ارزیابی ژنوتیپ‏های یونجه از نظر تحمل به تنش شوری از طریق روش‏های آماری چند متغیره

دوفصلنامه ی علوم به زراعی گیاهی

مقاله 6، دوره 6، شماره 1، شهریور 1395، صفحه 57-68   

چکیده

به منظور بررسی ژنوتیپ‏های یونجه از نظر تحمل به شوری از طریق روش‏های آماری چند متغیره این آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی با سه تکرار در محیط گلخانه واقع در شهرستان اندیمشک بر 20 ژنوتیپ یونجه در 5 سطح شوری شامل سطوح 0، 75، 150، 225 و 300 میلی‌مولار نمک کلرید سدیم صورت پذیرفت. آزمایش در گلدان‌های حاوی 1:2 خاک زراعی – ماسه انجام شد و تا 45 روز پس از کاشت، آبیاری صورت گرفت. بعد از آن تیمارهای شوری اعمال گردیدند و پس از 14 روز صفات اندازه‌گیری شدند. نتایج تجزیه واریانس نشان داد صفات مورد بررسی در فاکتور تنش در سطح احتمال خطای یک درصد معنی‌دار شدند. با افزایش میزان شوری تمام صفات به جزء نسبت طول ریشه به طول ساقه کاهش یافت. در مقایسه میانگین ژنوتیپ‏ها، KFA₁بیشترین تعداد برگ در بوته، طول ساقه و طول گیاه،‏ KFA₂ بیشترین نسبت وزن خشک به وزن تر، KFA₁₀بیشترین طول ریشه و نسبت طول ریشه به طول ساقه و همچنین ژنوتیپ یزدی گرمسیری بیشترین وزن تر و وزن خشک را داشتند. بیشترین همبستگی مثبت و معنی‏دار بین طول ساقه‌ و طول گیاه به دست آمد. تجزیه به مؤلفه‌های اصلی، 8 صفت بررسی شده را به 2 مؤلفه تقسیم کرد. با توجه به نتایج ترسیم بای پلات و تجزیه خوشه‌ای ژنوتیپ‌های KFA₁، KFA₁₁،KFA₁₄ و KFA₁₅ با منشأ قره‌یونجه، ژنوتیپ‎های KFA₄، KFA₆ و KFA₁₆ با منشأ همدانی و رقم بمی‌گرمسیری در گروه متحمل‌ترین و ژنوتیپ‌های KFA₃ با منشأ قره‌یونجه، ژنوتیپ‎های KFA₅ و KFA₁₇ با منشأ همدانی، ژنوتیپ KFA₇ با منشأ رهنانی، ارقام نیکشهری‌گرمسیری و یزدی‌گرمسیری در گروه حساس‌ترین و ژنوتیپ‏های KFA₈، KFA₁₀، KFA₁₂ وKFA₁₃  با منشأ قره‌یونجه، ژنوتیپ KFA₂ با منشأ همدانی و ژنوتیپ KFA₉ با منشأ چالشتر شهرکرد در گروه نیمه متحمل به تنش شوری قرار گرفتند.

کلیدواژه‌ها

: یونجه؛ تنش شوری؛ بای پلات؛ تجزیه‏ خوشه‏ای

اصل مقاله

ارزیابی ژنوتیپ‏های یونجه از نظر تحمل به تنش شوری

از طریق روش‏های آماری چند متغیره

آسیه سلطانی^{1 *} و زهرا خدارحم‏پور²

1- دانش‎آموخته کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بروجرد، گروه زراعت و اصلاح نباتات، شوشتر، ایران.

2- استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شوشتر، گروه زراعت و اصلاح نباتات، شوشتر، ایران.

* مسئول مکاتبات؛ پست الکترونیک: [e-mail]

 

چکیده

به منظور بررسی ژنوتیپ‏های یونجه از نظر تحمل به شوری از طریق روش‏های آماری چند متغیره این آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی با سه تکرار در محیط گلخانه واقع در شهرستان اندیمشک بر 20 ژنوتیپ یونجه در 5 سطح شوری شامل سطوح 0، 75، 150، 225 و 300 میلی‌مولار نمک کلرید سدیم صورت پذیرفت. آزمایش در گلدان‌های حاوی 1:2 خاک زراعی – ماسه انجام شد و تا 45 روز پس از کاشت، آبیاری صورت گرفت. بعد از آن تیمارهای شوری اعمال گردیدند و پس از 14 روز صفات اندازه‌گیری شدند. نتایج تجزیه واریانس نشان داد صفات مورد بررسی در فاکتور تنش در سطح احتمال خطای یک درصد معنی‌دار شدند. با افزایش میزان شوری تمام صفات به جزء نسبت طول ریشه به طول ساقه کاهش یافت.در مقایسه میانگین ژنوتیپ‏ها، KFA₁بیشترین تعداد برگ در بوته، طول ساقه و طول گیاه،‏ KFA₂ بیشترین نسبت وزن خشک به وزن تر، KFA₁₀بیشترین طول ریشه و نسبت طول ریشه به طول ساقه و همچنین ژنوتیپ یزدی گرمسیری بیشترین وزن تر و وزن خشک را داشتند. بیشترین همبستگی مثبت و معنی‏دار بین طول ساقه‌ و طول گیاه به دست آمد. تجزیه به مؤلفه‌های اصلی، 8 صفت بررسی شده را به 2 مؤلفه تقسیم کرد. با توجه به نتایج ترسیم بای پلات و تجزیه خوشه‌ای ژنوتیپ‌های KFA₁،KFA₁₁،KFA₁₄ و KFA₁₅ با منشأ قره‌یونجه، ژنوتیپ‎های KFA₄، KFA₆ و KFA₁₆ با منشأ همدانی و رقم بمی‌گرمسیری در گروه متحمل‌ترین و ژنوتیپ‌های KFA₃ با منشأ قره‌یونجه، ژنوتیپ‎های KFA₅ و KFA₁₇ با منشأ همدانی، ژنوتیپ KFA₇ با منشأ رهنانی، ارقام نیکشهری‌گرمسیری و یزدی‌گرمسیری در گروه حساس‌ترین و ژنوتیپ‏های KFA₈، KFA₁₀، KFA₁₂ وKFA₁₃  با منشأ قره‌یونجه،ژنوتیپ KFA₂ با منشأ همدانی و ژنوتیپ KFA₉ با منشأ چالشتر شهرکرد در گروه نیمه متحمل به تنش شوری قرار گرفتند.

