نمادپردازی عرفانی در قصیده «بکائیة إلی حافظ الشیرازی» سروده عبدالوهاب البیاتی با نگاهی به تأثیر‌پذیری از حافظ

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 13، شماره 48، آذر 1396، صفحه 129-158   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

محسن سیفی^{* 1}؛ مهوش حسن پور²

¹استادیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه کاشان

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه کاشان

چکیده

گنجایش میراث عرفانی برای بیان حقایق به ‌صورت رمزی و غیرمستقیم سبب شده است تا شاعران به سوی الهام گرفتن از این میراث سوق داده شوند. جستار پیشِ‌رو بر آن است تا به بررسی این مهم در سرودة «بکائیة إلی حافظ الشیرازی» از «عبدالوهاب البیاتی» بپردازد و به تطبیق نمادهای عرفانی به‌ کار رفته در آن با نمادهای شعر عرفانی حافظ اهتمام ورزد. نگارندگان این پژوهش را با تکیه بر اصول مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی و با شیوة توصیفی ـ تحلیلی انجام داده و به این نتیجه دست یافته‌اند که بیاتی برخی از نمادهای عرفانی شعر حافظ مانند قدح، خمر، غزال، قفس، میکده و ... را برای بیان مقاصد خود به ‌کار برده است. هر دو شاعر طبیعت را فضائی مناسب برای تأمّل و اندیشه در ذات باری تعالی یافته و رمزهای خود را از میان عناصر آن برگزیده‌اند. به دیگر بیان، بیاتی و حافظ این نمادها را نه در معنای حقیقی که در معنای مجازی و استعاری به کار بسته‌اند.  
 

کلیدواژه‌ها

بکائیة؛ عبدالوهاب البیاتی؛ عرفان؛ رمز

مراجع

ابن عربی، محی الدین. 1383. فتوحات مکیه. ترجمة محمّدخواجوی. تهران: مولا.

اسماعیل، عزّالدین. 1988. الشعر العربی المعاصر، قضایاه و ظواهره الفنیة و المعنویة. بیروت: دارالعودة.

باخرزی، أبی الحسن. 1971. دمیة القصر و عصرة اهل العصر، سامی مکی، چ2. نجف: نعمان.

بیاتی، عبدالوهاب. 1999. بکائیة إلی حافظ الشیرازی. چ1. بیروت: دارالکنوز.

پاشازانوس، احمد. 1390. «عبدالوهاب البیاتی و حافظ شیرازی». فصلنامة لسان المبین. دورة2. ش3.

پورنامداریان، تقی. 1364. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. چ 1. تهران: علمی وفرهنگی.

تلخابی، مهری. 1388. «پساساختارگرایی و عرفان حافظ». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س 5. ش14.

تهانوی، محمّدعلی. 1967. کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. به کوشش محّمد وجیه. تهران: خیّام.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1375. دیوان. به کوشش محمّد راستگو. چ 1. قم: خرّم.

حمیدیان، سعید. 1392. شرح شوق. چ 1. تهران: قطره.

حمیدی الخاقانی، حسن عبد عودة. 2006. الترمیز فی شعر عبدالوهّاب البیاتی. عراق: جامعة الکوفة.

حیدری، محمود و دیگران. 1392. «چگونگی حضور خیام در شعر عبدالوهاب البیاتی». کاوش­نامه ادبیات تطبیقی. دورة2. ش10.

ختمی لاهوری، ابوالحسن عبدالرحمن. 1381. شرح عرفانی غزل‌های حافظ. به کوشش بهاء الدین خرّمشاهی. تهران: قطره

دارابی، محمّد بن محمّد. 1357. لطیفة غیبی. شیراز: کتابخانة احمدی.

رحیمیان، سعید. 1390. مبانی عرفان نظری. چ 4. تهران: سمت.

زیبائی‌نژاد، مریم. 1388. فرهنگ اصطلاحات استعاری عرفانی، راهی به اندیشة حافظ. چ 1. شیراز: راهگشا.

ستاری، جلال. 1372. مدخلی بر رمزشناسی عرفانی. چ 1. تهران: مرکز.

سجادی، سیّد جعفر. 1375. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چ3. تهران: طهوری.

