پلنگ در باورهای اسطوره‌ای منطقه سمنان (بر اساس افسانه‌های عامیانه منطقه پرور و شهمیرزاد)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 13، شماره 48، آذر 1396، صفحه 77-105   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

ندا ایمانی خوشخو^{* 1}؛ عصمت اسماعیلی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سمنان

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سمنان

چکیده

افسانه‌های عامیانه، در مرز میان خیال و واقعیت، هم‌مرز با جهان اسطوره و همسایه با جهان حقیقی هستند. مضامین مشترک میان افسانه‌های عامیانه، حاکی از اشتراک بن‌مایه‌های اسطوره‌ای آنها است. تحلیل رمزها و نشانه‌های افسانه‌ها و اسطوره‌ها به درک سیر فرهنگی و عوامل شکل‌گیری آنها یاری می‌رساند. در این مقاله کوشیده‌ایم با تحلیل یکی از نشانه‌های رمزی در افسانه ـ اسطوره‌های منطقة سمنان، به واکاوی یک نشانة مشترک در اسطوره‌های شرقی بپردازیم. عنصر «پلنگ» در دو افسانة روایت‌شده در منطقة شهمیرزاد و پرور (در استان سمنان)، شباهت‌های معنا داری به رمز پلنگ در قصه‌های مربوط به ایزدبانوان دارد. پلنگ در این افسانه‌ها با دور شدن از خوی طبیعی و وحشی خود و یافتن نقش نگهبانی و همراهی توأم با رمز و راز، در کنار شخصیت اصلی روایت که یک «زن» است، قرار می‌گیرد. این افسانه‌ها باورهای اسطوره‌ای مردمان مناطق مورد بررسی، دربارة این حیوان را بیان می‌کنند. با توجه به ارتباط میان پلنگ و ایزدبانوان در اسطوره‌ها، «پلنگ» می‌تواند در افسانة مربوط به پرور، نماد و رمزی از یک ایزدبانو و در افسانة رایج در شهمیرزاد، هم نمادی از یک ایزدبانو و هم نمادی از نگهبان و ملازم ایزدبانو باشد.