 

واژه­های کلیدی: یونجه، تنش شوری، بای پلات، تجزیه‏ خوشه‏ای

 

مقدمه

آب و خاک شور از مهم ترین عوامل محدود کننده تولید محصول در مناطق خشک و نیمه خشک محسوب می‌شوند (13). سرزمین پهناور ایران منابع آبی و خاکی فراوانی را در خود جای داده است که بخش وسیعی از خاک‌ها و حجم چشمگیری از منابع آبی کشور به درجات مختلف مبتلا به شوری هستند (1). 5/25 میلیون هکتار از اراضی ایران شور و 5/8 هکتار بسیار شور هستند (12). یونجه زراعی (Medicago sativa L.) در بین گیاهان علوفه‌ای به دلیل کیفیت خوش خوراکی و غنی بودن از مواد پروتئینی و معـدنی به عـنوان مهم ترین گیاه علــوفه‌ای دنیا محسوب می‌شود (10). رحمانی و حاج رسولی ها (4) و زمانیان و همکاران (5) با بررسی اثر تنش شوری بر رشد رویشی یونجه مشاهده کردند که با افزایش میزان شوری طول گیاه کاهش می‏یابد. در همین رابطه خالص‌رو و آقاعلیخانی (3) گزارش نمودند که با افزایش میزان شوری وزن خشک ساقه و ریشه سورگوم علوفه‎ای و ارزن مروارید کاهش می‏یابد. بارادواج و همکاران (11) گزارش کردند که با افزایش غلظت شوری رشد گیاهچه یونجه کاهش می‏یابد. سبحانی و آخوندی‌‌میبدی (6) ضمن بررسی تحـمل به شـوری ارقـام یونجه یــزدی، بمـی، نیک شهری، مساسرسا و بغدادی اعلام کردند که بیشترین طول ریشه و ساقه ارقام یونجه در شوری پنج دسی‌زیمنس بر متر بوده و ارقام یونجه یزدی و نیک شهری تحمل بیشتری به شوری نسبت به سایر ارقام داشتند.

حاجبی و حیدری شریف آباد (2) برای تعیین رابطه بین صفات یونجه از ماتریس ضرایب همبستگی استفاده کردند. این ماتریس نشان داد که بین صفات وزن خشک ریشه و ساقه گیاه یونجه همبستگی مثبت و بسیار معنی‌داری در سطح احتمال خطای یک درصد وجود داشت و برای بقیه صفات همبستگی معنی‌داری مشاهده نشد. فرشادفر و همکاران (8) با مطالعه بر گیاه یونجه، برای تعیین سهم صفات در میزان تنوع، با استفاده از تجزیه به مؤلفه‌های اصلی گزارش نمودند. بر اساس این روش، دو مؤلفه اصلی بیش از 94 درصد از تنوع موجود در بین توده‌های یونجه را در بر داشتند. در این بررسی اولین مؤلفه 69/70 و دومین مؤلفه 20/24 درصد سهم داشتند. مؤلفه اول همبستگی مثبت و بالایی با وزن خشک بوته و همبستگی منفی بالایی با نسبت برگ به ساقه داشت و نیز از همبستگی مثبت و بالایی با صفاتی چون ارتفاع و وزن تر بوته برخوردار بود. دومین مؤلفه همبستگی مثبت و بالایی با نسبت برگ به کل بیوماس داشت. فلاحتی‌عنبران و همکاران (9) گزارش نمودند که پراکنش دو بعدی گونه‌های یونجه یک‌ساله بر اساس تجزیه به مؤلفه‌های اصلی نیز تصویر واضحی از روابط آن‌ها را نشان می‌دهد که دو گونه
M. scutellata و M. rugosa فاصله ژنتیکی زیادتری از سایر گونه‌ها داشتند. این دو گونه تنها گونه‌های تتراپلوئید یونجه یک‌ساله هستند که در اکثر گزارش‌ها نیز خویشاوندی نزدیک بین آن‌ها ثابت شده است.

