زمان فراتاریخی در تجربه عرفانی حافظ

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 13، شماره 48، آذر 1396، صفحه 107-127   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

هاتف سیاه کوهیان

استادیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه آزاد اسلامی واحد تاکستان

چکیده

تجربة عرفانی حافظ از زمان قدسی و فراتاریخی، در قدرت شاعرانگی وی و خلق تصاویر خیال‌انگیز در غزل‌های او نقش اساسی دارد. حضور زمان انفسی در برابر زمان آفاقی و گاه‌شمارانه در شعر حافظ موجب التفات وی به ساحت‌های مختلف زمان و تصرف شاعرانة او در قلمروهای گسترده زمانی شده است. با واکاوی معانی زمان ازل در شعر حافظ که حتی شعر خود را نیز میراثی از عهد الست یا زمان ازل می‌داند، می‌توان بن‌مایه‌های اندیشة عرفانی وی را از زاویة اسطوره‌شناختی بازخوانی کرد. تصاویر رازآلود و اساطیری از زمان ازل که بیانگر وجهی زیباشناختی از رخدادهای شگفت‌انگیز اسطوره‌ای همانند آغاز آفرینش آدم است، نشانگر حضور فراتاریخی شاعر در زمان بدایت‌ها است. حافظ در شعر خود شخصیت‌های شعرش را از مرز تاریخ و زمان ناسوتی فرا می‌گذراند و رنگ اسطوره به آنها می‌زند. زمان در شعر حافظ نه به ‌عنوان پدیده‌ای آفاقی، بلکه ادراکی است که به تجربة درونی و روحی شاعر در ساحت اسطوره مرتبط می‌شود. در این نگرش اسطوره‌ای، زمان تاریخی و فراتاریخی درهم می‌آمیزد و شاعر همچون واسطه‌ای میان جهان غیب و جهان شهادت، از اعماق تجربههای درونی خود خبر می_‌دهد

کلیدواژه‌ها

حافظ؛ زمان؛ شعر؛ ادبیات عرفانی؛ اسطوره

مراجع

قرآن کریم.

احمدی، بابک. 1381 . از نشانه‌های تصویری تا متن. چ3. تهران: مرکز.

الیاده، میرچا. 1362. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمة جلال ستاری. تهران: توس.

ـــــــــــ .1365. اسطوره بازگشت جاودانه. ترجمة بهمن سرکاراتی. تبریز: نیما.

انوری، حسن .1372. «اسطوره و شعر حافظ»، مجلة دانشکده زبان و ادبیات فارسی. ش 81. صص14-7.

بالدیک، ژولیان. 1376. ادیان آسیا. ویراستة فریدهلم هاردی. ترجمة عبدالرحیم گواهی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

براتی، محمود. 1394. «وقت حافظ». پژوهش‌های ادب عرفانی. بهار و تابستان. دوره 9. ش1.

بهار، مهرداد. 1375. ادیان آسیایی. تهران: چشمه.

پاکزاد، مهری و محمد فقیری. 1394. «بررسی و تحلیل انواع زمان در دیوان حافظ با رویکرد سبک‌شناسی رایانشی ـ پیکره‌ای». بهارستان سخن. س12. ش29. 

حافظ، شمس الدین محمد. 1382. دیوان. به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی. چ3. تهران: زوّار.

ریکور، پل. 1383. زمان و حکایت (پیرنگ و حکایت تاریخی). ترجمة مهشید نونهالی. تهران: گام نو.

زنر، آر. سی. 1375. طلوع و غروب زردشتی‌گری. ترجمة تیمور قادری. تهران: فکر روز.

سعدی، مصلح‌الدین. 1365. کلیات. به کوشش محمدعلی فروغی. تهران: امیرکبیر.

سلاجقه، پروین. 1387. «پدیدارشناسی زمان در شعر حافظ با نظر به آراء قدیس آوگوستینوس دربارة زمان» .نامة فرهنگستان. س10. ش2. صص106-94.

سیاه‌کوهیان، هاتف. 1394. «شهود زمان لاهوتی در عرفان اسلامی». فصلنامة عرفان اسلامی. س12. ش46. صص236-224.

شایگان، داریوش. 1375. ادیان و مکتب‌های فلسفی هند. ج1. تهران: امیرکبیر.

صرفی، محمدرضا. 1388.«بررسی کارکردهای نمادین زمان در شعر عرفانی با تکیه بر دیوان حافظ». مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی باهنر کرمان. دوره جدید. ش35.

فرزاد، عبدالحسین. 1376. درباره نقد ادبی. تهران: قطره.

محمدی آسیابادی، علی. 1388. «زمان در شعر حافظ». پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. س2. ش3. صص 126-103.

مکی، ابراهیم. 1370. مقدمه‌ای بر فیلمنامه‌نویسی و کالبدشکافی یک فیلمنامه. چ2. تهران: سروش.

