شگردهای قبض و بسطِ روایت در مثنوی معنوی (مطالعۀ موردی داستانِ دقوقی)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 2، دوره 13، شماره 48، آذر 1396، صفحه 39-75   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

مهرداد اکبری گندمانی^{* 1}؛ مهدی رضا کمالی بانیانی²

¹استادیار و عضو هیأت علمی دانشگاه اراک

²دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اراک

چکیده

تحلیل کارکرد روایی ـ داستانی یکی از مهم‌ترین روش‌های شناخت داستان است. مجموعة حوادثی که در متن داستان رخ می‌دهند، شاکلة اصلی داستان را پی می‌ریزند. سیر بسیاری از داستان‌ها انتقال از یک وضعیت به یک وضعیت دیگر و سپس بازگشت به وضعیت پیشین است. هر عاملی که خواننده را در رسیدن به پایان داستان معلّق نگاه دارد، به نوعی آفرینندۀ قبض و هر عاملی که سبب گشودگی و ادامۀ داستان گردد، به بسط روایی منجر می‌شود. مثنوی معنوی به سبب پیروی از ساختاری تو در تو و بهره‌گیری از شیوۀ داستان در داستان، یکی از نمونه‌های قابل توجه در به‌ کارگیری این شگرد است. در این نوشتار داستان دقوقی (دفتر سوم) مورد بررسی قرار گرفته است. به نظر می‌رسد مولانا تحت تأثیر عوامل درونی و آموزه‌های اکتسابی، به‌ گونه‌ای از روایت داستانی ـ تمثیلی دست یافته و از همان طلیعۀ داستان (با عنایت به فضاسازی عرفانی، شیوة داستان در داستان و ...) روایت خویش را میدان‌گاه تداعی‌های پی در پی ساخته است. قبض و بسط‌های روایی خلق شده در این داستان، تعلیق‌هایی را رقم می‌زند که نتیجۀ آشکار آن، برانگیختن اشتیاق خوانندگان در رسیدن به پایان داستان است. شیوۀ کار در این پژوهش، پس از بررسی نحوۀ داستان‌پردازی در مثنوی و تبیین تداعی و شاخصه‌های مهم آن، تقسیم تمامی ابیات این داستان به 3 مرحلۀ آغاز، میانه و پایان و تحلیل چگونگی شکل‌گیری قبض و بسط روایی در این 3 مرحله بوده است.   

کلیدواژه‌ها

گره‌افکنی؛ تداعی؛ قبض و بسطِ روایی؛ دقوقی

مراجع

آتش‌سودا، محمد علی. 1383. رؤیای بیداری. فسا: دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا.

اخوت، احمد. 1371. دستور زبان داستان. چ 1. اصفهان: فردا.

استالی براس، اولیور و آلن بولاک. 1369. فرهنگ اندیشة نو. ترجمة کریم امامی و دیگران. به کوشش ع. پاشایی. تهران: مازیار.

اکبری، مهرداد و محسن ذوالفقاری. 1394. «تحلیل مفهوم تعلیق در ساختار روایت مطالعة موردی سورة نبأ». فصلنامة پژوهش‌های ادبی ـ قرآنی. س3. ش4.

ایدل، له اون. 1367 . قصة روان‌شناختی نو. ترجمة ناهید سرمد. چ اول. تهران: شبآویز.

براهنی، رضا. 1384. قصه‌نویسی. چ4. تهران: البرز.

بهشتی، الهه. 1375. عوامل داستان. تهران: برگ.

پورنامداریان، تقی. 1380. در سایة آفتاب. تهران: سمت.

خانلری، پرویز. 1373. دستور تاریخی زبان فارسی. به کوشش عفت مستشارنیا. تهران: توس.

رحمانی، هما و عبدالله رادمرد. 1391. «بازنگری معنایی در «التفات» بلاغی و اقسام و کارکردهای آن». جستارهای ادبی. ش 176. 

ریمون-کنان، شلموت. 1382. «مؤلفه‌های زمان در روایت». ترجمة ابوالفضل حرّی. فصلنامة هنر. ش 53.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1366. بحر در کوزه. چ اول. تهران: علمی.

ــــــــــــــــــــــ . 1372. سرِّ نی. چ4. تهران: علمی.

علوی مقدم، محمد و رضا اشرف‌زاده. 1380. معانی و بیان. تهران: سمت.

فروم، اریش. 1356. زبان از یاد رفته. ترجمة ابراهیم امانت. تهران: مروارید.

کادن، جی. ای. 1380. فرهنگ ادبیات و نقد. ترجمة کاظم فیروزمند. تهران: شادگان.

گورین، ال و دیگران. 1370. راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمة زهرا مهین خواه. تهران: اطلاعات.

مصفا، محمد جعفر. 1378. «شرحی بر قصه دقوقی و کراماتش». روزنامه ابرار. 5 خرداد.

میرصادقی، جمال. 1376. عناصر داستان. تهران: سخن.