در اصلاح نباتات بررسی تنوع ژنتیکی در گیاهان زراعی زمینه و امکان انتخاب و ایجاد ارقام متحمل به شوری را فراهم می نماید (14). بررسی تنوع ژنتیکی درون و بین جمعیت‏های یونجه زراعی می‏تواند خطرات احتمالی ناشی از فرسایش ژنتیکی را ارزیابی نموده و به توسعه حفاظت مؤثر از منابع ژنتیکی و در طراحی راهبرد بهبود ژنتیک، کمک کند (16). موسیال و همکاران (15) در بررسی تنوع ژنتیکی بین و درون 19 رقم و لاین یونجه بر اساس تجزیه خوشه‌ای این ژنوتیپ‌ها را به گروه‌های مختلفی تقسیم‌بندی کرده و نشان داده‌اند که تنوع ژنتیکی بین ارقام و لاین‌های مختلف یونجه بیشتر از تنوع درون ارقام بود. فرشادفر و همکاران (8) در تحقیقات خود از تجزیه خوشه‌ای برای گروه‌بندی 18 ژنوتیپ یونجه استفاده کردند و از نظر صفات ریخت شناسی 18 ژنوتیپ مورد بررسی در پنج گروه قرار گرفتند.

هدف از این تحقیق شناسایی ژنوتیپ‌های متحمل به تنش شوری و گروه‌بندی ژنوتیپ‌های یونجه از نظر تحمل به شوری بر اساس تجزیه چند متغیره بود.

 

مواد و روش‌ها

به منظور بررسی ارقام یونجه از نظر تحمل به شوری در مرحله رشد رویشی و گروه‏بندی ژنوتیپ‏های یونجه بر اساس تجزیه چند متغیره آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی در سه تکرار در گلخانه واقع در شمال شهرستان اندیمشک انجام شد. گیاهان در گلدان‌هایی به وزن خاک یک کیلوگرم با نسبت 1:2 خاک زراعی- ماسه کشت شدند. بذرها پس از ضد عفونی با محلول ویتاواکس در عمق یک سانتی‌متری کاشته شدند. تیماردهی گلدان‌ها بلافاصله پس از کاشت صورت نگرفت و تا 45 روز پس از کاشت، آبیاری با آب شهری صورت گرفت. تیمارهای شوری در این آزمایش در پنج سطح محلول صفر، 75، 150، 225 و 300 میلی‌مولار نمک کلرید سدیم اعمال گردید. پس از اعمال تیمار شوری، گلدان‌ها به مدت دو هفته (14 روز) نگهداری شدند. در این مدت در موقع لزوم آبیاری گلدان‎ها با آب شور انجام شد. پس از آن به صورت تصادفی سه بوته در هر گلدان انتخاب گردید و ویژگی‏های مورفولوژیک شامل تعداد برگ در بوته، طول ریشه، طول ساقه، طول گیاه، نسبت طول ریشه به طول ساقه، وزن تر گیاه، وزن خشک گیاه و نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه اندازه‌گیری شدند. تجزیه واریانس داده‏ها، ضریب همبستگی، تجزیه به مؤلفه‌های اصلی، بای پلات و تجزیه کلاستر با استفاده از نرم افزار Minitab و مقایسه ‏میانگین‏ها با استفاده از آزمون چند دامنه‌ای دانکن در سطح احتمال یک درصد صورت پذیرفت.

جدول 1- ویژگی‏های 20 ژنوتیپ‌ یونجه مورد مطالعه
شماره	ژنوتیپ	منشأ	شماره	ژنوتیپ	منشأ
1	KFA1	قره ‌یونجه	11	KFA11	قره‌ یونجه
2	KFA2	همدانی	12	KFA12	قره ‌یونجه
3	KFA3	قره ‌یونجه	13	KFA13	قره ‌یونجه
4	KFA4	همدانی	14	KFA14	قره‌ یونجه
5	KFA5	همدانی	15	KFA15	قره ‌یونجه
6	KFA6	همدانی	16	KFA16	همدانی
7	KFA7	رهنانی	17	KFA17	همدانی
8	KFA8	قره ‌یونجه	18	بمی‌گرمسیری	-
9	KFA9	چالشترشهرکرد	19	نیکشهری‌گرمسیری	-
10	KFA10	قره ‌یونجه	20	یزدی‌گرمسیری	-

 

نتایج و بحث

تجزیه واریانس

نتایج تجزیه واریانس (جدول 2) نشان داد که بین ارقام یونجه برای تمام صفات مورد بررسی به جزء صفت طول ریشه اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال خطای یک درصد وجود داشت که این نشان دهنده تنوع ژنتیکی بین ارقام برای صفات مورد بررسی در شرایط شوری بود. کلیه صفات برای فاکتور تنش در سطح احتمال یک درصد معنی‌دار شدند. بر همکنش بین ارقام و سطوح شوری در ارتباط با صفات طول ساقه، نسبت طول ریشه به طول ساقه، وزن خشک گیاه و نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه در سطح احتمال خطای پنج درصد و طول گیاه در سطح احتمال خطای یک درصد اختلاف معنی‌دار نشان دادند. یارنیا و همکاران (10) نیز با مطالعه تأثیر نمک کربنات کلسیم بر رشد ارقام یونجه گزارش کردند که ارتفاع گیاه و وزن خشک اندام‌های هوایی و ریشه تحت تأثیر رقم یونجه و تنش شوری قرار گرفت.