سعیدی، گل بابا. 1392. فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی با تکیه بر آثار ابن عربی. چ 1. تهران: زوّار.

سودی بسنوی، محمّد. 1341. شرح سودی بر حافظ. ترجمة عصمت ستارزاده. چ7. تهران: نگاه.

شیمل، آنه‌ماری. 1381. زن در عرفان و تصوف اسلامی. ترجمة فریده مهدوی دامغانی. چ2. تهران: تیر.

غزالی، احمد. 1359. سوانح العشّاق. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

فتوح احمد، محمّد. 1978. الرمز و الرمزیة فی الشعر المعاصر. چ2. قاهره: دارالمعارف.

فوزی، ناهده. 1383. عبدالوهاب البیاتی حیاته و شعره. چ 1. تهران: ثارالله.

فولادی، علیرضا. 1387. زبان عرفان. قم: فراگفت.

کفانی، محمّد عبدالاسلام. 1389. ادبیات تطبیقی. ترجمة سید حسین سیدی. چ2. مشهد: به‌ نشر.

گوهرین، سیّد صادق. 1383. شرح اصطلاحات عرفانی. چ 1. تهران: زوّار.

متقی زاده، عیسی و علی بشیری. 1433. «الأثر الفارسی فی شعر عبدالوهاب البیاتی». اضاءات نقدیه. صیف. دورة2. ش 6.

محسنی نیا، ناصر و سپیده اخوان ماسوله. 1392. «بازتاب فرهنگ و ادب ایران در شعر عبدالوهاب البیاتی». کاوش‌نامه ادبیات تطبیقی. دورة3. ش12.

محمّد منصور، ابراهیم. بی‌تا. الشعر و التصوف، الأثر الصوفی فی الشعر العربی المعاصر. بی‌جا.

مظفری، علیرضا و پریسا حبیبی. 1394. «تحلیل ژرف‌ساخت استعاره دختر رز با تکیه بر شعر حافظ». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب. س11. ش38.

نور سلمان. 1954. معالم رمزیة فی الشعر الصوفی العربی. بیروت: الجامعة الأمیرکیة.

 

 

 

 

 

References

Bāxarzī , Abolhasan. (1971/1350SH). Domyatol qasr va osrato ahlelasr. Sāmī Makkī, 2^nd ed. Najaf: No’mān.

Bayātī, Abdol Wahāb.  (1999/1378 SH). bokā’īyat ela hafez al-shīrāzī.  First  ed. Beirūt: Dar al-konūz.

Dārābī, Mohammad ībn-e Mohamman. (1978/1357SH). Latīfe-ye qeybī. Šīrāz:  Ketāb-xāne-ye Ahmadī.

Esmāeīl, Ezzoddīn. (1988 /1367SH). Al-še’r al-arabī al-mo’āser, qazāyāho va zavāhero al-fanīyah va al-ma’anavīyah. Beirūt: Dar al-oda.

Fattoh Ahmad, Mohammad.(1978/1356SH). Arramz-e varramzīyah fe še’r-e al-mo’āser. 2^nd ed. Qāhere: dār al-ma’āref.

Fozī, Nāheda. (2004/1383SH). Abdol vahhāb albayātī hayātohū va še’rohū. First ed. Tehrān: Sārallāh.

Fūlādī, Alī Rezā. (2008/1387SH). Zabān-e erfān. Qom: Farāgoft.

Goharīn, Seyyed Sādeq. (2004/1383SH). Šarh-e estelāhāt-e erfānī. First ed. Tehrān: Zavvār.

Hāfez. Šams al-dīn Mohammad. (1996/1375SH). Dīvān. With the Effort of Mohammad Rāstgū. First ed. Qom: Xorram.

Hamīdī  al-xāqānī, Hassan abd odah. (2006/1384SH). Al-tarmīz fī še’r abdolwahāb al-bayātī. Iraq: University of kufa.

Hamīdiyān, sa’īd. (2013/1392SH). Šarh-e šoq. First ed. Tehrān: Qatre.

Heydarī, Mahmūd & et al. (2013/1392SH). “Čegūnegī-ye hozūr-e xayām dar še’r-e abdolwahāb al-bayātī”. Kāvoš-nāme-ye Adabiyāt-e Tatbīqī. Year 2. No. 10.

