بازتاب اوضاع و احوال اجتماعی عصر صفوی در اشعار کلیم همدانی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 2، دوره 3، شماره 6، خرداد 1390، صفحه 29-60   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

نویسندگان

رضا برزویی^{* 1}؛ ناصرالدین شاه حسینی²؛ مظاهر مصفا³

¹عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج

²استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

³استاد دانشگاه تهران

چکیده

هدف از انجام این مقاله، معرفی تحولاتِ اجتماعی و رویدادهای اساسی ایجاد شده در جامعه­ی ایران، پس از به قدرت رسیدن صفویان از دیدگاه یکی از سخنوران نامی این عصر به نام  کلیم همدانی است که با بررسی اشعار او می­توان دریافت که شئون مختلفی از زندگی ایرانیان، از جمله فرهنگ، ادب، هنر و بسیاری دیگر از اصول و نگرش­های ارزشی دیرینه و رایج در این سرزمین، دگرگون شده و در بسیاری از موارد به ضدّ ارزش بدل گشته­اند.
هدف ثانی آن است که با بررسی اشعار این شاعر و دنبال کردن مسائل اجتماعی در شعر او، در ­یابیم که کلیم در روزگارِ رواج «سخن­فروشی»، قصد اندوختن ثروت و دریافت صلات بی­کران داشته و از زمره­ی شاعرانی است که بر پایه­ی اغراق و غلّو، «گوهری درّ لفظ دری» را نثار ­بی­ادراکان خالی از معرفتی کرده که خواهان ستایش خود یا دیگران بوده­اند؟ یا برای رنج­ها و دردهای مشترک انسانی اهمیت قائل بوده و دیده بر دیدار مصائب و آلام همنوعانش نبسته است؟ و اینکه آیا او رسالت شاعری خود را در بیان حقایق اجتماعی ادا کرده است؟ که در خواهیم یافت؛ جامعه­ی انسانی و دردهای مشترک بشری از دید و نگاه تیز بینانه­ی او پنهان نمانده و به طُرق مختلفی از آنها سخن گفته است و در این نوشتار برآنیم تا با جستار در اشعار وی که ملقب به «خلاق­المعانی ثانی» است، شرایط اجتماعی خاص عصر صفوی را معرفی نماییم. بعد از این بررسی خواهیم دید که تشنج، ریا، تحقیر شریفان، بی­ اعتباری سخنوری، جلای وطن و مهاجرت به هندوستان، شش شیوه و شکل از اوضاع و احوال اجتماعی عصر صفوی است که در اشعار وی بازتاب دارد.

کلیدواژه‌ها

صفویان؛ کلیم همدانی؛ ریاکاری دینی؛ جلای وطن؛ هند دوستی

مراجع

1-         آغاجاری، سیدهاشم،(1389)، مقدمه­ای مناسبات دین و دولت در ایران عهد صفوی، طرح نو .

2-         استرآبادی، سید حسن بن مرتضی حسین، (1364)، تاریخ سلطانی(از شیخ صفی تا شاه صفی)، به اهتمام احسان اشراقی، علمی.

3-         افوشته­ای نطنزی، محمود بن هدایت الله، (1350)، نقاوه­الآثار فی ذکر الاخبار،  به اهتمام احسان اشراقی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

4-         امیری فیروزکوهی، کریم، (1371)، مقاله دنیای صائب، به نقل از کتاب صائب و سبک هندی در گستره تحقیقات ادبی، به کوشش محمدرسول دریاگشت، قطره.

5-         انوشه، حسن، (1386)، دانشنامه ادب فارسی، جلد چهارم، بخش سوم شامل ادب فارسی در شبه قاره، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

6-         براون، ادوارد، (1366)، تاریخ ادبیات ایران، جلد چهارم از آغاز عهد صفویه تا عصر حاضر، ترجمه رشید یاسمی،  مروارید.

7-         ترکمان، اسکندر بیک، (1350)، تاریخ عالم آرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، امیرکبیر.

8-         ثواقب، جهانبخش، (1380)، تاریخ نگاری عصر صفویه، نوید.

9-         جوینی، علاءالدین عطاملک، تاریخ جهانگشا، (1329هـ.ق،1911میلادی)، تصحیح محمد عبدالوهاب قزوینی، چاپ مطبعه­ی بریل هلند.

10-     حافظ، دیوان، (1362)، تصحیح پرویز ناتل خانلری، خوارزمی.

11-     خواجگی اصفهانی، محمد معصوم، (1368)، خلاصه­السیر، زیر نظر ایرج افشار، علمی.

12-     دلاواله، پیترو، (1348)، سفرنامه­، ترجمه و شرح و حواشی شجاع­الدین شفا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

13-      ریاحی، محمدامین، (1371)، مقاله صائب تبریزی شاعر زمانه­ی خویش، به نقل از کتاب صائب و سبک هندی در گستره­ی تحقیقات ادبی، به کوشش محمدرسول دریاگشت، قطره.

14-      زرین­کوب، عبدالحسین، (1371)، سیری در شعر فارسی، علمی.

15-      سعدی، کلیّات، (1377)، با مقدمه و تصحیح محمدعلی فروغی، طلوع.

16-      صائب تبریزی، (1383)، دیوان، به کوشش محمد قهرمان، علمی و فرهنگی.

17-     صفا، ذبیح­الله، (1373)، تاریخ ادبیات در ایران، فردوس.

18-      قمی، قاضی احمد، (1359 و 1363)، خلاصه­التواریخ، 2جلد، تصحیح احسان اشراقی، دانشگاه تهران.

19-     کلیم همدانی، (1369)، دیوان، تصحیح و تعلیقات محمد قهرمان، آستان قدس رضوی.

20-     کلیم کاشانی، (1387)، دیوان، تصحیح و مقدمه حسین پرتو بیضایی، سنایی.

21-      منجم، ملاجلال، (1366)، تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال، به کوشش سیف الله وحیدنیا، وحید.

22-      موتمن، زین­العابدین، (1355)، تحول شعر فارسی، طهوری.

23-      نصرآبادی، محمدطاهر، (1378)، تذکره نصرآبادی، تصحیح و تعلیقات محسن ناجی نصرآبادی، اساطیر.

24-      نوایی، عبدالحسین، (1347)، اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشتهای تفصیلی(شاه طهماسب صفوی) ، بنیاد فرهنگ ایران.

25-       وحیدا، فریدون، (1387)، جامعه­شناسی در ادبیات، سمت.