 

 

تعداد برگ در بوته

در مقایسه میانگین اثر اصلی تنش بر صفت تعداد برگ در بوته (جدول 3) مشاهده شد که با افزایش میزان شوری تعداد برگ در بوته کاهش یافت به طوری که در سطح شوری 300 میلی‌مولار نمک کلرید سدیم تعداد برگ در بوته برابر با 65_/3 عدد بود. در بررسی ارقام مختلف (جدول 4) صفت تعداد برگ در بوته در ژنوتیپ KFA₁ برابر با 31_/8 برگ و در ژنوتیپ KFA₈ برابر با 5_/4 برگ بود، که به ترتیب بیشترین و کمترین تعداد برگ در بوته را به خود اختصاص دادند. رحمانی و حاج رسولی ها (4) با مطالعه اثر تنش شوری بر رشد رویشی توده‌ها و ارقام یونجه مشاهده کردند که با افزایش میزان شوری تعداد برگ کاهش و نسبت وزن برگ به وزن بوته افزایش پیدا می‌کند. با توجه به اینکه تعداد برگ با نسب برگ به بوته دو صفت متفاوت می باشند می توان نتیجه گرفت که تنش شوری موجب کاهش تعداد برگ در بوته ولی افزایش نسبت وزنی برگ به بوته می گردد.

 

طول ریشه، طول ساقه و نسبت طول ریشه به ساقه

بیشترین طول ریشه به تیمار شاهد اختصاص داشت و با افزایش شوری این صفت کاهش یافت (جدول 3). در سطوح شوری 150، 225 و 300 میلی‌مولار اختلاف معنی‌دار از نظر طول ریشه مشاهده نشد. صفات طول ساقه و طول گیاه نیز با افزایش میزان شوری کاهش پیدا کردند. در سطح شاهد و شوری 75 میلی‌مولار تفاوت معنی‌دار برای صفات طول ساقه و طول گیاه مشاهده نشد. اما با افزایش میزان شوری نسبت طول ریشه به طول ساقه افزایش پیدا کرد که این نسبت در شوری 300 میلی‌مولار برابر با 66_/0 و در سطح شاهد برابر با 32_/0 بود. به طوری که این صفت 61 درصد نسبت به شاهد افزایش پیدا کرد. با بررسی طول ریشه و ساقه در ژنوتیپ‎های مختلف مشاهده شد که ژنوتیپ KFA₁₀ بیشترین طول ریشه را داشته است (جدول 4). در صورتی که ژنوتیپ‏های KFA₈، یزدی گرمسیری و KFA₁₇ کمترین طول ریشه را به خود اختصاص دادند. همچنین ژنوتیپ KFA₁بیشترین و ژنوتیپ KFA₈ کمترین طول ساقه و طول گیاهچه را به خود اختصاص داد. نسبت طول ریشه به طول ساقه در ژنوتیپ KFA₁₀ بالاترین بود. در صورتی که اکثر ارقام نسبت به این صفت جزء پایین‌ترین گروه بودند که شامل ژنوتیپ‏های KFA₁₄، KFA₂، KFA₃، KFA₇، نیکشهری گرمسیری، بمی گرمسیری، KFA₁₁، KFA₁،KFA₁₅ ، KFA₆،KFA₁₇ ، یزدی گرمسیری و KFA₄ می‌باشند. یارنیا و همکاران (10) گزارش دادند که تنش شوری موجب افزایش نسبت ریشه به ساقه می‏گردد. زیرا در محیط تنش گیاه انرژی بیشتری برای استقرار و رشد ریشه مصرف می کند و به همین دلیل در اثر تنش رشد ریشه بیشتر از اندام های هوایی است.

 

وزن تر، وزن خشک و نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه

بیشترین وزن تر گیاه مربوط به سطح شاهد و شوری 75 میلی‌مولار بود که وزن تر گیاه در این تیمارها به ترتیب برابر با 33/0 و 31/0 گرم بود. با افزایش میزان شوری وزن تر گیاه کاهش یافت. در شوری 300 میلی‌مولار وزن تر گیاه برابر با 11/0 گرم بود. نتایج همچنین نشان داد که با افزایش شوری وزن خشک گیاه کاهش کاهش یافت به طوری که در سطح شوری 300 میلی‌مولار 76 درصد کاهش وزن خشک گیاه نسبت به شاهد مشاهده شد
(جدول 3). وزن خشک در تیمار شاهد 10/0 گرم و با افزایش شوری در سطح 300 میلی‌مولار نمک کلرید سدیم 02/0 گرم بود. با افزایش میزان شوری نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه کاهش پیدا کرد که این کاهش به صورت یکنواخت نبود. کمترین میزان نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه مربوط به سطح شوری 300 میلی‌مولار بود که برابر با 20/0 ارزیابی شد. در صورتی که بیشترین میزان این نسبت مربوط به تیمار شوری 225 میلی‌مولار بود و برابر با 32/0 است.

