابد. این در حالی است که شرتلیف و جانستون (32) و روسالیند و همکاران (30) به ترتیب در لوبیا و سویا گزارش نموده اند که وزن تک دانه صفتی است که بیشتر از ویژگی‏های ژنتیکی متأثر می‏گردد تا شرایط محیطی. همچنین تأثیر شرایط محیطی نیز می‏تواند به دامنه ی تغییرات آن عامل بستگی داشته باشد. تغییرات وزن تک دانه در میان ارقام به دلیل وجود تفاوت‏های ژنتیکی بین آن‏هاست (4، 7، 8). برای دست یابی به حداکثر عملکرد یک تراکم بهینه وجود دارد (21) که در آن سایه اندازی متقابل به کمترین حد و دریافت نور و در نتیجه انجام فتوسنتز به حداکثر می‏رسد (14). کهراریان (17) نیز اعلام نموده که در تراکم‏های بالاتر از تراکم بهینه شدت نفوذ نور به درون کانوپی کاهش یافته و به علت کاهش فتوسنتز عملکرد کاهش می‏یابد.

 

عملکرد دانه

اثر تیمارهای فاصله‏ی بین ردیف و رقم بر عملکرد دانه معنی دار بود (جدول 1). بیشترین عملکرد دانه در فاصله‏ی بین ردیف 45 سانتی متر با 2932 کیلوگرم در هکتار و کمترین مقدار آن در فاصله‏ی بین ردیف 30 سانتی متر با 2090 کیلوگرم در هکتار به دست آمد (جدول 2). به نظر می‏رسد در فاصله‏ی بین ردیف 45 سانتی متر به دلیل توزیع نهاده‏های محیطی نظیر نور، مواد غذایی و رطوبت به شکل مطلوب تری بین بوته‏ها صورت گرفته و تعداد غلاف در بوته و در نهایت عملکرد دانه افزایش یافت. سینگ و سینگ (34) گزارش کردند که کاشت عدس به صورت ردیف‏های عمود برهم که تقریباً به صورت مربع‏ای کشت می‏شوند مزیت کمی بر کاشت ردیفی در شمال شرقی هند داشت زیرا باعث افزایش رشد رویشی و کاهش عملکرد دانه می‏شود. بیشترین عملکرد دانه در رقم پرتو با دارا بودن 2883 کیلوگرم در هکتار و کمترین عملکرد دانه در رقم گوهر با عملکرد 2149 کیلوگرم در هکتار به دست آمد(جدول 2). اختلاف در عملکرد دانه‏ی ارقام به خصوصیات و اختلافات ژنتیکی مربوط است. رقم پرتو به دلیل داشتن شاخص سطح برگ و سرعت رشد رویشی بیشتر و رسیدن به مرحله غلاف دهی در مدت زمان کوتاهتری باعث افزایش تعداد غلاف در هر بوته و تعداد دانه در غلاف شده است. حسن زاده (5)، کوچکی و سرمدنیا (14) و سینگ و همکاران (33) گزارش کردند که عملکرد بالا در برخی ارقام گیاهان زراعی مرهون تعداد غلاف زیاد و در برخی دیگر نتیجه‏ی تعداد بذر زیاد در غلاف یا تولید دانه‏های سنگین تر و یا ترکیبی از این عوامل می‏باشد. عملکرد هر گیاه زراعی حاصل رقابت درون گونه ای و درون بوته ای برای عوامل محیطی رشد است و حداکثر عملکرد دانه در واحد سطح هنگامی به دست می‏آید که این رقابت‏ها به حداقل رسیده و گیاه بتواند از عوامل رشد موجود استفاده نماید (6، 16، 22). توزیع فضایی گیاهان در یک جامعه‏ی زراعی با جذب تابش نوری در ارتباط است و این صفت نقش تعیین کننده‏ای در ظرفیت فتوسنتزی و عملکرد دارد، زیرا سرعت رشد محصول تابعی از انرژی تشعشعی مورد استفاده در فتوسنتز است (26).

براساس نتایج جدول 4 عملکرد دانه با صفت تعداد غلاف در بوته همبستگی مثبت و بسیار معنی داری نشان داد. به نظر می‏رسد که هر چه شرایط محیطی و تغذیه ای مناسب باشد رشد جانبی گیاه بیشتر شده و احتمال تشکیل شدن گل‏ها و تعداد غلاف در بوته و افزایش وزن خشک غلاف افزایش می‏یابد و در نهایت باعث افزایش عملکرد دانه می‏شود. اختلاف عملکرد دانه در آرایش‏های کاشت مختلف می‏تواند در اثر تغییر در تعداد غلاف در بوته و تعداد دانه در غلاف باشد (29). آدامز و همکاران (24) گزارش کردند که در بین اجزای عملکرد دانه‏ی سویا تنها تعداد غلاف در بوته همبستگی معنی داری با عملکرد بوته دارد و سایر اجزای هیچ گونه همبستگی معنی داری را نشان ندادند.

