هنر زبانی مولوی در کلیّات شمس

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 8، دوره 3، شماره 6، خرداد 1390، صفحه 179-206   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

نویسنده

بدریه قوامی^*

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج

چکیده

راز زیبایی غزل­های مولوی تا حدّ بسیاری مرهون زبان شاعر است که نوگرایی و کثرت لغات و ترکیبات، چهره­ای ویژه به آن بخشیده است. تجربه­های تازه­ی مولوی سبب شده که وی به شناخت ظرفیّت­های مختلف زبان دست پیدا کند و با استفاده از همین آگاهی از ظرفیّت­های مختلف زبان، به زبانی مناسب برای شعرهای خود دست پیدا کند. این پژوهش حاصل نگرشی است نو به کلیّات شمس از نظرگاه زبانی؛ در این مقاله تلاش شده تا در حدّ توان زبان مولوی بررسی شود. زبان نیز مانند عناصر دیگر شعر (معنا و صورت) از چند دستگاه تشکیل شده است؛ دستگاه آوایی، دستگاه واژگانی و دستگاه دستوری. قصد نگارنده در این تحقیق، بررسی دستگاه واژگانی زبان مولوی در کلیّات شمس است.کلیّات شمس به لحاظ گستردگی واژگان در میان آثار غزل­­سرایان بی‌نظیر است. این گسترش و تنوّع ناشی از وسعت دامنه­ی اندیشه­ها و عواطف مولوی است. توجّه مولوی به مفهوم، در کاربرد واژه­ها تأثیر گذاشته است، آن‌­چنان که واژه­ها و ترکیبات عامیانه، نامأنوس و نوادری که در زبان‌ غزل­سرایان دیگر به ندرت می­توان یافت، در دیوان شمس به وفور یافت می­شود. هنر اصلی مولوی در ساخت کلمات تازه است، مولوی به اقتضای تجارب خود و هم­چنین بر اساس نیاز عاطفی، کلمات و ترکیباتی ساخته است که پیش از مولوی سابقه ندارند؛ حتی الگوی ساخت برخی از این کلمات با قواعد آوایی و دستوری هم­خوانی ندارد. همین عوامل نه‌ تنها به زبان مولوی زیان نرسانده، بلکه هنر زبانی شاعر را برای مخاطبان آشکار می­سازد.

کلیدواژه‌ها

زبان؛ هنر زبانی؛ کلمات مرکّب؛ کلمات مشتق؛ مولوی و کلیّات شمس

مراجع

الف :منابع فارسی

        1-        آشوری، داریوش، (1386)، بازاندیشی زبان فارسی، چاپ چهارم، تهران، نشر مرکز.

        2-        احمدی، بابک، (1388)، حقیقت و زیبایی، چاپ شانزدهم، تهران، نشر مرکز.

        3-        احمدی، بابک، (1378)، ساختار و تأویل متن، چاپ چهارم، تهران، نشر مرکز.

        4-        احمدی، بابک، (1381)، هایدگر و تاریخ هستی، تهران، مرکز.

        5-        استیس، و. ت، (1367)، عرفان و فلسفه، ترجمه­ی بهاءالدین خرّمشاهی، چاپ سوم، تهران، سروش.

        6-        اسدی طوسی، ابومنصور احمد بن علی، (1365)، لغت فرس، تصحیح و تحشیه­ی فتح الله مجتبایی، چاپ اول، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.

        7-        افلاکی، شمس­الدین احمد، (1362)، مناقب العارفین، به کوشش تحسین یازیجی، 2 جلد، چاپ دوم، تهران، دنیای کتاب.

        8-        باطنی، محمد رضا، (1378)، زبان و تفکّر (مجموعه مقالات زبان­شناسی)، چاپ ششم، تهران، آبانگاه.

        9-        بلخی، بهاءالدین محمد، (1338)، دیوان سلطان ولد، با مقدّمه­ی سعید نفیسی، تهران، کتاب­فروشی رودکی.

      10-      بهاء ولد، (1382)، معارف، به اهتمام بدیع­الزمان فروزانفر، 2جلد، چاپ سوم، تهران، طهوری.