جدول 2- تجزیه واریانس میانگین مربعات تأثیر تنش شوری بر ویژگی‎های گیاهچه ژنوتیپ‏های یونجه در شرایط تنش شوری

نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه	وزن خشک گیاه	وزن تر گیاه	نسبت طول ریشه به طول ساقه	طول گیاه	طول ساقه	طول ریشه	تعداد برگ در بوته	درجه آزادی	منابع تغییرات
**009/0	**0033/0	**083/0	**043/0	**03/49	**43/36	46/2 ns	**23/14	19	ژنوتیپ
**067/0	**0283/0	**287/0	**857/0	**12/914	**99/649	**05/38	**90/175	4	تنش
*006/0	*0011/0	012/0 ns	*020/0	**36/22	*51/15	80/1 ns	46/3 ns	76	رقم × تنش
004/0	0007/0	012/0	013/0	62/13	09/10	63/1	72/3	200	خطا
86/23	83/43	24/49	41/32	25/22	84/24	99/32	79/32		ضریب تغییرات (درصد)

ns، * و **: به ترتیب غیرمعنی‌دار و معنی‌دار در سطوح احتمال خطای آماری پنج و یک درصد

 

جدول 3- مقایسه میانگین اثر تنش شوری بر ویژگی‎های گیاهچه ژنوتیپ‎های یونجه در شرایط تنش شوری^*

نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه (گرم)	وزن خشک گیاه (گرم)	وزن تر گیاه (گرم)	نسبت طول ریشه به طول ساقه (سانتی‏متر)	طول گیاه (سانتی‏متر)	طول ساقه (سانتی‏متر)	طول ریشه (سانتی‏متر)	تعداد برگ در بوته	تنش شوری (میلی‏مولار)
301/0 ab	096/0 a	326/0 a	319/0 b	72/21 a	66/16 a	16/5 a	60/8 a	صفر (شاهد)
255/0 c	078/0 b	305/0 a	267/0 b	43/20 a	27/16 a	24/4 b	07/7 b	75
265/0 ab	056/0 c	213/0 b	258/0 b	59/15 b	44/12 b	15/3 c	99/4 c	150
319/0 a	057/0 c	178/0 b	282/0 b	81/15 b	42/12 b	34/3 c	08/5 c	225
200/0 d	023/0 d	109/0 c	663/0 a	37/9 c	13/6 c	49/3 c	65/3 d	300
37-	76-	66-	61+	57-	63-	39-	58-	مقدار تغییر (درصد)**

*: حروف مشترک در هر ستون نشان دهنده عدم وجود اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال خطای پنج درصد بر اساس آزمون چند دامنه‎ای دانکن می‌باشد.

**: مقدار تغییر بیانگر میزان تغییر (کاهش یا افزایش) صفت مورد نظر بر حسب درصد در بالاترین سطح تنش در مقایسه با شاهد است.

جدول 4- مقایسه میانگین اثر ژنوتیپ‏های یونجه بر ویژگی‎های گیاهچه در شرایط تنش شوری

	نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه (گرم)	وزن خشک گیاه (گرم)	وزن تر گیاه (گرم)	نسبت طول ریشه به طول ساقه (سانتی‏متر)	طول گیاه (سانتی‏متر)	طول ساقه (سانتی‏متر)	طول ریشه (سانتی‏متر)	تعداد برگ در بوته	ژنوتیپ یونجه
	26/0 abcd	09/0 ab	36/0 abcd	28/0 c	12/21 a	87/16 a	28/4 ab	31/8 a	KFA1
	33/0 a	06/0 bcd	19/0 ef	32/0 c	20/16 bcde	49/12 bcde	01/4 ab	71/5 cde	KFA2
	27/0 abcd	07/0 bcd	24/0 def	31/0 c	99/16 abcde	57/13 abcde	42/3 ab	23/6 a-e	KFA3
	30/0 abcd	08/0 abcd	27/0 bcdef	25/0 c	74/19 abcd	80/15 abcd	99/3 ab	29/6 a-e	KFA4
	27/0 abcd	04/0 d	16/0 f	35/0 abc	62/15 cde	13/12 cde	72/3 ab	12/5 de	KFA5
	30/0 abcd	07/0 bcd	23/0 ef	27/0 c	69/20 ab	38/16 ab	31/4 ab	20/7 abcd	KFA6
	27/0 abcd	06/0 cd	20/0 ef	31/0 c	32/18 abcde	27/14 abcde	04/4 ab	10/6 abcde	KFA7
	28/0 abcd	05/0 d	15/0 f	40/0 abc	23/14 e	88/10 e	35/3 b	50/4 e	KFA8
	31/0 abc	06/0 cd	17/0 ef	36/0 abc	76/15 cde	85/11 de	92/3 ab	75/4 de	KFA9
	27/0 abcd	06/0 cd	20/0 ef	47/0 a	84/17 abcde	74/12 bcde	02/5 a	00/6 abcde	KFA10
	28/0 abcd	07/0 abcd	25/0 def	29/0 c	17/20 abc	80/15 abcd	37/4 ab	15/7 abcd	KFA11
	31/0 ab	06/0 bcd	19/0 ef	34/0 abc	86/18 abcde	41/14 abcde	43/4 ab	00/6 abcde	KFA12
	27/0 abcd	05/0 cd	17/0 ef	46/0 ab	70/16 abcde	48/12 bcde	20/4 ab	14/5 de	KFA13
	26/0 abcd	07/0 abcd	27/0 bcdef	32/0 c	90/17 abcde	43/14 abcde	11/4 ab	76/7 abc	KFA14
	28/0 abcd	08/0 abc	30/0 bcde	28/0 c	70/18 abcde	88/14 abcde	90/3 ab	74/7 abc	KFA15
	25/0 abcd	07/0 bcd	25/0 cdef	32/0 bc	19/18 abcde	16/14 abcde	03/4 ab	12/6 abcde	KFA16
	23/0 bcd	05/0 cd	22/0 ef	27/0 c	26/15 de	03/12 de	23/3 b	25/6 abcde	KFA17
	23/0 cd	09/0 ab	38/0 abc	29/0 c	72/20 ab	12/16 abc	60/4 ab	17/8 ab	بمی‌گرمسیری
	24/0 bcd	09/0 ab	40/0 ab	31/0 c	49/15 cde	87/11 de	61/3 ab	75/5 bcde	نیکشهری‌گرمسیری
	22/0 d	10/0 a	47/0 a	26/0 c	46/15 de	18/12 cde	28/3 b	56/5 cde	گرمسیری            یزدی