جدول 4- میزان همبستگی بین عملکرد دانه ماش و اجزای عملکرد دانه

تعداد دانه در غلاف	تعداد غلاف در بوته	عملکرد دانه	نوع صفت
		**91/0	تعداد غلاف در بوته
	ns25/0	ns37/0	تعداد دانه در غلاف
**93/0-	ns27/0-	ns34/0	وزن هزار دانه

ns، * و **: به ترتیب غیرمعنی‌دار و معنی‌دار در سطوح احتمال خطای آماری پنج و یک درصد

 

نتیجهگیری

آرایش کاشت در کشت ماش باعث ایجاد اثر مثبت بر روی شاخص‏های رشد و بالا رفتن عملکرد دانه شد. انتخاب آرایش کاشت مطلوب سبب استفاده‏ی مؤثرتر از منابع و تأخیر در زمان آغاز رقابت درون گونه‏ای گردید. آرایش کاشت 17×45 سانتی متر به دلیل توزیع بهتر شاخص سطح برگ و بهره وری بهتر جامعه‏ی گیاهی از میزان تابش جذب شده، باعث تولید گل، تعداد غلاف در بوته و در نتیجه عملکرد دانه بیشتر شده است. در حالی که در فاصله‏ی ردیف‏های فشرده‎تر (آرایش کاشت 25×30 سانتی متر) رقابت بین بوته‏ها شدیدتر شده و علی‏رغم این که جامعه گیاهی از رشد سبزینه ای بیشتری به دلیل استفاده‏ی بیشتر از تابش دریافتی دارد ولی عملکرد اقتصادی کاهش یافت. رقم پرتو بالاترین عملکرد دانه، تعداد غلاف در بوته و تعداد دانه در غلاف را در بین ارقام داشت و برای کشت در منطقه‏ی شمال خوزستان پیشنهاد می‏گردد. این تحقیقات بیشتر برای افزایش دقت آزمایش توصیه می‎شود.

 

 

