علل دگردیسی ریشه‌های اساطیری شخصیت سودابه در داستان سیاوش شاهنامه

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 7، دوره 13، شماره 48، آذر 1396، صفحه 197-242   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

اقدس فاتحی

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکدۀ ادبیات دانشگاه قم

چکیده

پژوهش حاضر بر آن است که علل و عوامل تغییر و دگرگونی عظیم الهۀ باستانی آب را مورد بررسی قرار دهد. در عصر ماقبل تاریخ، بر اثر پدیدة وام‌گیریِ اسطوره، باورها و آیین‌های مربوط به الهه آب به ماوراءالنهر کشیده شده است. هم‌زمان با شکل‌گیری نهایی داستان‌های حماسی در ایران این الهه علاوه بر تحولات اجتناب ناپذیر اساطیری در جریان تلفیق و هماهنگی با الگوهای مردسالارانة قبایل هندوایرانی کهن و تطبیق با سنت‌های اجتماعی رایج آن سامان، در افواه نقالان و گوسانان دربارهای پارتیان اشکانی و کوشانیان به جایگاه بس فروتری هبوط کرد تا جایی که به طور کلی از جهان خدایان پایین آمد. الهه آب با فراموش شدن ریشه و اصل آسمانی‌اش و تحت‌تأثیر خوارمایه انگاری زن و تغییرات متعدد سرانجام در شاهنامه خصوصیات نو پذیرفت و به صورت سودابه درآمد. از سوی دیگر دُموزی ایزد نباتی ِمرتبط با الهة بین‌النهرینی نیز در اساطیر ایران بر اثر عامل شکستگی به دو تن تبدیل شد: یکی سیاوش که نقش و خویشکاری او همانند ایزد مقتول نباتی بین‌النهرینی است و دیگری کیخسرو که نقش ایزد بازآینده و تجدید حیات کنندة سیاوش را دارد. این شخصیت‌ها به صورت داستان سیاوش و سودابه و همچنین کیخسرو به شاهنامة ابومنصوری و از آنجا نیز به شاهنامۀ فردوسی راه پیدا می‌کنند.

کلیدواژه‌ها

الهة آب؛ شاهنامه؛ سودابه؛ سیاوش؛ کیخسرو

مراجع

اوستا. 1374. به کوشش جلیل دوستخواه. چ2. تهران: مروارید.

آموزگار، ژاله. 1374. تاریخ اساطیری ایران. چ 1. تهران: سمت.

ــــــــــــ . 1386. زبان- فرهنگ – اسطوره. چ 1. تهران: معین.

آیدنلو، سجاد. 1388. از اسطوره تا حماسه. چ2. تهران: سخن.

ــــــــــــ . 1385 .«ارتباط اسطوره و حماسه بر پایۀ شاهنامه و منابع ایرانی». مجلۀ مطالعات ایرانی.کرمان: دانشگاه شهید باهنر. س5. ش10. صص 1-31.

الیاده، میرچا. 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ 1. تهران: سروش.

باجلان فرخی، محمد حسین. 1379. «اسطوره و آیین». کتاب ماه هنر. ش25 و 26.

بویس، مری و هنری جورج فارمر. 1368. دو گفتار دربارة خنیاگری و موسیقی ایران. ترجمة بهزادباشی. چ 1. تهران: آگاه.

بهار، مهرداد. 1373. جُستاری چند در فرهنگ ایران. چ 1. تهران: فکر روز.

ــــــــــ . 1375. ادیان آسیایی. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ1. تهران: چشمه.

ـــــــــ .1376. از اسطوره تا تاریخ. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ 1. تهران: چشمه.

ـــــــــ . 1384. پژوهشی در اساطیر ایران – پارة نخست و پارة دویّم. چ5. تهران: آگه.

ـــــــــ . 1385. جستاری در فرهنگ ایران. تهران: اسطوره.

پیرنیا (مشیرالدوله)، حسن. 1381. تاریخ ایران باستان. ج 3. چ 8. تهران: دنیای کتاب.

تفضلی، احمد. 1376. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژالة آموزگار. چ 1. تهران: سخن.

ثعالبی مرغنی، حسین بن محمد. 1372. شاهنامة کهن: پارسی تاریخ غرر السیر. ترجمة محمد روحانی. چ 1. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

خالقی مطلق، جلال. 1389. یادداشت‌های شاهنامه با اصطلاحات و افزوده‌ها. چ 1. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

رضایی دشت ارژنه، محمود. 1389. «بررسی تحلیلی ـ تطبیقی سیاوش و دموزی». مجلۀ مطالعات ایرانی. س9. ش18. صص 133 ـ 157.

روزبه، محمدرضا و کیانوش دانیاری. 1392. «تحلیل روان‌شناسانه از داستان سیاوش بر مبنای الگوی ساختار ذهن فروید». مجلۀ علمی پژوهشی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش34. صص 591 – 771.

زمردی، حمیرا و شایسته سادات موسوی. 1391. «سودابه، باز مانده‌ای از یک مادر – خدا». مجلۀ مطالعات ایرانی. س11. ش21. صص 165 ـ 180.