Ibn Arabī, Mohī al-dīn. (2004/1383SH). Fotūhāt-e makīya. Tr. by Mohammad Xāwjavī, Tehrān: Molā.

Kafānī, Mohammad Abdossalām. (2010/1389SH). Adabiyāt-e tatbīqī. Tr. by Seyyed Hossein Seyyedī. Mašhad: Beh Našr.

Mohammad Mansūr, Ebrāhīm. (n.d.). Al-še’r  va al-tasavvof, al-asar al-sūfī fe še’r-e al-arabīye al-mo’āser. Placeless: without a Publisher.

Mohsenīniyāh, Nāser & Sepīde Axavān Māsūle. (2013/1392SH). “Bāztāb-e farhang va adab-e īrān dar še’r-e Aabol wahāb al-bayātī”. Kāvoš-nāme-ye Adabiyāt-e Tatbīqī.  Year 3. No. 12.

Mottaqīzāde, Īsā & Alī Bašīrī. (2011/1433AH). “Al-asar al-fārsī fī še;r-e Aabol wahāb al-bayātī”. Ezā’āt Naqdīya. Summer. Year 2. No. 6.

Mozaffarī, Alī Rezā & Parīsā Habībī. (2015/1394SH). “Tahlīl-e žarf-sāxt-e este’āre-ye doxtar-e raz ba tekyeh bar aš’ār-e hāfez”.Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University-South Tehran Branch. Year 11. No. 38. 

Nūr Salmān. (1954). Ma’ālem ramziyat fe al- še’r al-sūfī al-arabī. Beirut: Al-jāme’at al- amīrkīyat.

Pāšāzānūs, Ahmad. (2011/1390). “Aabol wahāb al-bayātī va hāfez-e šīrāzī”. Fasl-nāme-ye Lesān al-mobīn. Year 2. No. 3.

Pūrnāmdariyān,Taqī .(1985/1364SH). Ramz va dāstān-hā-ye ramzī dar adab-e fārsī, First ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Qazālī, Ahmad. (1980/1359SH). Savānehol oššāq. Tehrān:  Bonyād-e Farhang-e Īrān.

Rahīmiyān, sa’īd. (2011/1390SH). Mabānī-ye erfān-e nazarī. 4 ^th ed. Tehrān: Samt.

Sa’īdī, golbābā. (2013/1392SH). Farhang- e jame’-e estelāhāt-e erfānī bā tekīye bar āsār-e ibn-e arabī. First ed. Tehrān: zavvār.

Sajjādī, Seyyed Ja’far. (1996/1375SH).  Farhang-e estelāhāt va ta’bīrāt-e erfānī. 3 ^rd ed. Tehrān: tahūrī.

Sattārī, Jalāl. (1993/1372SH). Madxalī bar ramz-šenāsī-ye erfānī.  First ed. Tehrān: Markaz.

Schimmel, annemarie. (2002/1381SH). Zan dar erfān va tasavvof-e eslāmī (Meine seele ist eine frau = L'Islam au feminine). Tr. by Farīde Mahdavī-ye Dāmghaqānī, 2^nd ed. Tehrān: Tīr.

Sūdī basnavī, mohammad. (1962/1341SH). Šarh-e sūdī bar hāfez. Tr. by Esmat Sattārzāde, 7^thed. Tehrān: Negāh.

Tahānavī, mohammad Alī. (1967/1345SH). Kašaf estelāhāt-e al-fonūn va al-olūm. With the Effort of Mohammd vajīh. Tehrān: Xayyām.

Talxābī, Mehrī. (2009/1388SH). “Pasā sāxtārgerāyī va erfān-e hāfez”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. Year 5. No. 14.

Xatmī Lāhūrī, Abolhasan abdolrahmān. (2002/1381SH). Šarh-e erfānī-ye qazal-hā-ye hāfez. With the Effort of Bahā’ al-dīn Xorramšāhī. Tehrān: Qatre.

Zībāyīnejād, Maryam. (2009/1388SH). Farhang-e estelāhāt-e este’ārī erfānī, rāhī be andīše-ye hāfez, First ed. Šīrāz: Rāhgošā.