مراجع

1. بی نام. 1389. آمار نامه جهادکشاورزی شهرستان شوشتر.
2. بیابانی، ع. 1388. اثر آرایش‏های کاشت بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه و برخی خصوصیات زراعی نخود رقم فیلیپ. مجله الکترونیک تولید گیاهان زراعی، 2(2): 24-15.
3. ترابی جفرودی، آ.، فیاض مقدم، ا. و حسنزاده قوت تپه، ع. 1384. بررسی اثرات تراکم بوته و آرایش‏های مختلف کاشت بر عملکرد دانه و درصد پروتئین دانه در ارقام لوبیا قرمز تحت شرایط آبی. اولین همایش ملی حبوبات، مشهد، ایران.
4. حبیب زاده، ی.، مامقانی، ر.، کاشانی، ع. و مسگر باشی، م. 1385. اثر تراکم بوته بر عملکرد و برخی صفات رویشی و زایشی سه ژنوتیپ ماش در منطقه اهواز. مجله علوم کشاورزی ایران، 2 (1): 335-327.
5. حسن زاده، ع. 1370. آثار تاریخ و تراکم کشت در عملکرد، اجزای عملکرد و توزیع عمودی آنها در سه رقم ماش. پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت، دانشگاه صنعتی اصفهان، 150 صفحه.
6. خواجهپور، م. ر. 1387. اصول و مبانی زراعت. مرکز انتشارات جهاد دانشگاهی اصفهان، 467 صفحه.
7. راشد محصل، م. ح. و بهدانی، م. ع. 1373. بررسی اثر رقم و تراکم بر عملکرد گیاه گلرنگ. مجله علوم صنایع کشاورزی، 8: 124-110.
8. رضایی، ع. و حسنزاده، ع. 1374. اثرات تاریخ کاشت و تراکم کاشت برعملکرد، اجزای عملکرد و توزیع عمودی آن در سه رقم ماش. مجله علوم کشاورزی ایران، 26: 29-19.
9. ریاحیپور، م. ر. 1380. بررسی تغییرات فیزیولوژیکی عملکرد دانه ماش تحت تاثیر رقم و تراکم گیاهی. پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول، دانشکده کشاورزی، 142صفحه.
10. علیخانی، م. آ.، قلاوند، ا. و افراسیاب، ع. 1384. تاثیر تراکم بوته بر عملکرد و اجزای عملکرد دو رقم و یک لاین ماش سبز در منطقه کرج. علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، 9(4): 120-111.
11. فتحی، ق. ا. 1389. اثر تراکم گیاهی بر رشد، اجزای عملکرد و عملکرد دانه در ارقام ماش در شرایط اقلیمی خوزستان. مجله علوم گیاهان زراعی ایران، 41 (1): 27-19.
12. فرجی، ه.، قلیزاده، ث.، اولیایی، ح. ر. و عظیمی گندمانی، م. 1389. تأثیر تراکم بوته بر عملکر سه رقم لوبیا چیتی در شرایط آب و هوایی یاسوج. نشریه پژوهش‏های حبوبات ایران، 1(1): 50-43.
13. فلاحی، ح. ع.، میرزایی، ا.، سیابیدی، م. م. ، سیادت، س. ع. ا. و فتوحی، ف. 1387. بررسی اثرات آرایش‏های کاشت بر عملکرد و اجزاء عملکرد ماش در رقم گوهر، پژوهش و سازندگی در زراعت و باغبانی، 80: 202-195.
14. کوچکی، ع. و سرمدنیا، غ. ا. 1382. فیزیولوژی گیاهان زراعی (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، چاپ دهم، 400 صفحه.
15. کوچکی، ع. و بنایان اول، م. 1373. فیزیولوژی گیاهان زراعی (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 320 صفحه.
16. کوچکی، ع. و خلقانی، ج. 1375. شناخت مبانی تولید محصولات زراعی با نگرشی اکوفیزیولوژیک (ترجمه). انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 536 صفحه.
17. کهراریان، ب. 1381. بررسی اثر فاصله ردیف و فاصله بوته بر عملکرد و اجزای عملکرد لوبیا سفید رقم دانشکده. پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت، دانشگاه زابل. 143 صفحه.
18. مجنون حسینی، ن. 1387. زراعت و تولید حبوبات (حبوبات در ایران). انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران،‌ چاپ چهارم، 240صفحه.
19. مدنی، ح. ، شیرزادی، م. ح. و درینی، ف. 1387. تاثیر تراکم بوته بر عملکرد و اجزای عملکرد لوبیا چشم بلبلی و لوبیا تپاری محلی جیرفت. یافته‏های نوین کشاورزی، 3 (1): 102-93.
20. نجفی، ح.، خدابنده، ن.، پوستینی، ک. و پوردوایی، ح. ا.1376. اثر آرایش کاشت و تاریخ کاشت بر خصوصیات زراعی سویا. مجله علوم کشاورزی، 28 (2): 76-65 .
21. نورمحمدی، ق.، سیادت، ع. ا. و کاشانی، ع. 1385. زراعت غلات. انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز، چاپ دوم، 446 صفحه.
22. هاشمی دزفولی، س. ا. ، ع. کوچکی و م. بنایان اول. 1374. افزایش عملکرد گیاهان زراعی(ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 287 صفحه.
23. یزدی صمدی، ب. و پوستینی، ک. 1373. اصول تولید گیاهان زراعی. مرکز نشر دانشگاهی تهران، 300 صفحه.
    1. Adams, P. D. and Weaver, D. B. 1998. Brachyic stem traits, row spacing and plant population effects on soybean yield. Crop Science, 38: 750-755.
    2. Board, J. E. and Harville, B.G. 1996. Growth dynamics during the vegetative period affects yield of narrow soybean. Crop Science, 32: 198-202.
    3. Chen, Y. H., Li, Y. G., Yu, S. L. and Yu, Z. W., 2003. Border effect and standardization of cropping patterns of wheat, Journal of Triticeae Crop, 23(2): 68-71.
    4. Munir, A.T. and Tawaha, A. 2003. Impact of seeding rate, rate and method of phosphorus application in faba bean (Vicia faba L. minr) in the absence of moisture stress. Biotechnology Agronomy Soc. Society., 6: 171-178.
    5. Hayat, F. , Arif, M. and Kakar, K. M. 2003. Effects of seed rates on mungbean varieties under dry land conditions. International Journal of Agricultural and Biology, 5 (1): 160-161.
    6. Ikeda,T . 1992. Soybean planting paerns to yield and yield components. Agronomy Journal, 84: 923-926.
    7. Rosaland, A. B. , Purcell, L. C. and Vories, E. D. 2000. Short season soybean yield compensation in response to population and water regime. Crop Science, 40:1070-1078.
    8. Shibles, R. M. and Weber, C.R. 1966. Interception of Solar radiation and dry mater production by various soybean planting patterns. Crop Science, 6: 55-59.
    9. Shirtliffe, S. J. and Johnston, A. M. 2002. Yield densit relationships and optimum plant populations in two cultivars of solid-seeding dry bean grown in Saskatchewan. Canadian Journal of Plant Science, 82: 521-529.
    10. Singh, N. P., Sinha, K. K. and Singh, H.D. 1990. Response of mungbean o row and plant spacings. Legume Research, 13(3): 113-116.
    11. Singh, O. N. and Singh, R. S. 1985. Row spacing and painting method for iate piantdchickpea. International Chickpea New Sietter, 13: 13-18.
    12. Wahab, M. N. J., Dabbs, D. H. and Baker, R. J. 1986. Effects of planting density and design on pod yield of bush snap bean (Phaseolus vulgaris L.). Canadian Journal of Plant Science, 66: 669-675.