کلیدواژه‌ها

افسانه‌های عامیانه؛ باورهای اسطوره‌ای؛ پلنگ؛ افسانة پرور؛ شهمیرزاد

مراجع

احمدپناهی سمنانی، محمد. 1383. آداب و رسوم مردم سمنان. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
افشاری، مهران. 1385. تازه به تازه، نو به نو. با مقدمة کتایون مزداپور. چ 1. تهران: چشمه.
الیاده، میرچا.1381. اسطوره و رمز در اندیشة میرچا الیاده. گردآوری و ترجمة جلال ستاری. چ1. تهران: مرکز.
ــــــــــــ . 1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ2. تهران: سروش.
بتلهایم، برونو. 1392. افسون افسانه‌ها. ترجمة اختر شریعت‌زاده. چ3. تهران: هرمس.
پراپ، ولادیمیر. 1371. ریشه‌های تاریخی قصه‌های پریان: بررسی ساختاری و تاریخی قصه‌های پریان. ترجمة فریدون بدره‌ای. چ1. تهران: توس.
پورنامداریان، تقی. 1368. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. چ 3. تهران: علمی و فرهنگی.
تقوی، محمد. 1376. حکایت‌های حیوانات در ادب فارسی: (بررسی حکایت‌های حیوانات «فابل‌ها» تا قرن دهم). چ1. تهران: روزنه.
خدیش، پگاه. 1387. ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.
رفیع‌فر، جلال‌الدین و مهران ملک. 1392. «آیکونوگرافی نماد پلنگ و مار در آثار جیرفت (هزارة سوم قبل از میلاد)». پژوهش‌های باستان‌شناسی. س 3. ش 4. صص 7-36.
رویانی، وحید. 1394. «پزشک هژبر و پلنگان منم»، متن‌شناسی ادب فارسی. دانشگاه اصفهان. س7. ش 2 (پیاپی 26). صص 79-94.
ستاری، جلال. 1366. رمز و مثل در روانکاوی. چ1. تهران: توس.
سرکاراتی، بهمن. 1350. «پری، تحقیقی در حاشیه اسطوره‌شناسی تطبیقی». مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز. ش 100-97. صص 1-32.
شایگان، داریوش. 1371. بت‌های ذهنی و خاطرة ازلی. چ2. تهران: امیرکبیر.
طاهری، صدرالدین. 1393. ایزدبانوان در فرهنگ و اساطیر ایران و جهان. چ1. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
فانیان، خسرو. 1351. «پرستش الهة مادر در ایران». بررسی‌های تاریخی. س 7. ش 6. صص 211-248.
فرهنگ قومس (فصلنامة پژوهشی فرهنگی هنری استان سمنان). 1385. ادارة کل فرهنگ و ارشاد اسلامی. س 10. ش 36 و 35.
فریزر، جیمز جورج. 1382. شاخة زرین. ترجمة کاظم فیروزمند. چ1. تهران: آگاه.
کاسیرر، ارنست. 1360. فلسفه و فرهنگ. ترجمة بزرگ نادرزاد. چ1. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مرکز ایرانی مطالعة فرهنگ‌ها .
کوپر، جی سی. 1386. فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمة ملیحه کرباسیان. چ2. تهران: نشر نو.
گودرزی پروری، محمدرضا. 1392. پرور، دیار فراموش شده (نگاهی به تاریخ و فرهنگ مردم پرور). چ1. سمنان: حبله رود.
ــــــــــــ . 1386. «گزارش افسانه پرور». سمنان سرزمین گویش‌ها (مجموعه آثار و مقالات نخستین جشنوارة پژوهشی گویش‌های شهرستان سمنان). به کوشش اسماعیل همتی. چ1. سمنان: بوستان اندیشه.
لاری، محمد اسماعیل. 1381. شهمیرزاد بهشت کویر. چ1. تهران: محسن.
لاهیجی، شهلا و مهرانگیز کار. 1371. شناخت هویت زن ایرانی در گسترة پیش تاریخ و تاریخ. چ1. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
لوفر دلاشو، مارگریت. 1364. زبان رمزی افسانه‌ها. ترجمة جلال ستاری. چ1. تهران: توس.
محجوب، محمد جعفر. 1387. ادبیات عامیانه ایران (مجموعه مقالات دربارة افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران). به ‌کوشش حسن ذوالفقاری. چ4. تهران: چشمه.
محسنی، مرتضی و مریم ولی‌زاده. 1390. «بن‌مایه‌های توتمیسم در قصه‌های عامیانة ایران». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش 23. صص 154-180.
مختاریان، بهار. 1393. «ببر بیان و جامة بوری آناهیتا». جستارهای ادبی. دانشگاه فردوسی مشهد. ش 186. صص 123-144.
مسکوب، شاهرخ. 1394. درآمدی بر اساطیر ایران. چ 1. تهران: فرهنگ جاوید.
هال، جیمز. 1383، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمة رقیه بهزادی. چ2. تهران: فرهنگ معاصر.
یونگ، کارل گوستاو. 1392. انسان و سمبول‌هایش. ترجمة محمود سلطانیه. چ 9. تهران: جامی.

 

 

 