      11-      بیدل دهلوی، (1384)، دیوان بیدل دهلوی، تصحیح خلیل الله خلیلی، به اهتمام مختار اسماعیل­نژاد، تهران، سیمای دانش.

      12-      پورنامداریان، تقی، (1384)، در سایه­ی آفتاب، چاپ دوم، تهران، سخن.

      13-      چامسکی، نوام، (1387)، زبان و ذهن، ترجمه­ی کورش صفوی، چاپ چهارم، تهران، هرمس.

      14-      دهخدا، علی اکبر، (1373)، لغت­نامه، زیر نظر محمّد معین و جعفر شهیدی، تهران، مؤسسه­ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

      15-      رواقی، علی، (1381)، ذیل فرهنگ­های فارسی، با همکاری مریم میر­شمسی، چاپ اول، تهران، هرمس.

      16-      رومانوویچ لوریا، الکساندر، (1376)، زبان و شناخت، ترجمه­ی حبیب­الله قاسم­زاده، چاپ دوم، تهران، فرهنگان.

      17-      زرین­کوب، عبدالحسین، (1372)، سرّ نی، 2 جلد، چاپ چهارم، تهران، انتشارات علمی.

      18-      شاملو، احمد، (1350)، برگزیده­ی شعرهای احمد شاملو، چاپ دوم، تهران، بامداد.

      19-      شفیعی کدکنی، محمّد رضا، (1385)، گزیده­ی غزلیات شمس، چاپ نوزدهم، تهران، شرکت سهامی کتاب­های جیبی.

      20-      شفیعی کدکنی، محمّد رضا، (1379)، موسیقی شعر، چاپ ششم، تهران، آگاه.

      21-      صائب تبریزی، (1375)، دیوان صائب تبریزی، به کوشش محمد قهرمان، 6جلد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.

      22-      فرشید­ورد، خسرو، (1388)، دستور مفصّل امروز، چاپ سوم، تهران، سخن.

      23-      فرکلاف، نورمن، (1379)، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه­ی گروهی از مترجمان، چاپ اول، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه.

      24-      فوکو، میشل، (1380)، نظم گفتار، ترجمه­ی باقر پرهام، چاپ دوم، تهران، آگاه.

      25-      کزّازی، میر جلال الدین، (1368)، درّ دریای دری، تهران، نشر مرکز.

      26-      گولپینارلی، عبدالباقی، (1384)، مولانا جلال­الدین (زندگانی، فلسفه، آثار و گزیده‌ای از آن­ها)، ترجمه و توضیحات توفیق هاشم­پور سبحانی، چاپ چهارم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

      27-      ماهیار نوابی، یحیی، (1369)، «غزلی از مولانا با قافیه­ی یونانی»، مجله­ی آینده، سال شانزدهم، شماره­ی 9-12، 685-689.

       28-       مشیر­سلیمی، علی­اکبر، (1337)، یادنامه­ی مولوی، تدوین و تنظیم علی­اکبر مشیرسلیمی، تهران، کمیسیون ملّی یونسکو در ایران.

      29-      مولوی، جلال الدین محمّد، (1387)، غزلیات شمس تبریز، مقدّمه، گزینش و تفسیر محمّد رضا شفیعی کدکنی، 2جلد، تهران، سخن.

      30-      مولوی، جلال الدین محمّد، (1355)، کلیّات شمس یا دیوان کبیر، با تصحیحات و حواشی بدیع­الزمان فروزانفر، چاپ دوم، تهران، مؤسسه­ی انتشارات امیرکبیر.

      31-      مولوی، جلال الدین محمّد، (1374)، مثنوی معنوی، مطابق نسخه­ی تصحیح شده­ی رینولد نیکلسن، چاپ هفتم، تهران، نشر علم.

      32-      ویگوتسکی، لوسیمونوویچ، (1367)، تفکّر و زبان، ترجمه­ی بهروز عزبدفتری، چاپ اول، تبریز، نیما.

 

ب :منابع لاتین:

33-    Leech, Geoffrey. N, (1969), A Linguistic Guide to English Poetry, Longman group.