حروف مشترک در هر ستون نشان دهنده عدم وجود اختلاف معنی‌دار در سطح احتمال خطای پنج درصد بر اساس آزمون چند دامنه‎ای دانکن می‌باشد.

 

بیشترین وزن تر گیاه و وزن خشک گیاه مربوط به رقم یزدی گرمسیری بود که وزن تر و وزن خشک گیاه آن به ترتیب برابر با 47/0 و 10/0 گرم بود. میانگین وزن تر ژنوتیپ‏های KFA₅ و KFA₈ برابر با 16/0 گرم و 15/0 گرم و در وزن خشک گیاه برابر با 04/0 گرم و 5/0 گرم بود که در گروه کمترین وزن تر گیاه و وزن خشک گیاه قرار گرفتند. نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه در ژنوتیپ‏های مختلف نشان داد که KFA₂ بیشترین نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه را دارا بود (33/0 گرم). در صورتی که رقم یزدی گرمسیری کمترین نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه را با 22/0 به خود اختصاص داد. ژنوتیپ KFA₇ در سطح شوری 300 میلی‌مولار کمترین وزن تر گیاه و وزن خشک گیاه را داشت که برابر با 02/0 و 00/0 گرم بود. در سطح شوری 300 میلی‌مولار ژنوتیپ بمی گرمسیری با 09/0 گرم و ژنوتیپ KFA₂ با 52/0 گرم به ترتیب کمترین و بیشترین نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه را به خود اختصاص دادند. شکاری (7) طی آزمایشی تحمل به شوری تعدادی از گیاهان مرتعی و زراعی را در مرحله رشد رویشی بررسی و اعلام کرد که در یونجه سرعت رشد تمام گیاه به ویژه اندام‌های هوایی تحت تأثیر شوری کاهش یافت و با افزایش غلظت نمک وزن خشک اندام‌های هوایی نیز به شدت کاهش می‌یابد.

 

همبستگی بین صفات

با توجه به جدول 5 تعداد برگ در بوته با صفات طول ساقه، طول گیاه و وزن تر گیاه همبستگی مثبت و معنی‌دار (به ترتیب برابر با 88/0 r =، 82/0r = و 49/0 r =) و با صفت نسبت طول ریشه به طول ساقه همبستگی منفی و معنی‌دار (60/0- r =) نشان دادند. طول ریشه فقط با صفت طول گیاه همبستگی داشت که همبستگی آن مثبت و بسـیار معــنی‌دار بود (57/0r =). طول ساقه نیز با صفت طول گیاه همبستگی مثبت و بسیار معنی‌دار (97/0 r =) نشان داد و با نسبت طول ریشه به طول ساقه همبستگی منفی و بسیار معنی‌دار (59/0- r =) نشان داد. طول گیاه با هر دو صفت طول ریشه و طول ساقه همبستگی مثبت و معنی‌دار دارد. وزن تر گیاه با وزن خشک همبستگی مثبت و معنی‌دار (46/0 r =) و با نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه همبستگی منفی و معنی‌دار (56/0- r =) نشان داد.

 

تجزیه به مؤلفه‌های اصلی و تجزیه خوشه‏ای

در تجزیه به مؤلفه‌های اصلی سهم مؤلفه‌ها، سهم تجمعی و بردارهای مشخصه متناظر با هر ریشه بدست آمد (جدول 6). تجزیه به مؤلفه‌های اصلی، 8 صفت مربوطه را به 2 مؤلفه تقسیم کرد که بر اساس آن 72 درصد از کل تغییرات داده‌ها به وسیله 2 مؤلفه توجیه شدند. در این آزمایش مؤلفه اول 46 درصد از کل تغییرات داده‌ها را توجیه کرد که صفات تعداد برگ در بوته، طول ساقه، طول گیاه ضریب عاملی مثبت و نسبت طول ریشه به طول ساقه ضریب عاملی منفی نشان دادند. مؤلفه اول را می‌توان به عنوان مؤلفه خصوصیات رویشی گیاه و تحمل به تنش نامگذاری کرد. مؤلفه دوم 26 درصد از کل تغییرات را توجیه کرد. صفات طول ریشه و نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه در این مؤلفه قرار دارند و ضریب عاملی منفی به خود اختصاص دادند. در صورتی که صفات وزن تر گیاه و وزن خشک گیاه ضریب عاملی مثبت نشان دادند. بنابراین مؤلفه دوم را می‌توان به عنوان مؤلفه طول ریشه، شاخص وزن گیاه و حساس به تنش نامگذاری کرد. با توجه به این که در مؤلفه اول صفات مطلوب تعداد برگ در بوته، طول ساقه و گیاه ضریب عاملی مثبت و بالا نشان دادند، بنابراین بالا بودن این مؤلفه مطلوب می‌باشد و در شرایط تنش می‌توان انتخاب بر اساس صفات فوق قرار داد. همچنین در مؤلفه دوم صفت مطلوب طول ریشه منفی و معنی‌دار شده است و با توجه به این که افزایش طول ریشه منجر به افزایش جذب آب در پتانسیل اسمزی پایین در شرایط شوری می‌شود این مؤلفه حساسیت به تنش شوری نامگذاری شده و پایین بودن این مؤلفه باید مد نظر قرار گیرد.

