بررسی اندیشه‌های پارادوکسیکال (متناقض) در شعرنظامی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 6، دوره 1، شماره 4، آذر 1389، صفحه 115-152   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

بتول کرباسی عامل^*

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر

چکیده

نظامی، شاعری‌ است که جوهر شعر و شاعری در وی قوی‌تر، پرمایه‌تر و پر‌رنگ‌تر از جنبه‌های فکری‌ـ‌ فلسفی، و پویایی اندیشه در مسیر چون و چرا‌ها و حیرت‌ها و دگرگونی‌ها است. سیر تفکّر و اعتقاد و اندیشه‌ی او بیش‌تر جریان ثابت و مستمرّی را می‌پوید که همانند شیوه‌ی زندگی‌اش، نسبتاً آرام و بی‌افت و خیز است.
دیدگاه‌های اعتقادی‌- مذهبی وی نیز که بر مسلک اشاعره است، با کاربری ناچیز و ناقابل عقل با « پای چوبینش »! بیش‌تر بر این یک‌دستی و یکسانی مدد‌رسان می‌باشد. چون اساساً اعتراض بر هر چیز و هر جریانی، از تفکّر و مقایسه خیزد و ابزار لازم آن هم عقل و خرد است. در تفکّری که عقل، گرچه گاه ستایش شده و حتّی اثری به نام خرد‌نامه تألیف می‌گردد، لیکن به کر‌ّات به ناکارآمدی و ناتوانی آن تأکید می‌شود، کمتر چیزی مورد اعتراض و انتقاد واقع می‌گردد. کلّ هستی با جریانی بسامان و مقد‌ّر « به آن چه باید باشد»، جاری است و این نگرش، جهان‌بینی یک‌دست و ثابتی را می‌نماید که در آن جای تضاد و تناقض خالی است و یا کمتر دیده می‌شود.
از طرفی برتری و غلبه‌ی قوه‌ی شاعری و جوهره‌ی شعری نیز در شاعر، مزید بر علّت است. و این مجموع از نظامی شاعری ساخته داستان‌پرداز که بیش از هر چیز قدرت تخیّل و وصف و ایجاد هیجان و جاذبه‌های ذوقی و عاطفی و حسّی در او خودنمایی می‌کند تا تخیّل و تفکّر و چون و چراهای برخاسته از حیرت و چالش‌های عقلی.
لذا، در حوزه‌ی تناقض‌های فکری او بیشتر با کلیّت‌ها مواجهیم تا با جزئیّات فکری و اندیشه‌های دقیق موردی.

کلیدواژه‌ها

تناقض؛ اندیشه؛ پارادوکس؛ شعر؛ نظامی؛ نقد ادب

اصل مقاله

Nezami was a great poet whose poetic aspect was more dominant and stronger than his philosophical aspect and his interest in the “whys” and “hows” of life. The history of his thoughts and views was rather constant and standing, as his life was.

Like all Ash'arites, his religious views are based on little use of wisdom and its "wooden foot”, which is responsible for his consistency and constancy. Any protest and nonconformity derives from cogitation, comparison and application of wisdom. Nezami sometimes praises wisdom; he even wrote a book about the merits of wisdom, but, in many places, he denunciates wisdom and emphasizes its inapplicability. This is why we find little protest and challenge in his thought. In Nezami's thought, the entire world moves towards its destined goal. Such a view requires a total monolithic worldview in which there is little room for contradiction and conflict.

Moreover, the dominance of his poetical self over his philosophical aspects has aggravated he situation. This combination makes Nezami a storyteller whose chief concern is fantasy, description, excitement, emotion and attractions, not philosophical investigation and questioning.

Therefore, in terms of philosophical contradictions we find holistic and general schemes, not detailed and subtle workings of reason.

مراجع

 

 1  ـ زرّین کوب، عبدالحسین، (1374)، پیر گنجه در جستجوی ناکجا آباد، چاپ دوم، تهران،  انتشارات سخن.

2   ـ فردوسی، حکیم ابوالقاسم، (1363)، شاهنامه،‍‍‍‍ تصحیح ژول مول، چاپ سوم، تهران، شرکت کتاب های جیبی.

3ـ نظامی گنجه ای، الیاس، (1376)، اقبال نامه، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش دکتر سعید حمیدیان ، چاپ دوم، تهران، نشر قطره.

4ـ نظامی گنجه‌ای، الیاس، (1376)، خسرو و شیرین، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش دکتر سعید حمیدیان ، چاپ دوم، تهران، نشر قطره.

5ـ نظامی‌گنجه‌ای، الیاس، (1376)، شرف‌نامه، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، چاپ دوم، تهران، نشر قطره.

6ـ نظامی گنجه‌ای، الیاس، (1376)، گنجینه، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، چاپ دوم، تهران، نشر قطره.

7ـ نظامی گنجه‌ای،الیاس، (1376)، لیلی و مجنون، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، چاپ دوم، تهران، نشر قطره.

8ـ نظامی گنجه‌ای، الیاس، (1376)، مخزن‌الاسرار، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش دکتر‌سعید حمیدیان، چاپ دوم، تهران، نشر قطره.

9ـ نظامی گنجه‌ای، الیاس، (1376)، هفت‌پیکر، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، چاپ دوم، تهران، نشر قطره.