مولوی، جلال الدین محمد. 1375. مثنوی معنوی. به کوشش عبدالکریم سروش. تهران: علمی و فرهنگی.

ناباکوف، ولادیمیر. 1368. «یا قصه‌ای بگو یا بمیـر». ترجمة مهوش قویمی. نشریة آدینه. ش38.

نوروزپور، لیلا و همایون جمشیدیان. 1387. «تحلیل داستان دقوقی از مثنوی». کاوش‌نامه. س9. ش17.

یونگ، کارل گوستاو. 1370. خاطرات، رؤیاها، اندیشه‌ها. ترجمة پروین فرامرزی. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی. 

 

 

References

Akbarī, Mehrdād & Mohsen Zolfaqārī. (2015/1394SH). “Tahlīl-e mafhūm-e ta’līq dar sāxtār-e revāyat, motāle’e-ye moredī sūre-ye naba”. Fasl-nāme-ye Pažūheš-hā-ye Adabī-Qor’ānī. Year 3. No. 4.

Alavīmoqaddam, Mohammad & Rezā Ašrafzāde. (2001/1380SH). Ma’ānī va bayān. Tehrān: Samt.

Ātašsodā, Mohammad Alī. (2004/1383SH). Ro’yā-ye bīdārī. Fasā: Islamic Azad University Fasā Branch.

Barāhanī, Rezā. (2005/1384SH). Qesse nevīsī. 4^th ed. Tehrān: Alborz.

Beheštī, Elāhe. (1996/1375SH). A’vāmel-e dāstān. Tehrān: Barg.

Cuddon, John Anthony. (2001/1380SH). Farhang-e adabiyāt va naqd (A dictionary of Literacy terms and Literary theory‏). Tr. by Kāzem Fīrūzmand. Tehrān: Šādegān.  

Edel, Leon. (1988/1367SH). Qesse-ye ravān-šenāxtī-ye no (The modern psychological novel). Tr. by Nāhīd Sarmad. First ed. Tehrān: Šabāvīz.

Fromm. Erich. (1977/1356SH). Zabān-e az yād rafte (‎The Forgotten Language). Tr. by Ebrāhīm Amānat. Tehrān: Morvārīd.  

Guerin, Wilfred L. & et al. (1991/1370SH). Rāhnama-ye rūykard-hā-ye naqd-e adabī(‎A handbook of critical approaches to literature). Tr. by Zahrā Mīhanxāh.Tehrān: Etelā’āt.

Jung, Carl Gustav. (1991/1370SH). Xāterāt,  royā-hā, andīše-hā (Memories, Dreams, Reflections). Tr. by Parvīn Farāmarzī. Mašhad: Mo’āvenat-e Farhangī-ye Āstān-e Qods-e Razavī.

Mīrsādeqī, Jamāl. (1997/1376SH). Anāsor-e dāstān. Tehrān: Soxan.

Molavī, Jalāl al-dīn Mohammad.(1996/1375SH). Masnavī-ye ma’navī. With the Effort of Abdolkarīm Sorūš. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Mosafā, Mohammad Jafar. (1999/1378SH). “Šarhī bar qesse-ye daqūqī va kerāmātaš”. Abrār Newspaper. 5^th Xordād.

Nabokov, Vladimir. (1989/1368SH). “Yā qesse begū yā bemīr”. Tr. by Mahvaš Qavīmī. Našrīye-ye Ādīne. No. 38.

Norūzpūr, Leilā & Homāyūn Jamšīdiyān. (2008/1387SH). “Tahlīl-e dāstān-e daqūqī az masnavī”. Kāvoš-nāme. Year 9. No. 17.

Oxovat, Ahmad. (1992/1371SH). Dastūr-e zabān-e dāstān. First ed. Esfahān: Fardā.

Pūrnāmdāriyān, Taqī. (2001/1380SH). Dar sāye-ye āftāb. Tehrān: Samt.

Rahmānī, Homā & Abdollāh Rādmard. (2012/1391SH). “Bāznegarī-ye ma’nāyī dar eltefāt-e balāqī va aqsām va kārkard-hā-ye ān”. Jostār-hā-ye Adabī. No. 176.

Rimmon-Kenan, Shlomith. (2003/1382SH). “Mo’alefe-hā-ye zamān dar revāyat”. Tr. by Abolfszl Horrī. Fasl-nāme-ye Honar. No. 53.

Stally Brass, Oliver & Alan Bullock. (1990/1369SH). Farhang-e andīše-ye no (The Fontana dictionary of modern thought). Tr. by Karīm Emāmī et al. With the Effort of Pāšāī. Tehrān: Māziyār.

Xānlarī, Parvīz. )1994/1373SH). Dastūr-e tārīxī-ye zabān-e fārsī. With the Effort of  Effat Mostašārniyā. Tehrān: Tūs.

Zarrīnkūb, Abdolhossein. (1987/1366SH). Bahr dar kūze. First ed. Tehrān: Elmī.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1993/1372SH). Serr-e ney. 4^th ed. Tehrān: Elmī.