بررسی « توبه » در مثنوی مولانا

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 6، دوره 3، شماره 6، خرداد 1390، صفحه 127-159   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

نویسنده

حسن حیدریان^*

دانش آموخته‌ی کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی و دبیر آموزش و پرورش ناحیه‌ی 2 سنندج

چکیده

مقامات و احوال طریقت از آغاز پیدایش تصوّف، بنا بر شیوه­ی سلوک فرقه­های گوناگون صوفیّه تقسیم­بندی­هایی دارد که گاه هم از جهت تعداد و هم از جهت تقدّم و تأخر با هم اختلاف­هایی دارند. امّا تقریباً تمامی فرقه­ها، توبه را اساس و اوّلین مرحله­ی سلوک به شمار آورده­اند. مثنوی مولانا نیز از ابتدا که با « نی نامه» آغاز می­شود، تا انتها که با حکایت ناتمام «دژ هوش­ربا» سرانجام می­پذیرد، قصّه­ی جدایی­ها و دوری از نیستان و برانگیختن انسان- انسان اسیر در چنبره­ی نفس امّاره و حبسگاه خاک - در طلب اصل خویش است و سیر استکمالی انسان بدون توبه در ابتدای سلوک میسر نیست. بنابراین مولانا در جای­جای مثنوی بنده را به توبه تشویق و تحریک می­کند.
این مقاله کوششی است در بررسی موضوع « توبه » از نگاه مولانا که پس از مقدّمه و نظر تعدادی از مشایخ صوفیّه در این مورد، دیدگاه خاصّ مولانا را در ارتباط با این مقوله پی­گیری می‌کند. منابع مورد استفاده در این پژوهش در درجه­ی نخست آثار مولانا به­ویژه « مثنوی» و سپس امّهات آثار عرفانی مرتبط با این موضوع است. نوع روش پژوهش در این مقاله عمدتاً تجزیه و تحلیل عقلانی و به صورت کتابخانه­ای است.
نتیجه­ای که از این پژوهش به ­دست آمده آن است که: چون مولانا مثنوی را در حالت شور و سماع و مستی می­سروده نکات عرفانی، به صورت پراکنده در خلال حکایت­های آن بیان شده است و برای دریافت دیدگاه مولانا در خصوص هر کدام از آنها ناگزیر باید شش دفترِ مثنوی را با دقّت هر چه تمام تر جُست­و­جُو کرد. این پژوهش تلاشی برای تدوین دیدگاه مولانا در زمینه­ی «توبه» به گونه­ای منظّم و منطقی است. با این هدف که پژوهندگان نکات عرفانی مثنوی برای بررسی این مقوله، نیازی به مطالعه­ی تمام مثنوی نداشته باشند.

کلیدواژه‌ها

توبه؛ مولانا؛ سالک؛ عرفان؛ تصوّف

مراجع

        1-        قرآن کریم، (1374)،ترجمه­­ی بهاء الدّین خرمشاهی، تهران، انتشارات نیلوفر و جامی.

        2-        جام نامقی( ژنده پیل) ، احمد (1350 )، اُنْس التائبین وصراط الله المبین، تصحیح و توضیح: علی فاضل، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.

    3-    حافظ، خواجه شمس الدّین محمّد، (1320)، دیوان حافظ شیرازی، به اهتمام: محمّد قزوینی و قاسم غنی، چاپ اوّل، تهران، کتابفروشی زوّار.

        4-        دهخدا ،علی اکبر، (1377)، لغت نامه،چاپ دوم از دوره ی جدید، تهران ، مؤسّسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

        5-        زرّین کوب، عبدالحسین، (1373)، سرّ نَی، چاپ پنجم، تهران، انتشارات علمی.

        6-        سجّادی، سیّد جعفر،(1375)، فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چاپ سوم، تهران، کتابخانه طهوری.

        7-        شجیعی، پوران،(1373)، جهان بینی عطّار، چاپ اوّل، تهران، نشر ویرایش.

        8-        عبّادی، قطب الدّین، (1347)، التصفیه فی احوال المتصوفه، تصحیح: غامحسین یوسفی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.

        9-        عطّارنیشابوری، فریدالدّین، (1374)، تذکرة الاولیاء ، تصحیح: محمّد استعلامی، چاپ هشتم، تهران، انتشارات زوّار.

      10-      غزّالی،امام محمّد، (1361)،کیمیای سعادت، تصحیح: احمد آرام، تهران ،کتابخانه مرکزی .

   11-   فروزانفر، بدیع الزّمان، (1376)، احادیث و قصص مثنوی،ترجمه و تنظیم مجدّد: حسین داوودی،چاپ اوّل، تهران، مؤسّسه انتشارات امیر کبیر.