نیکویی، علیرضا. 1384. «زمان، روایت، ابدیت در شعر حافظ». نامه فرهنگستان. شهریور. دورة 7.ش26.

 

English References

Ricoeur, Paul. (1997). The Rule of Metaphor: Multi- disciplinary studies of the creation of meaning in language. Tr. by. Robert Cezerny and et al. London: Routledge.

 

 

 

References

Holy Qor’ān.

Ahmadī, Bābak. (2002/1381SH). Az nešāne-hā-ye tasvīrī tā matn. 3^rd ed. Tehrān: Markaz.

Anvarī, Hasan. (1993/1372SH). “Ostūre va še’r-e hāfez”. Majale-ye Dāneškade-ye Zabān va Adabiyāt-e Fārsī. No. 81. Pp. 7-14.

Bahār. Mehrdād. (1996/1375SH). Adiyān-e āsiyāyī. Tehrān: Češme.

Baldick, Julian. (1997/1376SH). Adiyān-e Āsiyā. Ed. by Friedhelm Hardy. Tr. by Abdolrahīm Govāhī. Tehrān: Daftar-e Našr-e Farhang-e Eslāmī.

Barātī, Mahmūd. (2015/1394SH). “Vaqt-e hāfez”. Pažūheš-hā-ye Adab-e Erfānī. Spring & Summer. Year 9. No. 1.

Eliade, Mircea. (1983/1362SH). Češm-andāz-hā-ye ostūre (‎Aspects du mythe). Tr. by Jalāl Sattārī.Tehrān: Tūs.

ـــــــــــــــــــــــــــ. (1986/1365SH). Ostūre-ye bāzgašt-e jāvedāne (The Myth of the eternal return). Tr. by Bhman Sarkārātī. Tabrīz: Nīmā.

Farzād, Abdolhossein. (1997/1376SH). Darbāre-ye naqd-e adabī. Tehrān: Qatre.  

Hāfez. Šams al-dīn Mohammad. (2003/1382SH). Dīvān. With the Effort of Mohammad Qazvīnī & Qāsem Qanī.

Makī, Ebrāhīm. (1991/1370SH). Miqaddame-ī bar film-nāme nevīsī va kālbad-šekāfī-ye yek film-nāme.  2^nd ed. Tehrān: Sorūš.

Mohammadī-ye Āsiyābādī, Alī. (2009/1388SH). “Zamān dar še’r-e hāfez”. Pažūheš-hā-ye Zabān va Adabiyāt-e Fārsī. Year 2. No. 3. Pp. 103-126.

Nīkūyī, Alī Rezā. (2005/1384SH). “Zamān, revāyat, abadīyat dar še’r-e hāfez”. Nāme-ye Farhangestān. Šahrīvar. Year 7. No. 26.

Pākzād, Mehrī & Mohammad Faqīrī. (2015/1394SH). “Barresī va tahlīl anvā’-e zamān dar dīvān-e hāfez bā rūykard-e sabk-šenāsī-ye rāyānešī-peykare-ī”. Bahārestān Soxan. Year 12. No. 29.

Ricoeur, Paul. (2004/1383SH). Zamān va hekāyat (Time and narrative). Tr. by Mahšīd Nonahālī. Tehrān: Gām-e No.

Sa’dī. Mosleh al-dīn. (1986/1365SH). Koliyāt. With the Effort of Mohammad Alī Forūqī. Tehrān: Amīrkabīr.

Salājeqe, Parvīn. (2008/1387SH). “Padīdar-šenāsī-ye zamān dar še’r-e hāfez bā nazar be ārā’-e Augustine darbāre-ye zamān”. Nāme-ye Farhangestān. Year 10. No. 2. Pp. 94-106.

Šāyegān. Dārīyūš. (1996/1375SH). Adiyān va maktab-hā-ye falsafī-ye hend. First Vol. Tehrān: Amīrkabīr.

Siyāhkūhiyān, Hātef. (2015/1394SH). “Šohūd-e zamān-e lāhūtī dar erfān-e eslāmī”. Fasl-nāme-ye Erfān-e Eslāmī. Year 12. No. 46. Pp. 224-236.

Sarfī, Mohammad Rezā. (2009/1388SH). “Barresī-ye kārkard-hā-ye nomādīn-e zamān dar še’r-e erfānī bā tekīye bar dīvān-e hāfez”. Majale-ye Dāneškade-ye Adabiyāt va Olūm-e Ensānī-ye Bāhonar-e Kermān. New period. No. 35.

Zaehner, Robert Charles. (1996/1375SH). Tolū’ va qorūb-e zardoštīgarī (The dawn and twilight of Zoroastrianism). Tr. by Teymūr Qāderī. Tehrān: Fekr-e Rūz.