 

جدول 5- ضرایب همبستگی ساده صفات مورد مطالعه ژنوتیپ‏های یونجه در شرایط تنش شوری

صفات مورد بررسی	1	2	3	4	5	6	7
1- تعداد برگ در بوته
2- طول ریشه‌	ns 31/0
3- طول ساقه‌	**88/0	ns 41/0
4- طول گیاه	**82/0	**57/0	**97/0
5- نسبت طول ریشه‌ به طول ساقه	**60/0-	ns 29/0	**59/0-	*46/0-
6- وزن تر گیاه	*49/0	ns 18/0-	ns 37/0	ns 28/0	**63/0-
7- وزن خشک گیاه	ns 14/0	ns 16/0-	ns 09/0	ns 02/0	ns 24/0-	*46/0
8- نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه	ns 26/0-	ns 22/0	ns 03/0-	ns 01/0-	ns 15/0	**56/0-	ns 31/0-

ns، * و **: به ترتیب غیرمعنی‌دار و معنی‌دار در سطوح احتمال خطای آماری پنج و یک درصد

 

صفات		عامل‌ها
	1	2
تعداد برگ در بوته	*49/0	07/0-
طول ریشه	14/0	*54/0-
طول ساقه‌	*49/0	21/0-
طول گیاه	*46/0	30/0-
نسبت طول ریشه‌ به ساقه‌	*38/0-	25/0-
وزن تر گیاه	34/0	*42/0
وزن خشک گیاه	14/0	*38/0
نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه	15/0-	*44/0-
مقادیر ویژه	67/3	09/2
واریانس نسبی	46/0	26/0
واریانس تجمعی	46/0	72/0

 

بر اساس بای پلات (شکل 1) ترسیم شده بر مبنای مؤلفه‌های اصلی اول و دوم و تجزیه خوشه‏ای براساس کلیه صفات مورد مطالعه (شکل 2) ژنوتیپ‎های یونجه به 3 گروه‌ تقسیم شدند. شکل 1 نشان داد که ژنوتیپ‎های KFA₆، KFA₁₁، KFA₄، KFA₁₄، KFA₁₆، بمی گرمسیری، KFA₁ و KFA₁₅ در ناحیه‌ای با پتانسیل مطلوب و حساسیت پایین به شوری قرار گرفتند. ژنوتیپ‎های KFA₇، KFA₃، KFA₅، KFA₁₇، نیک شهری گرمسیری و یزدی گرمسیری در ناحیه‌ای با پتانسیل نامطلوب و حساسیت بالا به شوری قرار گرفتند. ژنوتیپ‎های KFA₁₀، KFA₁₂، KFA₂، KFA₁₃، KFA₉ و KFA₈ در ناحیه‌ای با پتانسیل مطلوب در شرایط تنش و نامطلوب در شرایط نرمال قرار گرفتند و از نظر دسته‌بندی بین دو گروه فوق می‌باشند. ژنوتیپ‎های KFA₃و KFA₁₇ کمترین طول ریشه و نسبت طول ریشه به طول ساقه، ژنوتیپ KFA₅ کمترین وزن تر گیاه و وزن خشک گیاه، ژنوتیپ KFA₇ کمترین تعداد برگ در بوته، طول ریشه، طول گیاه، وزن تر گیاه و وزن خشک گیاه، ژنوتیپ یزدی گرمسیری کمترین طول ریشه، نسبت طول ریشه به طول ساقه و نسبت وزن خشک به وزن تر گیاه را به خود اختصاص دادند.

بیشترین همبستگی مثبت و معنی‏دار (97_/0=r) بین طول ساقه‌ و طول گیاه به دست آمد. از این رو می‌توان اظهار داشت انتخاب رقم با طول ساقه بالا می‌تواند در افزایش طول گیاه و تعداد برگ و در نتیجه افزایش فتوسنتز مفید باشد. یارنیا و همکاران (10) در بررسی ضرایب همبستگی گیاه یونجه مشاهده کرد که در شوری 200 میلی‌مولار ارتفاع گیاه با وزن خشک اندام‌های هوایی، نسبت ریشه به اندام هوایی و وزن ساقه همبستگی وجود دارد و هر چه ارتفاع گیاه بیشتر باشد، وزن خشک اندام‌های هوایی و وزن ساقه افزایش پیدا می‌کنند در حالی که نسبت ریشه به ساقه کاهش پیدا می‌کند.