ساکی، محمدرضا. 1390. «نگاهی به داستان سودابه و سیاوش بر بنیاد اسطوره‌ای آن». مجلۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا. س2. ش3. صص 63 – 78.

سرامی، قدمعلی. 1387. «داستان سودابه و سیاوش از منظری دیگر». مجلۀ علمی پژوهشی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س4. ش13.

سرکاراتی، بهمن. 1385. سایه‌های شکار شده. چ2. تهران: طهوری.

صفا، ذبیح الله. 1374. حماسه‌سرایی در ایران از قدیمی‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری. چ6. تهران: فردوس.

علوی، هدایت الله. 1377. زن در ایران باستان. چ 1. تهران: هیرمند.

فاتحی، اقدس. 1382. «مقام زن در ایران پیش از اسلام». مجلۀ نافه. س4. ش7. صص 49 – 46.

فردوسی، ابوالقاسم. 1385. شاهنامة فردوسی ـ متن انتقادی ـ از روی چاپ مسکو. ج1.به کوشش سعید حمیدیان. چ8. تهران: قطره.

ــــــــــــــ . 1389. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. چ3. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

فکری‌پور، کتایون. 1390. «حقوق زنان در ایران باستان». مجلۀ مطالعات ایرانی. س10. ش19.

کریستن‌سن، آرتور. 1376. مزداپرستی در ایران. ترجمة ذبیح الله صفا. چ4. تهران: هیرمند.

مسکوب، شاهرخ. 1375. سوگ سیاوش. چ6. تهران: خوارزمی.

نولدکه، تئودور. 1375. حماسة ملی ایران. ترجمة بزرگ علوی با مقدمة سعید نفیسی. چ3. تهران: مرکز نشر سپهر.

یشت‌ها. 1356. گزارش ابراهیم‌ پورداوود. به کوشش بهرام فره‌وشی. چ3. تهران: دانشگاه تهران.

 

English References

Avesta. 2003. Ed. by K.F. Geldner. Tehran: Asatir.

Avesta Reader-Texts-Notes-Glossary and index. 1968. Ed. by Reichelt, Hans. Berlin.

Bartholomae, Christian .2004. Altiranisches Wörterbuch. Tehran: Asatir.

The Bondahesh – TD1. 1970. Being a facsimile edition of the manuscript. Tehran: Iranian Culture Foundation.

Bundahišn  Zoroastische  kosmogonie und kosmologie  Band I Kritische Edition . 2005. ed. by Fazlollah Pakzad. Tehran: Centre for the Great Islamic Encyclopaedia .  

The complete text of the Pahlavi Dinkard. 1911. Ed. by D. M. Madan. Part II. Books VI –IX.

Rosenberg, Donna. 1986. World Mythology – an anthology of the Great Myths and Epics. U.S.A. Chicago: NTC National text bookcompany ed. by D.M. Madan. Bombay. –a dividion of NTC publishing Group.

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Alavī, Hedāyatollāh. (1998/1377SH). Zan dar īrān-e bāstān. First ed. Tehrān: Hīrmand.

Amūzgār, Žāle. (1995/1374SH). Tārīx-e asātīrī-ye īrān. First ed. Tehrān: Samt.

ـــــــــــــــــــــــــــــــ. (2007/1386SH). Zabān, farhang, ostūre. First ed. Tehrān.  Mo’īn.

Avestā. With the Effort of Jalīl Dūstxāh. 2^nd ed. Tehrān: Morvārīd.

Āydenlū, Sajjād. (2006/1385SH). “Ertebāt-e ostūre va hemāse bar pāye-ye šāhnāme va manabe’-e īrānī”.Majalle-ye Motale’āt-e Īrānī. Kermān: Šahīd Bāhonar University. Year 5. No. 10. Pp. 1-31.

ـــــــــــــــــــــــــــــ. (2009/ 1388SH). Az ostūre tā hamāse. 2^nd ed. Tehrān: Soxan.

Bahār. Mehrdād. (1994/1373SH). Jostārī čand dar farhang-e īrān. First ed . Tehrān: Fekr-e Rūz.

ــــــــــــــــــــــــــــــ. (1996/1375SH). Adiyān-e āsiyāyī. With the Effort of Abolqāsem Esmā'ilpūr. First ed. Tehrān: Češme.

ــــــــــــــــــــــــــــــ. (1997/1376SH).  Az ostūre tā tārīx. With the Effort of Abolqāsem Esmā'ilpūr. First ed. Tehrān: Češme.

ــــــــــــــــــــــــــــــ. (2005/1384sh). Pažūhešī dar asātīr-e īrān. 5^th ed. Tehrān. Āgah.

ــــــــــــــــــــــــــــــ. (2006/1385SH). Jostārī dar farhang-e īrān. Tehrān: Ostūre.

Bājelān Farroxī, Mohammad Hossein. (2000/1379SH). “Ostūre va ā’īn”. Ketāb Māh-e Honar. No. 25 & 26.