References
Afšārī, Mehrān. (2006/1385SH).Tāze be tāze, no be no. Introduction by Katāyūn Mazdāpūr. First ed.Tehrān: Češme.
Ahmad panāhī semnānī, Mohammad. (2004/1383SH). Ādāb va rosūm-e mordom-e semnān. 2nd ed. Tehrān: pažūhešgāh-e olūm-e ensa ̅nī va motāle’āt-e farhangī.
Bettelheim, Bruno. (2013/1392SH). Afsūn-e Afsāne-hā (The uses of enchantment: The meaning and importance of fairy tales). Tr. by Axtar Šarī’at zāde. 3rd ed. Tehrān: Hermes.
Cassirer, Ernst. (1981/1360SH). Falsafe va farhang(an essay on man).Tr. by Bozorg Nāderzād. First ed.Tehrān: Vezārat-e Farhang va Āmūzeš-e Āli, Markaz-e Motāle’e-ye Farhang-hā.
Cooper, Jean C. (2007/1386SH) .Farhang-e mosavvar-e namād-hā-ye sonnatī (An illustrated encyclopaedia of traditional symbols‬‮‬). Tr. by Malīh karbāsiyān. 2nd ed. Tehrān: Našr-e No.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
Eliade, Mircea. (1997/1376SH). Resāle dar tārīx-e adiyān (‬‎Traite d'histoire des religions). Tr.by Jalāl Sattārī. 2nd ed. Tehrān: Sorūš.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
ـــــــــــــــــــــــــــــــ. (2002/1381SH). Ostūre va ramz dar andīše -ye Mircea Eliade. Tr. by Jalāl Sattārī. First ed. Tehrān: Markaz.
Faniyān, Xosrow. (1972/1351SH). »Parasteš-e elāhe-ye mādar dar īrān«. Barresī- hā-ye tatbīqī.Year 7. No. 6. Pp. 211-248.
Farhang-e qūmes. (2006/1385SH). Edāre-ye koll-e farhang va eršād-e eslāmī. Year 10. No.35 & 36.
Gūdarzī-e parvarī, Mohammad Rezā. (2007/1386SH). “Gozāreš-e afsāne-ye parvar”. Semnān sarzamīn-e gūyeš-hā. th the Effort of Esmā’īl Hematī. First ed. semnān: Būstān-e Andīše.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2013/1392SH). Parvar, diyār-e farāmūš šode. First ed. semnān: Hable rūd.
Hall, James. (2004/1383 SH). Farhang-e negāreī-ye nخmād-hā dar honar-e šarq va qarb (‎‭Illustrated dictionary of symbols in Eastern and Western art‬). Tr. by Roqayye Behzādī. 2nd ed. Tehrān: Farhang-e Mo’āser.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
Jung, Carl Gustav. (2013/1392SH). Ensān va Sambol-hā-yaš.(Man and his symbols).Tr. by Mahmūd Soltānīye. 9th ed. Tehrān: Jāmī.
Lāhījī, Šahlā & Mehrangīz Kār. (1992/1371SH). Šenāxt-e hovīyat-e zan-e īrānī dar gostare-ye pīš tārīx va tārīx. First ed. Tehrān: Rošangarān va motāle’āt-e zanān.
Lārī, Mohammad Esmā’īl. (2002/1381 SH). Šahmīrzād, Behešt-e kavīr. First ed. Tehrān: Mohsen.
Loeffler Delachaus, Marguerite. (1985/1364SH). Zabān-e ramzī-ye afsāne-hā(Le Symbolisme des legendes‬). Tr. by Jalāl Sattārī. First ed. Tehrān: Tūs.
Mahjūb, Mohammad Ja’far. (2008/1387 SH). Adabiyāt-e āmiyāne-ye īrān. Tr. by Hasan Zolfaqārī. 4th ed. Tehrān: Češme.
Meskūb, Šāhrox. (2015/1394SH). Darāmadī bar asātīr-e īrān. First ed. Tehrān: Farhang-e Jāvīd.
Mohsenī, Mortezā & Maryam Valīzāde. (2011/1390SH). “Bon-māye-hā-ye totemīsm dar qesse-hā-ye āmiyāne-ye īrān”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 23. Pp. 154-180.
Moxtāriyān, Bahār. (2013/1393 SH). “Babr-e bayān va jāme-ye būrī-ye Annāhītā”. Jostār-hā-ye adabī. Mašhad: Ferdowsī Uviversity. No. 186. Pp. 123-144.
Propp, Vladimir. (1992/1371SH). Rīše-hā-ye tārīxī-ye qesse-hā-ye pariyān. Tr. by Fereydūn Badre’ī. First ed. Tehrān: Tūs.
Pūrnāmdāriyān, Taqī. (1989/1368SH). Ramz va dāstān-hā-ye ramzī dar adab-e fārsī. 3rd ed. Tehrān: Elmī va farhangī.
Rafī’far, Jalāl al-dīn. (2013/1392SH). “Āykonogerāfī-ye nomad-e palang va mār dar āsār-e jīroft (hezāre-ye sevvom-e qabl az mīlād)”. Pažūheš-hā-ye Bāstān-šenāsī. Spring & Summer. Year 3. No. 4. Pp. 7-36.
Rūyānī, Vahīd. (2015/1394SH). “Pezešk-e hožabr va palangān manam”. Matn-šenāsī-ye Adab-e Fārsī. Esfahan University. Year 7. No. 2. Pp. 79-94.
Sarkārātī, Bahman. (1971/1350SH). “Parī, tahqīqī dar hāšīye-ye ostūre-šenāsī-ye tatbīqī”. Majale-ye Dāneš-kade-ye adabiyāt Tabrīz University. No. 100-97. Pp. 1-32.
Sattārī, Jalāl. (1987/1366 SH). Ramz va masal dar ravānkāvī. First ed. Tehrān: Tūs.
Šāyegān, Darīyūš. (1992/1371SH). Bot-hā-ye zehnī va xātere-hā-ye azalī. 2nd ed. Tehrān: Amīrkabīr.
Tāherī, Sadroddīn. (2014/1393 SH). Īzad bānovān dar farhang va asātīr-e īrān va jahān. First ed. Tehrān: Rošangarān va motāle’āt-e zanān.
Taqavī, Mohammad. (1997/1376 SH). Hekāyat-hā-ye heyvānāt dar adab-e fārsī. First ed. Tehrān: Rozane.
Xadīš, Pegāh. (2008/1387SH). Rīxt-šenāsī-ye afsāne-hā-ye jādūyī. First ed. Tehrān: Elmī va farhangī.