«فراشعر» در مخزن الاسرار نظامی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 1، دوره 1، شماره 4، آذر 1389، صفحه 1-24   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

ابراهیم استاجی^*

عضو هیآت علمی دانشگاه تربیت معلم سبزوار

چکیده

«فراشعر» (metapoetry) علی‌رغم تعاریف و برداشت‌های متفاوتی که از آن ارائه شده است ـ اصالتاً به قیاس فرازبان، فرانقد و فراداستان به شعری اطلاق می‌شود که درباره‌ی شعر سروده شود و در آن آگاهانه با تمرکز بر موضوعات و مفاهیم شعری به نوشتن یا آفرینش شعر بپردازد. طبیعی است شاعر در این‌گونه اشعار بسته به برداشت‌ها و نظریه‌هایش، در باره‌ی ماهیت، اوصاف، ویژگی‌ها، کارکرد و کاربرد آن سخن می‌گوید.
در میان شاعران فارسی یکی از کسانی که شاید بیش از دیگران فراشعر سروده ‌است، نظامی گنجوی است که در میان اشعار و منظومه‌هایش، مخزن‌الاسرار از این نظر ممتاز است. او در خلوت‌های شبانه و سحرگاهی خود علاوه بر تفکر و تامل در باره‌ی محتوای اصلی منظومه‌ی خود (توحید، نعت پیامبر، وعظ، تحقیق، پند و اندرز و...) به سخن و به‌ویژه سخن منظوم پرداخته‌است، تا آنجا که بندهایی از اثر خود را به این موضوع اختصاص داده‌است؛ از جمله سبب نظم کتاب، فضیلت سخن و مرتبت سخن‌پروری. نظامی در یکی از بندهای اثر خود (بند 14 شامل 66 بیت) به بیان آرا و نظرات خود در باره‌ی شعر پرداخته‌است و در آن از ماهیت، کاربرد و کارکرد شعر گرفته تا جایگاه شعر و شاعران، نسبت آن با پیامبری، انتقاد از شاعران مداح، رابطه‌ی شعر و ساحری و... سخن گفته ‌است.
اگر موازنه را نیز در قلمرو فراشعر قرار دهیم، علاوه بر موارد فوق نظامی در بند 12 کتاب خود به موازنه‌ی مخزن‌الاسرار و حدیقة‌الحقیقه سنایی دست یازیده ‌است و طبعاً مثل هر شاعر دیگری که در موازنه، شعر خود را بر شعری که آن را مورد موازنه قرار داده ‌است ترجیح می‌دهد، او نیز مخزن‌الاسرار را از حدیقة‌الحقیقه برتر می‌شمارد.
در این مقاله تلاش شده تا فراشعرهای نظامی را از اثر او استخراج شود و موارد بالا با توجه به نظریه‌های ادبی زمان شاعر و زمان حاضر به‌طور مفصل بررسی شوند و آرا و نظریات وی در باره‌ی شعر مورد کندوکاو قرار گیرد و احیاناً به نتایج مشخصی دست یافته شود.

کلیدواژه‌ها

فراشعر؛ نظامی؛ مخزن‌الاسرار

مراجع

1-    قرآن مجید.

2-    احمدنژاد، کامل (1369)، تحلیل آثار نظامی گنجوی، چاپ اول، تهران، علمی.

3-    اخوان ثالث، مهدی (1362)، از این اوستا، چاپ ششم، تهران، مروارید.

4-    ارسطو (1369)، ارسطو و فن شعر، ترجمه‌ی عبدالحسین زرین‌کوب، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.

5-    ثروتیان، بهروز (1370)، شرح مخزن‌الاسرار، جلد اول، چاپ اول، تهران، برگ.

6-    حافظ، خواجه شمس‌الدین (1362)، دیوان حافظ، 2 جلد، تصحیح پرویز ناتل خانلری، چاپ دوم، تهران، خوارزمی.

7-    خاقانی، افضل الدین بدیل بن علی نجار (1373)، دیوان خاقانی شروانی، تصحیح ضیاءالدین سجادی، چاپ چهارم، تهران، زوّار.

8-    دهخدا، علی‌اکبر (1370)، امثال و حکم، 4 جلد، چاپ هفتم، تهران، امیرکبیر.

9-    زرین‌کوب، عبدالحسین (1369)، ارسطو و فن شعر، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.

10-زرین‌کوب، عبدالحسین (1373)، نقد ادبی، 2 جلد، چاپ پنجم، تهران، امیرکبیر.

11-زنجانی، برات (1368)، احوال و آثار و شرح مخزن‌الاسرار نظامی گنجه‌ای، [چاپ اول]، تهران، دانشگاه تهران.

12-ستیس، و. ت (1357)، فلسفه‌ی هگل، 2 جلد، ترجمه‌ی حمید عنایت، چاپ پنجم، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

13-شمس‌الدین محمد بن قیس رازی (1373)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به کوشش سیروس شمیسا، چاپ اول، تهران، فردوس.

14-فروزانفر، بدیع‌الزمان (1366)، احادیث مثنوی، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر.

15-کتاب مقدس (شامل عهد عتیق و عهد جدید) (1980م)، انجمن پخش کتاب مقدسه.

16-گادامر، هانس گئورگ (1377)، «افلاطون و شاعران»، ترجمه‌ی یوسف اباذری، ارغنون (درباره‌ی شعر)، شماره‌ی 14، زمستان، صص 49-80.

17-مکاریک، ایرنا ریما (1385)، دانش‌نامه‌ی نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمه‌ی مهران مهاجر و محمد نبوی، چاپ دوم، تهران، آگه.

18-موحد، ضیاء (1377)، «سیلویا پلات»، ارغنون (درباره‌ی شعر)، شماره‌ی 14، زمستان، صص 109-127.

19-مهاجر، مهران و نبوی، محمد (1381)، واژگان ادبیات و گفتمان ادبی، چاپ اول، تهران، آگه.

20-میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1382)، کشف‌الاسرار و عدةالابرار، 10 جلد، تصحیح علی‌اصغر حکمت، چاپ هفتم، تهران، امیرکبیر.

21-نظامی گنجه‌ای، الیاس (1363)، خمسه‌ی نظامی گنجه‌ای، جلد اول: مخزن‌الاسرار، تصحیح بهروز ثروتیان، چاپ اول، تهران، توس.

22-هومر (1368)، ادیسه، ترجمه‌ی سعید نفیسی، چاپ هفتم، تهران، علمی و فرهنگی.

23-هومر (1364)، ایلیاد، ترجمه‌ی سعید نفیسی، چاپ پنجم، تهران، علمی و فرهنگی.