 

شکل 1- نمودار بای پلات ژنوتیپ‎های یونجه در شرایط تنش شوری بر اساس مؤلفه‌های اول و دوم

 

 

شکل 2- دندروگرام حاصل از تجزیه خوشه‌ای 20 ژنوتیپ یونجه در شرایط تنش شوری بر اساس 8 صفت مورد مطالعه

 

نتیجه‎گیری

با توجه به نتایج آزمایش حاضر ژنوتیپ‏های KFA₁ و KFA₇ با منشأ رهنانی به ترتیب به عنوان متحمل‏ترین و حساس‏ترین ژنوتیپ‎ها در بین20 رقم مورد بررسی به تنش شوری شناسایی شدند. با وجود این نتایج تحقیقات گلخانه‏ای به تنهایی برای معرفی یونجه متحمل به شوری کافی نمی‏باشد و لازم است ادامه این تحقیق در شرایط خاک شور و یا آب شور در مناطق مختلف مورد بررسی قرار گیرند و در برنامه‏های اصلاحی آینده برای تحمل به شوری استفاده از ارقام کلاستر 1 مورد توجه قرار گیرد.

مراجع

1. پذیرا، ا. ل. و همایی، م. 1382. گسترش و آبادانی ایران تحت تأثیر منابع شور. صرفه‌جویی در آب کشاورزی و استفاده پایدار از آب و منابع زمین. 280 صفحه
2. حاجبی، ع. و حیدری شریف آباد، ح. 1386. تأثیر تنش خشکی بر رشد و گره‌زایی سه گونه یونجه. فصلنامه پژوهش و سازندگی در زراعت و باغبانی، 3(20): 103-94.
3. خالص‌رو، ش. و آقاعلیخانی، م. 1386. اثر تنش شوری و کم آبی بر جوانه‌زنی بذور سورگوم علوفه‌ای و ارزن مرواریدی. فصلنامه پژوهش و سازندگی در زراعت و باغبانی، 3(20): 163-153.
4. رحمانی، ا. و حاج رسولی ها، ش.1382. بررسی تنش شوری بر رشد رویشی توده‌ها و ارقام یونجه. فصلنامه پژوهشی تحقیقات مرتع و بیابان ایران. 1(10): 74-57.
5. زمانیان، م.، وکیل، ر. و میرزاپور، م. ه.1383. مقایسه عملکرد پنج رقم یونجه در شرایط شور. مجله علوم خاک و آب. 11(1): 11-1.
6. سبحانی، ا. و آخوندی میبدی، ه. 1379. بررسی تحمل به شوری ارقام یونجه مناطق گرمسیری در شرایط آزمایشگاهی. چکیده مقالات ششمین کنگره علوم و اصلاح نباتات ایران، بابلسر. ایران.
7. شکاری، ف. 1372. مقاومت به شوری در مرحله رشد رویشی تعدادی از گیاهان زراعی و مرتعی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد زراعت. دانشگاه تبریز. 150 صفحه.
8. فرشادفر، م.، فارغی، ش.، فرشادفر، ع. و جعفری، ع. ا. 1387. ارزیابی تنوع ژنتیکی یونجه
   (Medicago sativa L.) با استفاده از شاخص‌های ریخت‌شناسی و شیمیایی. تحقیقات ژنتیک و اصلاح گیاهان مرتعی و جنگلی ایران، 16 (1): 13-1.
9. فلاحتی عنبران، م.، حبشی، ع.، اصفهانی م.، محمدی، ا. و قره یاضی، ب. 1385. بررسی تنوع ژنتیکی و روابط خویشاوندی یونجه‌های یکساله دیپلوئید و تتراپلوئید با استفاده از نشانگرهای ریزماهواره. مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، 36 (4): 358-349.
10. یارنیا، م.، حیدری شریف آباد، ح. و رحیم‌زاده‌خویی، ف. 1384. تأثیر کربنات کلسیم بر مقاومت به شوری ارقام یونجه. مجله دانش نوین کشاورزی، 3(2): 21-9.
    1. Bhardwaj, Sharma, S. H. N. K., Srivastava, P. K. and Shukla, G. 2010. Salt tolerance assessment in alfalfa (Medicago sativa L.) ecotypes. Botany Research Journal, 3:1-6.
    2. FAO.2000. Extent and causes of salt-affected soils in participating countries. AvailableonURL:http://www.fao.org/ag/AGL/agll/spuch/topic4.htm.
    3. Homaee, M., Feddes, R. A. and Dirksen, C. 2002. A macroscopic water extraction model for non uniform transient salinity and water strees. American Journal of Soil Science Society, 66: 1764-1772.
    4. Kingsbury, R. W. and Epestein, E. 1986. Salt sensitivity in wheat. Plant Physiology, 80: 651-654.
    5. Musial, J. M., Basford K. E. and Girwin, J. A. 2002. Analysis of genetic diversity within Australian Lucerene cultivars and implication for future genetic improvement. Australian Journal of Agricultural Research, 53(6): 629-636.
    6. Peng, L. Z., Gong, L. S. and Qing, C. Y. 2007. A novel statistical method for assessing SSR variation in autotetraploid alfalfa (Medicago sativa L.). Genetic Molecular Biology, 30: 385-391.