Boyce, Mary & Henri George Farmer. (1989/1368SH) .Do Goftār darBāre-ye xoniyāgarī va mūsīqī-ye īrān. Tr. by Behzād  Bāšī. First ed. Tehrān. Āgāh.

Christensen, Arthur. (1997/1376SH). Mazdāparastī dar īrān. Tr. by Zabīhollāh Safā. 4^th ed. Tehrān: Hīrmand.   

Eliade, Mircea. (1993/1372SH). Resāle dar tārīx-e adiyān (‎Traite d'histoire des religions). Tr.by Jalāl Sattārī. First ed. Tehrān: Sorūš.Fātehī, Aqdas. (2003/1382SH). Maqām-e zan dar īrān-e pīš az eslām”. Majale-ye Nāfe. Year 4. No. 7. Pp. 46-49.

Fekrīpūr, Katāyūn. (2011/1390SH). “Hoqūq-e zanān dar īrān-e bāstān”. Majale-ye Motāle’āt-e Īrānī . Year 10. No. 19.

Ferdowsī, Abolqāsem. (2010/1389SH). Šāhnāme. With the Effort of Jalāl Xāleqī Motlaq. 3^rd ed. Tehrān: Markaz-e Dā’eratol Ma’āref-e Bozorg-e Eslāmī.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(2006/1385SH). Šāhnāme (Matn-e enteqādī az rū-ye čāpp-e moskow). First Vol. With the Effort of Sa’īd Hamīdiyān. 8^th ed. Tehrān: Qatre.   

 Meskūb, Šāhrox. (1996/1375SH). Sūg-e siyāvaš. 6^th ed. Tehrān: Xowārazmī.

Noldeke, Theodor. (1996/1375SH). Hamāse-ye mellī-ye īrān (The Iranian national epic, or, the shahnameh). Tr. by Bozorg Alavī. Introduction by Sa’īd Nafīsī. 3^rd ed Tehrān: Markaz-e Našr-e Sepehr.

Pīrniyā (Mošīrodole), Hasan. (2002/1381SH). Tārīx-e īrān-e bāstān. 3^rd Vol. 8^th ed. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.

Rezāyī Dašt Aržane, Mahmūd. (2010/1389SH). “Barresī-ye tahlīlī-tatbīqī-ye siyāvaš va domūzī”. Majale-ye Motāle’āt-e Īrānī. Year 9. No. 18. Pp. 133-157.

Rūzbe, Mohammad Rezā & Kiyānūš Dānyārī. (2013/1392SH). “tahlīlī-e ravān-šenāsāne az dāstān-e siyāvaš  bar mabnā-ye olgū-ye sāxtār-e zehn-e freud”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch.­ Year 10. No. 34. Pp. 591-771.

Sa’ālebī Marqanī, Hossein ibn-e Mohammad. (1993/1372SH). Šāhnāme-ye kohan: pārsī tārīx-e qorar al-sīyar. Tr. by Mohammad Rohānī. First ed. Mašhad: Entešārāt-e Dānešgāh-e Ferdowsī.

Safā, Zabīhollāh. (1995/1374SH). Hamāseh sarāyī dar īrān. 6^th ed. Tehrān: Ferdows. 

Sākī, Mohammad Rezā. (2011/1390SH). “Negāhī be dāstān-e sūdābe va siyāvaš bar bonyād-e ostūre-ī-ye ān”. Majale-ye Zabān va Adabiyāt-e Fārsī Danešgāh-e Āzād-e Eslāmī Vāhed-e Fasā. Year 2. No. 3. Pp. 63-78.

Sarāmī, Qadam Alī. (2008/1387SH). “Dāstān-e sūdābe va siyāvaš  az manzarī dīgar”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch.Year 4. No. 13.

Sarkārātī, Bahman.(2006/1385SH). Sāyeh-hā-ye šekār šode, gozīde-ye maqālāt-e fārsī. 2^nd  ed. Tehrān: Tahūrī.

 Tafazolī, Ahmad. (1997/1376SH). Tārīx-e Adabiyāt-e īrān-e pīš az eslām. With the Effort of  Žāle    Amūzgār. First ed. Tehrān: Soxan.

Xāleqī Motlaq, Jalāl. (1989/1368SH). Yāddāšt-hā-ye šāhnāme bā estelāhāt va afzūde-hā. First ed. Tehrān: Markaz-e Dā’eratol Ma’āref-e Bozorg-e Eslāmī.

Yašt-hā. (1977/1356SH).  Ed. by Ebrāhīm Pūrdāvūd. With the Effort of Bahrām Farehvašī. 3^rd ed. Tehrān: Dānešgāh Tehrān.

Zomorrodī, Homeyrā & Šāyeste Sādāt Mosavī. (2012/1391SH). “Sūdābe, bāz-mānde-ī az yek mādar-xodā”. Majale-ye Motāle’āt-e Īrānī. Year 11. No. 21. Pp. 165-180.